Οι εκλιπόντες σκίουροι

Φοβάμαι ότι σας κούρασα με τις τελευταίες αναρτήσεις. Ήταν αρκετά ‘βαριές’. Καιρός για κάτι ανάλαφρο. Και τι πιο ανάλαφρο από το πήδημα του σκίουρου από το ένα κλαδί στο άλλο. Ο πατέρας μου λέει πως παλιότερα, όταν ήταν νέος, υπήρχαν σκίουροι και στη Ζάκυνθο – πίσω από την Υπεράγαθο. Άλλο τίποτα δεν έχω ακούσει, ούτε σκίουρο στο νησί έχω δει. Και όμως φαίνεται πως έχει δίκιο. Γιατί να μην υπήρχαν σκίουροι τον 20^ο αιώνα στην Υπεράγαθο αφού υπήρχαν το 19^ο; Την ύπαρξη τους τη βεβαιώνει ένας Άγγλος γιατρός, ο John Davy, οποίος έγραψε ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον δίτομο έργο, πραγματικό θησαυρό πληροφοριών για τα Εφτάνησα της εποχής του, που εκδόθηκε το 1842 (1). Ο 2^ος τόμος περιέχει μια περιγραφή της άγνωστης στους Άγγλους, αλλά και στους περισσότερους ντόπιους, ορεινής Ζακύνθου. Ο Davy τη διέτρεξε από βορρά προς νότο, από τις Βολίμες μέχρι το Κερί, στα τέλη Αυγούστου του 1824. Εδώ μια σελίδα του:

Ανηφορίζοντας από αυτή την κοιλάδα, προχωρήσαμε προς το μοναστήρι της Madonna Paragato (Παναγίας Υπεραγάθου), περίπου δυόμισι μίλια από το χωριό Λούχα, όμορφα στημένο στην πλαγιά ενός λόφου σκεπασμένου από βαλανιδιές (2) σημαντικού μεγέθους, και απέναντι σε έναν άλλο λόφο σκεπασμένο με πεύκα (3), με ένα σχετικά μεγάλο, καλλιεργημένο κάμπο μεταξύ τους, κατά ένα μέρος με δημητριακά και το υπόλοιπο αμπέλια. Το μοναστήρι, αν και πολύ κατώτερο το Αγίου Γεωργίου (στα Γκρεμνά), διέθετε υποφερτή υποδομή διαμονής, και περάσαμε τη νύχτα εκεί. Ανήκει σε ένα ίδρυμα του ιδίου ονόματος στην Αίγυπτο (4), ο επικεφαλής του οποίου διορίζει ένα μοναχό σαν εφημέριο, υπό τον όρο της αποστολής συγκεκριμένων οφειλών προς τη μητρώα μονή. Τα γύρω δάση είναι εξαιρετικά για κυνήγι μπεκάτσας το Νοέμβριο, το μήνα κατά τον οποίο οι μεγάλες πτήσεις των πουλιών γίνονται στη Μεσόγειο, όταν περνάνε για να ξεχειμωνιάσουν στην Αφρική. Ο διερμηνέας μας είπε ότι είχε σκοτώσει εδώ δώδεκα σε μία ώρα. Οι κυνηγοί βγαίνουν νωρίς, και γυρίζουν λίγο μετά την ανατολή του ήλιου, όταν τα πουλιά αγριεύουν πολύ. Ο συνοδός μου βγήκε πριν το πρωινό, και έστειλε πίσω ένα μικρό σκίουρο που σκότωσε, σε ανοιχτό χρώμα ποντικού (ανοιχτό καστανό). Είναι σπάνιο ζώο στη Ζάκυνθο και οι υπηρέτες φοβόντουσαν να το αγγίξουν. Το δειλινό και το πρωί ήταν και τα δύο πολύ δροσερά – λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα, στον κάμπο (οροπέδιο), το θερμόμετρο έπεσε στους 64^ο (17.7^ο C) – και ήταν το ίδιο το επόμενο πρωί, λίγο πριν την ανατολή.

Τι ακριβώς ήταν αυτός ο μικρός καστανόχρωμος σκίουρος που πυροβόλησε ο συνοδός του John Davy; Δεν μπορεί παρά να ανήκε σε ένα Ζακυνθινό υποείδος κάποιου γνωστού είδους σκίουρου, από το οποίο χωρίστηκε τόσο παλιά όσο παλιά είναι και η Ζάκυνθος. Στα Βαλκάνια υπάρχουν δύο είδη αυτού του χαριτωμένου τρωκτικού. Ο κοινός ευρασιατικός ή ερυθρός (sciurus vulgaris) και ο καυκάσιος (sciurus anomalus). Ο δεύτερος απαντάται μόνο στην ανατολική Θράκη και διεκπεραιώθηκε στην Ευρωπαϊκή ακτή του Βοσπόρου εσχάτως. Στην Ελλάδα διαβάζω ότι βρίσκεται μόνο στη Λέσβο. Επομένως οι Σκίουροι της Ζακύνθου πρέπει να ανήκαν στους κοινούς. Οι κοινοί είναι συνήθως κοκκινωποί, ιδιαίτερα στην Βρετανία, και σε αυτούς ήταν συνηθισμένος ο Davy (5).

Πολύ συχνά όμως οι κοινοί, ή ερυθροί, σκίουροι έχουν διαφορετικά χρώματα. Εκτός από διάφορες αποχρώσεις του καστανού πολύ συνηθισμένο είναι και το μαύρο. Θυμάμαι πριν από κάμποσα χρόνια, σε μια επίσκεψη μου στη Βαυαρία, παρακολούθησα ένα μαύρο και ένα κόκκινο σκίουρο να κυνηγιούνται για αρκετή ώρα πάνω στο ίδιο δέντρο.

Ο μεγαλύτερος εχθρός αυτού του ευέλικτου τρωκτικού που αγαπάει τα κουκουνάρια είναι το κουνάβι (martes martes), η ικτίς των πεύκων. Η Ζάκυνθος δεν θα μπορούσε να έχει αποτελέσει εξαίρεση. Η συνύπαρξη των δύο ζώων κράτησε αμέτρητες χιλιάδες χρόνια και διαταράχτηκε μόνο από τον κρότο του ντουφεκιού. Τα καυτά σκάγια έγειραν την πλάστιγγα σε βάρος του μικρού ακροβάτη και κανένας πια δεν χαζεύει τα εναέρια κατορθώματα του. Το κουνάβι, με αναγκαστική προσαρμογή των διατροφικών του γούστων, κατάφερε να επιβιώσει. Τα τελευταία χρόνια, στις επισκέψεις μου στη Ζάκυνθο, έχω δει με θλίψη τρεις από αυτούς τους δεινούς κυνηγούς χτυπημένους από αυτοκίνητα – δύο στο Καλαμάκι και ένα στις Βολίμες.

Το είδος μας, ο homo zacynthius, νεοφερμένο στον παράδεισο, δεν εξαφάνισε μόνο τον άκακο ιθαγενή σκίουρο. Χωρίς λόγο και αφορμή εξαφανίζει τον ίδιο τον παράδεισο. Ένα μεγάλο μέρος από το τελευταίο καταφύγιο του σκίουρου κάηκε το περασμένο καλοκαίρι από κάποιο βάρβαρο με διαταραγμένη μη-προσωπικότητα.

--------------------------------------------------------------------------- 

(1)  Notes and Observations on the Ionian Islands and Malta: with some Remarks on Constantinople and Turkey, and on the System of Quarantine as Αt Present Conducted.

(2)  Οι βαλανιδιές λέει ο Davy ήταν του είδους Quercus ilex που στην Ελλάδα είναι γνωστή ως αριά.

(3)  Ο Davy χρησιμοποιεί τη λέξη fir όταν αναφέρεται σε πεύκα. Η λέξη αυτή σήμερα σημαίνει έλατο αλλά μέχρι το 19^ο αιώνα σήμαινε πεύκο.

(4)  Η μητρώα μονή δεν είναι βέβαια ομώνυμη αλλά η Αγία Αικατερίνη του Σινά.

(5)  Το 19^ο αιώνα έγινε στη Βρετανία εισαγωγή γκρίζων σκίουρων (Sciurus carolinensis) από την Αμερική. Οι γκρίζοι, μεγαλύτεροι και πιο ευπροσάρμοστοι, έχουν σήμερα εκτοπίσει τους ερυθρούς από το μεγαλύτερο μέρος της χώρας.

Η ενσάρκωση των Αρπυιών

Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς μια πενηνταριά καλογέρους να ξεχύνονται από το οχυρωμένο μοναστήρι τους και να ρίχνουν στη θάλασσα Τούρκους επιδρομείς. Ο Felix Faber μπορεί να έγραψε ότι έτσι γινόταν στα Στροφάδια, μπορεί όμως να γίνει πιστευτός; Πως είναι δυνατόν να είχαν πάει οι Τούρκοι με σκοπό να πάρουν τον καστρόπυργο και να μην μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τους  μοναχούς ούτε σε ακάλυπτο έδαφος; Προσωπικά, την πρώτη φορά που διάβασα για τα γιούργια των καλογέρων, το θεώρησα παχυλότατη υπερβολή. Αν όμως υποθέσουμε ότι ο Faber έλεγε αλήθεια τι συμπέρασμα μπορούμε να βγάλουμε; Προφανώς ότι οι επιδρομές ήταν μικρής κλίμακας. Δεν ήταν τελείως τρελοί οι μοναχοί  να κάνουν έφοδο εναντίον πολλαπλάσιων Τούρκων (πάλι τους Γαλάτες του Αστερίξ θυμήθηκα) – θα μένανε μέσα στον πύργο.

Μικρές και συχνές επιδρομές – αυτό μας λέει έμμεσα ο Faber ότι έκαναν οι Τούρκοι. Δηλαδή πόλεμο φθοράς. Πόλεμο φθοράς αλλά με ποιό στόχο; Να αναγκάσουν τους μοναχούς να εγκαταλείψουν τα Στροφάδια μας λέει πάλι ο Faber. Όχι να λεηλατήσουν το μοναστήρι και να πάρουν αιχμαλώτους, απλώς να τους διώξουν – με όπλο την πείνα! Πήγαιναν για να καταστρέψουν τη σοδειά, να κλέψουν τις βάρκες και τα ζώα. Και οι Στροφαδιώτες, εξ ανάγκης, έβγαιναν από το καστρομονάστηρο για να προλάβουν – να τους εμποδίσουν να αποβιβαστούν ή να τους τρέψουν σε φυγή πριν πετύχουν το στόχο τους. Και συχνά τα κατάφερναν! Να λοιπόν που αυτό που είπε ο Faber φαίνεται να έχει νόημα και δεν είχε απλώς σαν στόχο τον εντυπωσιασμό.

Αν ο Ελβετός μοναχός είχε διαβάσει Βιργίλιο, ή Δάντη, ίσως δεν θα του είχε ξεφύγει το ειρωνικό παιχνίδισμα της Ιστορίας. Από τις Στροφάδες είχαν διώξει οι Άρπυιες τους απελπισμένους Τρώες του Αινεία, αρπάζοντας το φαγητό τους και μολύνοντας ότι δεν άρπαζαν. Οι Τούρκοι επιδρομείς είχαν ασυνείδητα επιλέξει την ίδια τακτική στα ίδια ακριβώς νησιά. Είχαν αναλάβει το ρόλο των φτερωτών τεράτων της μυθολογίας. Αναπάντεχα οι καλόγεροι, αντί να εγκαταλείψουν τα Στροφάδια όπως οι Τρώες, πήραν τα όπλα και σαν τους Βορεάδες καταδίωκαν τους επιδρομείς!

Η καταδίωξη των Αρπυιών, Paolo Fiammingo, τέλη 16^ου αιώνα

Η διαπίστωση ότι, κατά τον Faber, οι Τούρκοι επιθυμούσαν την απομάκρυνση των μοναχών δεν αποτελεί καμιά μεγάλη έκπληξη. Η επιθυμούμενη ‘εθνοκάθαρση’ των Στροφάδων μπορεί εύκολα να συμβιβαστεί με τις γενικότερες στρατιωτικοπολιτικές επιλογές των Οθωμανών κατά τη διάρκεια της εξάπλωσης τους. Ήταν συνηθισμένη τακτική να αδυνατίζουν και να τρομοκρατούν τον αντίπαλο με καταστρεπτικές επιδρομές που κάποτε ερήμωναν ολόκληρες περιοχές. Αυτές οι επιδρομές προηγούνταν της τελικής επίθεσης, που στόχο είχε την κατάκτηση. Στην περίπτωση όμως των Στροφάδων η τελική αυτή επίθεση φαίνεται πως δεν έγινε, και αυτό δημιουργεί ερωτηματικά.

Είναι επίσης γνωστό ότι το μοναστήρι των Στροφάδων, Βενετικό πλέον, καταστράφηκε τρεις φορές από τον Οθωμανικό στόλο στα επόμενα εκατό χρόνια – το 1500, λίγο πριν την κατάληψη της Μεθώνης, το 1537 από τον Μπαρμπαρόσα, και το 1571 από τον Ουλούτζαλη (1). Σε καμία από τις τρεις αυτές περιπτώσεις δεν αποπειράθηκαν οι Οθωμανοί να παραμείνουν στα Στροφάδια και αρκέστηκαν στην καταστροφή τους. Δεν επιθυμούσαν δηλαδή να τα κατακτήσουν – η απόπειρα ‘εθνοκάθαρσης’ των νησίδων στο διάστημα 1460 -1478 φαίνεται ότι ήταν αυτοσκοπός. Επιβάλλεται λοιπόν να εξερευνήσουμε τα πιθανά Οθωμανικά κίνητρα, ιδιαίτερα με δεδομένη την επιμονή τους στην επίτευξη αυτού του στόχου.

Όταν ο Μωάμεθ κατέβηκε στο Μοριά το 1460 είχε μαζί του, ως συνήθως, δεκάδες χιλιάδες ιππείς, ατέλειωτα καραβάνια φορτηγών ζώων και πυροβολικό, αλλά δεν είχε κινητοποιήσει το στόλο του (2). Ο ίδιος ο σουλτάνος, αλλά και το μεγαλύτερο μέρος του στρατού του, δεν έμεινε στο Μοριά παρά λίγους μήνες. Οι μεγάλες Οθωμανικές στρατιές συγκεντρώνονταν στις αρχές της άνοιξης και αποχωρούσαν το φθινόπωρο για να διαλυθούν πριν το χειμώνα.

Ο Οθωμανικός στρατός ήταν κατά ένα μικρό μόνο μέρος μόνιμος: γενίτσαροι (3) και πεζοί βοηθητικοί (αζάπηδες), οι περισσότεροι διάσπαρτοι σε φρουρές κάστρων και περασμάτων σε όλη την αυτοκρατορία. Τη συντριπτικά μεγαλύτερη μάζα του εκστρατευτικού σώματος την αποτελούσαν ακιντζήδες (4), τιμαριούχοι (5) σπαχήδες (6) και οι μονάδες των υποτελών ηγεμόνων που είχαν υποχρέωση να συνεκστρατεύσουν. Σε αντίθεση με τους Χριστιανούς μισθοφόρους οι στρατιές των Οθωμανών ήταν κυρίως άμισθοι και υποτίθεται ότι πολεμούσαν για την επικράτηση του Ισλάμ, ήταν δηλαδή Γαζήδες (ιεροπολεμιστές). Στην πραγματικότητα αμείβονταν με λάφυρα, σκλάβους, και τιμάρια ή, αν ήταν ήδη τιμαριούχοι, με μεγαλύτερα τιμάρια. Η επιτυχία μιας πολεμικής επιχείρησης, όσο τους αφορούσε, κρινόταν κυρίως από την ανταμοιβή τους και καθόλου από τον προσηλυτισμό Χριστιανών.

Ο ίδιος ο σουλτάνος αμειβόταν με τα εδάφη και το ένα πέμπτο (7) των λαφύρων και των σκλάβων. Σε πολλές περιπτώσεις και μόνο η απειλή επίθεσης του απέφερε μεγάλα ποσά με τη μορφή φόρου υποτέλειας. Φρόντιζε λοιπόν κάθε εκστρατεία να είναι καλά σχεδιασμένη, με τη νίκη σχεδόν εξασφαλισμένη, και συμφέρουσα σχέση κόστους και αποτελέσματος, ώστε να αποσβέσει τα έξοδα του και να του μείνει και κέρδος. Επίσης να μείνουν ικανοποιημένοι οι στρατιώτες του, έτσι που, την επόμενη φορά που θα έστελνε ντελάληδες και οι δερβίσηδες (8) θα χτυπούσαν τα νταούλια τους, να τρέξουν ακόμα περισσότεροι κάτω από τα λάβαρα του.

Αφού έφυγε ο Μωάμεθ με το μεγαλύτερο μέρος του στρατού του από το Μοριά στα τέλη του καλοκαιριού, ήταν δουλειά του σαντζάκμπεη (κυβερνήτη) της νέας επαρχίας – κάποιου Σινάν Μπέη, γιού του Ελβάν – και του τοπικού σερασκέρη (στρατιωτικού αρχηγού) να τακτοποιήσουν τις λεπτομέρειες. Δεν ήταν δύσκολη δουλειά. Εκτός από το Γραίτζα, κυκλωμένο στο Σαλμενικό, κανείς πια δεν αντιστεκόταν. Κάποτε ήρθε η σειρά των απομονωμένων μοναχών των Στροφάδων να προσκυνήσουν και να περαστούν στα Οθωμανικά τεφτέρια. Φανταστείτε την έκπληξη των αγέρωχων Μωαμεθανών όταν αποβιβάστηκαν από τα καΐκια τους και άκουσαν πως οι καλόγεροι δεν προσκυνάνε! Τι μπορούσαν να κάνουν όμως; Το μοναστήρι ήταν καλά οχυρωμένο και ειδικά ο καστρόπυργος δεν παιρνόταν με έφοδο. Η μικρή είσοδος του βρισκόταν σε ύψος 7 περίπου μέτρων και, όντας σχετικά μοντέρνο κτίσμα, ήταν ανθεκτικό ακόμα και σε πυροβολικό (9).

Η είσοδος του καστρόπυργου. Εκτός από την ενισχυμένη θύρα υπήρχε εσωτερικά και σιδερένιο, ανασυρόμενο κιγκλίδωμα. Η σκάλα που οδηγούσε τότε στην είσοδο σίγουρα διέθετε και κάποιο ανασυρόμενο τμήμα.

Βαρύ πυροβολικό βέβαια θα ήταν αποτελεσματικό, αλλά τέτοιο διέθετε μόνο ο σουλτάνος και θα έπρεπε να το στείλει με καράβια. Ήταν υπόθεση χρονοβόρα και κυρίως πολυέξοδη. Οι τεράστιες πέτρινες μπάλες που έριχναν τα κανόνια της εποχής δεν ζύγιζαν μόνο εκατοντάδες κιλά αλλά ήταν και πανάκριβες. Για να επιτευχθεί το άψογα σφαιρικό σχήμα τους χρειαζόταν πολλή δουλειά από εξειδικευμένους και ακριβοπληρωμένους τεχνίτες. Η υποσκαφή των θεμελίων του πύργου χρειαζόταν και αυτή έμπειρους σκαπανείς, ξυλεία και χρόνο, ενώ το έδαφος μπορεί να αποδεικνυόταν ακατάλληλο (10). Να πουν οι τοπάρχες στο σουλτάνο ότι έπρεπε να ξοδέψει ένα σωρό χρυσάφι, χωρίς να το πάρει ποτέ πίσω, επειδή οι ίδιοι δεν μπορούσαν να καταλάβουν ένα μοναστήρι; Καθόλου αξιοζήλευτη προοπτική. Αυτή τη δουλειά έπρεπε να την τελειώσουν μόνοι τους.

Το μοναστήρι από την ακτή

Το να πολιορκήσουν τους μοναχούς μέχρι η πείνα να τους αναγκάσει σε παράδοση ήταν και αυτό προβληματικό. Ένας μεγάλος αριθμός από σπαχήδες με τους ακολούθους τους θα έπρεπε να ξεχειμωνιάσουν ξεκομμένοι στο ύπαιθρο, με ότι εφόδια επέτρεπε ο καιρός να τους σταλούν, και με τους χριστιανούς υποτακτικούς τους στο Μοριά ανεξέλεγκτους (11). Αν δε στο μεταξύ περνούσαν τίποτα χριστιανικές γαλέες ίσως να γίνονταν τροφή για τους γαλέους. Για ποιό άλλωστε λόγο να μπουν σε τέτοιο κίνδυνο; Κανείς τους δεν είχε διάθεση να εγκατασταθεί εκεί, ακόμα και αν θα μπορούσαν τα Στροφάδια να τον συντηρήσουν. Μόνος του, με δυο-τρεις ένοπλους ακολούθους και κάμποσους ραγιάδες, θα ήταν εύκολο θύμα κάθε περαστικού Χριστιανού κουρσάρου. Φρουρά δεν μπορούσε να δικαιολογηθεί, αφού για τους Οθωμανούς, που δεν είχαν καν στόλο στο Ιόνιο ακόμη, τα νησιά δεν είχαν την παραμικρή στρατηγική αξία.

Τους ήταν όμως αδύνατο να αγνοήσουν αυτό που είχε συμβεί. Οι Οθωμανοί δεν καλλιεργούσαν μόνο την άποψη ότι ήταν αήττητοι και είχαν το Θεό με το μέρος τους – το πίστευαν ακράδαντα και οι ίδιοι. Η ανένδοτη στάση μιας δράκας καλογέρων ήταν προσβολή της υπερηφάνειας τους και της μαχητικής τους ικανότητας που δεν μπορούσαν να χωνέψουν εύκολα. Επιπλέον, έσπερνε αμφιβολίες ως προς τη θεϊκή εύνοια και ήταν πολύ κακό παράδειγμα για τους Χριστιανούς ραγιάδες του Μοριά. Η απλή εκδίωξη των ατίθασων μοναχών θα αποκαθιστούσε την τάξη πραγμάτων που βόλευε την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Θα μπορούσε να επιτευχθεί με σύντομες, ευκαιριακές επιθέσεις από στολίσκους μικρών, επιταγμένων σκαφών, επανδρωμένων από τακτικούς στρατιώτες και πιθανόν μερικούς εθελοντές.

Οι Στροφαδιώτες όμως δεν λύγισαν. Ιδιαίτερα για την περίοδο 1460 – 1463, όταν όπως φαίνεται δεν υπήρχε το συμμαχικό χέρι βοηθείας του Βενετικού στόλου και οι Οθωμανοί ήταν εντελώς ασύδοτοι, η αντίσταση τους αποτελεί τεράστιο κατόρθωμα θάρρους, πείσματος, και εγκαρτέρησης. Νομίζω πως αυτό θα μπορούσε με βεβαιότητα να θεωρηθεί ακατόρθωτο, αν δεν είχε το μοναστήρι εισοδήματα από την περιουσία του στη Ζάκυνθο, και ίσως και στην Κεφαλονιά, καθώς και ανιδιοτελή υλική βοήθεια από παραπλέοντα χριστιανικά πλοία και γειτονικούς χριστιανικούς πληθυσμούς. Από το 1463 και μέχρι το 1478 η κατάσταση πρέπει να βελτιώθηκε αρκετά για τους μοναχούς, αφού ο Βενετοτουρκικός πόλεμος αφενός ωθούσε τα Βενετικά πλοία να προσφέρουν υλική βοήθεια στο μοναστήρι και αφετέρου μετέπρεπε οποιαδήποτε επιδρομή Οθωμανικού στολίσκου εναντίον των Στροφάδων σε αρκετά επικίνδυνη επιχείρηση.

Ποιό όμως ήταν το κίνητρο των μοναχών; Γιατί αντιστάθηκαν τόσο πεισματικά; Σίγουρα όχι για να σώσουν τη μονή και τη ζωή τους. Αμέτρητα μοναστήρια αναγνώρισαν την Οθωμανική εξουσία και επιβίωσαν. Ο Μωάμεθ συνειδητά ακολουθούσε την πολιτική του καρότου και του μαστιγίου: Παραδώσου για να έχεις κάποια προνόμια και να είσαι ασφαλής, αντιστάσου και θα είσαι πολύ τυχερός αν χάσεις μόνο το κεφάλι σου. Μόνο ο πατριωτισμός μπορεί να εξηγήσει την ανένδοτη στάση τους – ένας πατριωτισμός που στην εποχή τους ταυτιζόταν με την πίστη στο Θεό και τον αυτοκράτορα. Ήταν έτοιμοι να μαρτυρήσουν για την πίστη τους μιμούμενοι τον Κωνσταντίνο, που ο γάμος του με την όμορφη (12) Ζακυνθινή Θεοδώρα – όπως και η προσχώρηση της στη Ορθοδοξία με αυτό το όνομα – ήταν η αφορμή για την ανακαίνιση της μονής τους.

Ο αγώνας τους όμως δεν πρέπει να ήταν εντελώς ανέλπιδος. Οι Στροφαδιώτες ήταν καλύτερα ενημερωμένοι από τη συντριπτική πλειοψηφία των Ρωμιών εκείνη την εποχή. Ο δικός τους ασκητισμός ήταν ιδιότυπα κοσμοπολίτικος. Καράβια από όλα τα λιμάνια της Μεσογείου έπιαναν στα Στροφάδια κάθε τόσο, φέρνοντας ειδήσεις από Δύση και Ανατολή. Πρέπει να γνώριζαν πως από το 1459, με τη σύνοδο της Mantua, ο Πάπας Πίος Β΄οργάνωνε πανχριστιανική σταυροφορία για την απελευθέρωση της Κωνσταντινούπολης. Οι μοναχοί των Στροφάδων, χωρίς αναγκαστικά να είναι υπέρμαχοι της ένωσης των Εκκλησιών, δεν μπορεί να θεωρούσαν πως ‘κρειτότερον εστι ειδέναι εν μέση τη πόλη φακιόλιον βασιλεύον Τούρκων ή καλύπτραν λατινικήν’. Τα γραπτά του Buondelmonti, του ανώνυμου Άγγλου προσκυνητή, του Pero Tafur, και άλλων μεταγενέστερων, δείχνουν πως οι Δυτικοί αντιμετώπιζαν τους μοναχούς φιλικά και με σεβασμό, σε αντίθεση με τους Μωαμεθανούς που επιβουλεύονταν το μοναστήρι. Οι μοναχοί γνώριζαν ακόμα πως οι Οθωμανοί δεν είχαν στόλο στην περιοχή. Αν έφταναν οι Φράγκοι πριν από κάποια Τούρκικη αρμάδα θα σωζόντουσαν.

Άντεξαν τρία χρόνια αλλά οι σταυροφόροι ελευθερωτές δεν έφτασαν ποτέ. Η κήρυξη όμως του πολέμου μεταξύ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας τους έδωσε καινούργιες ελπίδες. Ο αποκλεισμός του Οθωμανικού στόλου από την περιοχή τους επέτρεψε να συνεχίσουν την αντίσταση τους για δεκαέξι χρόνια ακόμη. Λίγο μετά το τέλος του πολέμου το μοναστήρι βρέθηκε και πάλι σε πολύ δύσκολη θέση.

Το καλοκαίρι του 1479 ξεκίνησε η Οθωμανική επίθεση εναντίον του Δουκάτου της Αγίας Μαύρας που ολοκληρώθηκε το φθινόπωρο με την καταστροφή της Ζακύνθου. Το μοναστήρι είχε χάσει το 1460 ότι μετόχια είχε στο Μοριά. Τότε πια έχασε και ότι είχε στα Ιόνια νησιά. Ακόμα και αν δεν είχαν καεί τα μετόχια είχαν καεί οι τίτλοι ιδιοκτησίας. Δεν υπήρχε κανείς να τα καλλιεργήσει και δεν μπορούσαν οι μοναχοί να πατήσουν πόδι στη Ζάκυνθο το 1479-80. Είναι άγνωστο αν μπορούσαν να πάνε στα 1481-82 αλλά το νησί ήταν σχεδόν έρημο. Κανείς δεν υπήρχε πια να αγοράσει τα ζώα και τα τρυγόνια που παραδοσιακά αποτελούσαν τα εξαγωγικά προϊόντα των Στροφάδων.

Ο Αντώνιος Τόκκο, αδελφός του Λεονάρδου, είχε διώξει τις Τουρκικές φρουρές από τη Ζάκυνθο και την Κεφαλονιά με τη βοήθεια Καταλανών μισθοφόρων. Τα δύο νησιά είχαν μετατραπεί σε άντρο Καταλανών και ντόπιων πειρατών που λήστευαν και σκλάβωναν αδιακρίτως Χριστιανούς και Μουσουλμάνους. Επενέβησαν οι Βενετοί, παίρνοντας τη Ζάκυνθο και πολιορκώντας το κάστρο του Αγίου Γεωργίου στην Κεφαλονιά, προς τέρψιν όσων Κεφαλλονιτών είχαν απομείνει. Τελικά ο Αντώνιος σκοτώθηκε από τους δικούς του και το κάστρο παραδόθηκε το 1483. Το 1485 η Βενετία αναγκάστηκε να επιστρέψει την Κεφαλονιά στο σουλτάνο αλλά της επιτράπηκε να κρατήσει τη Ζάκυνθο.

Αυτή η πρώτη μεταπολεμική περίοδος – που όπως αποδείχτηκε ήταν στην πραγματικότητα μεσοπολεμική – πρέπει να ήταν για τους μοναχούς χειρότερη από τον πόλεμο, αφού το μοναστήρι θα ασφυκτιούσε οικονομικά. Ψωμί, φρούτα και ψάρια, δικής τους παραγωγής, πρέπει να είχαν οι καλόγεροι, για όσο τουλάχιστον είχαν τα απαραίτητα σύνεργα. Λάδι για τα καντήλια και κρασί να κοινωνήσουν ποιός ξέρει αν είχαν. Βάρκες, εργαλεία, υλικά για επισκευές, όπλα και ρουχισμός πρέπει να ήταν σημαντικό πρόβλημα.

Εκείνη την εποχή πρέπει να συνειδητοποίησαν πως το μικρό τους κάστρο και ο μικρός, ασκητικός τους στρατός έπαυαν, αργά αλλά σταθερά, να είναι ετοιμοπόλεμα. Αν συνεχιζόταν αυτή η κατάσταση, ακόμα και χωρίς επιδρομές Τούρκων ή Βορειοαφρικανών, η μοναστική τους κοινότητα θα μαράζωνε και θα εξαφανιζόταν. Οι Άρπυιες ίσως πετύχαιναν στην ειρήνη ότι δεν είχαν πετύχει στον πόλεμο. Γνώριζαν πια από χρόνια οι μοναχοί πως καμιά σταυροφορία δεν θα γινόταν για να αναστηθεί η Ρωμανία. Αργά ή γρήγορα οι Τούρκοι θα ξανάρχονταν. Ο στόλος τους ήταν ελεύθερος πλέον να πλέει στο Ιόνιο. Όλο και συχνότερα τα πλοία του έφεραν πυροβόλα. Η πρώτη ναυμαχία στην Ιστορία με χρήση πυροβόλων και από τους δύο εμπλεκομένους θα γινόταν είκοσι χρόνια αργότερα κοντά στο Ναβαρίνο. Μόνη σανίδα σωτηρίας που τους είχε απομείνει ήταν οι απέναντι Βενετικές κτήσεις και ο στόλος. Η εξάρτηση από τη Βενετία είχε γίνει σχεδόν απόλυτη.

Κάπου εδώ πρέπει να τελείωσε το έπος της ντε φάκτο ανεξαρτησίας των Στροφάδων και γνωρίζουμε θετικά πως ήταν Βενετική κτήση την τελευταία δεκαετία του 15ου αιώνα. Οι Βενετοί δεν έπαψαν ποτέ να είναι καχύποπτοι απέναντι στον ορθόδοξο κλήρο και διέθεταν αρκετούς μηχανισμούς άμεσου ή έμμεσου ελέγχου του στην επικράτεια τους. Δεν υπήρχε χώρος στο Ιόνιο για μιά ανεξάρτητη μοναχική πολιτεία, ακόμη και σε στενή συμμαχία με τη Βενετία.

Μέσα από πολέμους και καταστροφές, για αιώνες ένοπλο, το μοναστήρι κατάφερε να επιβιώσει. Ο καστρόπυργος – άλλο θαύμα και ευκαιρία που δεν αξίζουμε αλλά πρέπει να αρπάξουμε – στέκεται ακόμα. Μόλις! Τώρα πια αντιπαλεύει, όχι Τούρκους και Αλιτζερίνους επιδρομείς αλλά τα στοιχεία της φύσης, την αδιαφορία διαδοχικών Αθηναϊκών κυβερνήσεων, και τη δική μας ολιγωρία.

Επίλογος για αλαφροήσκιωτους μόνο

Αφέντες μου τσελεντίσιμοι και άρχοντες τρισευγενικοί, τα κουπία είναι αρματωμένα και ματαμπαίνουμε στο λιμνιώνα από τη μερία του λαζαρέτου. Όπου να ’ναι θα φουντάρουμε το σίδερο. Να σας έχει καλά η Κυρά μας, και σας και τσου εδικούς σας, οπού εκάματε δύσκολο προσκύνημα σε χρόνους μαύρους και φουρτουνιασμένους. Αν είδε κανένας σας, πέρα από τσου αφρούς των κυμάτωνε και μέσα από τα σερνάμενα σύννεφα τση μπόρας, την αναλαμπή κεριού που άναψε καλόγερος εδώ και πεντακόσια τόσα χρόνια, να ξέρ’τε πως σε τούτα τα νησία γένουνται πρά’ματα που δεν τα βάνει ο νούς του α’θρώπου. Θα σας πώ κάτι ακόμα, κι ας με περάσετε για αλαφροήσκιωτο: Ο δικέφαλος αητός ακόμα φτεροκοπάει στο παλιό του λημέρι. Δε θα ’ναι κρίμα από το Θέο να ξεμπουριστεί; Χρέος απλέρωτο ’ς τσου προνόννους σας και αδικία μεγάλη ’ς τσου τρισεγγόνους σας; Γιατί ετούτ’ το ’ξωτικό πουλί μοναχά σε Ρωμαίικους καστρόπυργους κουρνιάζει.

---------------------------------------------------------------------- 

(1)  Έγιναν και άλλες επιδρομές στα Στροφάδια, πολλές από τις οποίες παραμένουν άγνωστες. Μια τέτοια άγνωστη επιδρομή ίσως έγινε λίγο πριν το 1517. Την 1^η Δεκεμβρίου εκείνου του έτους ο Charles Bothe, επίσκοπος του Hereford στην Αγγλία, έδωσε άδεια στον Σμύρνης Μεθόδιο για έρανο υπέρ του Αγίου Ιωάννου της Πάτμου και της Παρθένου Μαρίας των Στροφάδων. Λέει ότι η μονή ανήκε στη μητρόπολη Lesalia (Θεσσαλίας;). Αναφέρει ζημιές στο μοναστήρι, αιχμάλωτους μοναχούς και την πληρωμή φόρου υποτέλειας. Αυτός ο τελευταίος ίσως είναι το μερτικό που αναλογούσε στη μονή από τα 500 δουκάτα που πληρώνονταν κάθε χρόνο στο σουλτάνο για τη Ζάκυνθο. Παραθέτω με την ευκαιρία το κείμενο γιατί μάλλον είναι και αυτό άγνωστο: Methodius, bishop of Smyrna, for his own needs and the relief of the monasteries of St John the Evangelist on the island of Patmos, of the order of St Basil, in the diocese of Crete, and of the BVM in the island called in common Greek Strophadia, of the same order, and of the diocese of Lesalia, the repair of the buildings, the payment of a tribute, and the redemption of certain captive monks. Από το Registrum Caroli Bothe, Episcopi Herefordensis, AD MDXVI – MDXXXV, Λονδίνο 1921, σ. 355.

(2)  Το πυροβολικό ίσως είχε μεταφερθεί με πλοία. Η δυσκολία μεταφοράς κανονιών εκείνη την εποχή δια ξηράς ήταν τέτοια που πολλές φορές προτιμούσαν να τα κατασκευάσουν επιτόπου.

(3)  Την εποχή του Μωάμεθ Β΄ αριθμούσαν περίπου 12.000, David Nicolle, Armies of the Ottoman Turks 1300 - 1774, σ. 11.

(4)  Άτακτοι ελαφροί ιππείς, κυρίως Τουρκομάνοι και Τάταροι νομάδες, που σαν ρόλο είχαν τις επιδρομές στα μετόπισθεν του εχθρού, την καταστροφή των επικοινωνιών του και της λογιστικής του βάσης, την τρομοκράτηση του πληθυσμού και τη συλλογή πληροφοριών. Akinci στα Τουρκικά σημαίνει επιδρομέας. Κατά την εκ παρατάξεως μάχη σκοπός τους ήταν η παρενόχληση και διάσπαση των εχθρικών δυνάμεων ή η ενέδρα.

(5)  Τιμάριον ήταν το Οθωμανικό ανάλογο της Βυζαντινής ‘πρόνοιας’ και του δυτικοευρωπαϊκού φέουδου. Το τιμάριο όμως δεν έπαυε να είναι ιδιοκτησία του σουλτάνου, που το παραχωρούσε έναντι υποχρεώσεως στρατιωτικής υπηρεσίας και που μπορούσε να αφαιρεθεί οποιαδήποτε στιγμή.

(6)  Οι σπαχήδες ήταν το Οθωμανικό ανάλογο των Βυζαντινών καβαλλάριων και των Φράγκων ιπποτών.

(7)  Το ‘ιερό πέμπτο’ σύμφωνα με τους νόμους του Ισλάμ.

(8)  Ασκητές και απόστολοι του Σουφισμού, μιας μυστικιστικής εκδοχής του Ισλάμ, που ακολουθούσαν το στρατό του σουλτάνου.

(9)  Γρηγόρης Α. Πουλημένος και Ιωάννα Στουφή – Πουλημένου, Το Οικοδομικό Χρονικό της Ιεράς Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Στροφάδων, Μονές της Ζακύνθου: Ιστορία – Αρχιτεκτονική – Τέχνη, Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας, 1996, σ. 230.

(10)  Το υψόμετρο των Στροφάδων είναι λίγα μόνο μέτρα. Πιθανόν να χρειάζονταν να κατεβούν κάτω από το επίπεδο της θάλασσας για να υποσκάψουν τα θεμέλια του πύργου. Σε συνδυασμό με την εγγύτητα του με την παραλία, και τον πλούσιο σε γλυκό νερό υδροφόρο ορίζοντα, τέτοια επιχείρηση δεν θα ήταν πολλά υποσχόμενη. Άλλα υπόγεια εμπόδια, όπως βράχοι ή άμμος, μπορεί να την καθιστούσαν αδύνατη.

(11)  Οι τιμαριούχοι δεν άφηναν τα τιμάρια τους για πολύ καιρό. Βλέπε Jean W. Sedlar, East Central Europe in the Middle Ages, 1000 - 1500, σ. 244.

(12)  Σύμφωνα με τον Γεώργιο Σφραντζή η Μαγδαληνή/Θεοδώρα Τόκκο ήταν ωραιότατη.  ‘Καὶ τῷ αὐτῷ ἔτει ἐν μηνὶ Νοεμβρίῳ, ἡ βασίλισσα κυρὰ Θεοδώρα εἰς τὸ Στάμηρον εὑρισκομένη ἀπέθανε, καταλείψασα λύπην πολλὴν καὶ εἰς τὸν ἄνδρα αὑτῆς καὶ εἰς ἡμᾶς τοὺς οἰκείους αὐτοῦ διὰ τὸ εἶναι αὐτὴν καλλίστην.’ Χρονικόν, 20.9.

Το τελευταίο κάστρο – μέρος Β΄

Το νότιο Ιόνιο σε Οθωμανικό χάρτη των αρχών του 16^ου αιώνα.

Με βάση όσα εκτέθηκαν στις προηγούμενες αναρτήσεις ο μόνος λόγος για να μην θεωρηθεί η μονή των Στροφάδων σαν το τελευταίο κάστρο της Ρωμανίας θα ήταν οι Στροφαδιώτες, αν και μόνοι τους, να πολεμούσαν κάτω από κάποια άλλη σημαία.

Η επικρατούσα άποψη είναι ότι τα Στροφάδια ανήκαν στο Δουκάτο της Αγίας Μαύρας μέχρι την κατάλυση του το 1479. Στοιχεία για αυτό δεν υπάρχουν. Μοναδική ένδειξη είναι το ότι σε ένα έγγραφο του 1488, με το οποίο οι μοναχοί διεκδικούν μοναστηριακή περιουσία στη ρημαγμένη και Βενετική πια Ζάκυνθο, ισχυρίζονται ότι τους την είχε χαρίσει ο Λεονάρδος Τόκκο (1).

Θα  ήταν μεγάλο λάθος να το πάρουμε αυτό τοις μετρητοίς. Επρόκειτο για χωράφια, αμπέλια, και λιοστάσια, διάσπαρτα στα χωριά Κερί, Πισινόντα, Λιθακιά, Καταστάρι, Καλιπάδο, και Γαϊτάνι. Από αυτό μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ήταν δωρεές και κληροδοτήματα πολλών Ζακυνθινών, και ότι στην πραγματικότητα ο Λεονάρδος απλώς ενέκρινε τη μεταβίβαση τους. Αν δεχτούμε ότι ήταν δωρεές του Λεονάρδου θα πρέπει να αποδεχτούμε ταυτόχρονα ότι κανένας Ζακυνθινός δεν είχε παραχωρήσει κάτι στη μονή, αφού αν είχε οι μοναχοί θα το διεκδικούσαν και αυτό. Επιπλέον, ακόμη και αν τους τα είχε πραγματικά χαρίσει ο Λεονάρδος αυτό δεν θα σήμαινε αναγκαστικά ότι τα Στροφάδια του ανήκαν. Ο Λεονάρδος, αισθανόμενος τον Τουρκικό κίνδυνο, είχε προσπαθήσει να προσεταιριστεί τους ορθόδοξους υπηκόους του για να ενισχύσει την εξουσία του. Είχε επανιδρύσει ορθόδοξη επισκοπή με έδρα την Κεφαλονιά και πιστεύεται ότι η μονή της Αναφωνήτριας ιδρύθηκε από κάποια συγγενή του. Είναι πολύ πιθανό λοιπόν, στα πλαίσια αυτής της πολιτικής, να έκανε σημαντικές δωρεές σε ορθόδοξα μοναστήρια, εντός της επικράτειας του αλλά και στη γύρω περιοχή.

Αν ανατρέξουμε στα κείμενα του Faber και του Walther θα δούμε ότι και οι δύο αναφέρουν τα Στροφάδια ξεχωριστά από τα νησιά της Αγίας Μαύρας. Ο Walther μάλιστα αναφέρει ονομαστικά τα κυριότερα νησιά του δουκάτου και παρόλο που κάνει ειδική αναφορά στα Στροφάδια δεν τα περιλαμβάνει. Το ίδιο ακριβώς κάνει και ένας άλλος προσκυνητής από τη Γερμανία, ο ιερέας Ulrich Brunner (2)(3), που πέρασε από την περιοχή το 1470, πριν την κατάλυση της Αγίας Μαύρας:

Το Σάββατο, κατά τη διάρκεια της αγρυπνίας του Ιωάννη του Βαπτιστή (23 Ιουνίου), φτάσαμε στα τρία νησιά που βρίσκονται στα αριστερά μας. Το πρώτο λέγεται sancta Mafra (Αγία Μαύρα), το άλλο Cesolonia (Κεφαλονιά), το τρίτο Zante, είναι όλα στην Ελλάδα και ανήκουν στον Miser Leonhardo de sancta Mafra (Κύριο Λεονάρδο της Αγίας Μαύρας) που είναι φόρου υποτελής στους Τούρκους (4) και κάθεται ήσυχος στη γη του (5) και δεν τη μοιράζεται με κανένα.

Συνεχίζει με αναφορές στην Πάτρα, τη Ναύπακτο, την Κυπαρισσία, τη Μεθώνη και μετά λέει για τα Στροφάδια:

Και στα δεξιά μας βρίσκεται το νησί που λέγεται Strifali, όπου ζουν Έλληνες ιερείς που λέγονται kaloeri και εκεί παράγουν πολλά φρούτα.

Χωράφια των Στροφάδων σε φωτογραφία του Salvator από την ταράτσα του πύργου

Ο Brunner δεν αναφέρει επιδρομές στη μονή, φαίνεται όμως να εννοεί πως τα νησιά της Αγίας Μαύρας, σε αντίθεση με ότι γνωρίζουμε για τα Στροφάδια, δεν αντιμετώπιζαν σημαντικό πρόβλημα Τουρκικών επιδρομών το 1470. Η αντίθεση γίνεται ιδιαίτερα χτυπητή μια δεκαετία αργότερα – αντεστραμμένη. Αν τα Στροφάδια ήταν κτήση του Λεονάρδου, θα τα είχαν κατακτήσει  οι Τούρκοι το 1479, ή τουλάχιστον καταστρέψει, όταν είχαν κατακτήσει όλα τα νησιά της Αγίας Μαύρας και σχεδόν ερημώσει τα πάντα. Θα ήταν αφέλεια να πιστέψουμε ότι δεν θα είχαν επιτεθεί στο μοναστήρι όταν γυρόφερναν τη Ζάκυνθο με 28 κάτεργα, χώρια οι φούστες και τα μεταγωγικά, επί δύο ολόκληρους μήνες. Οι Οθωμανοί διέθεταν πολυάριθμο στρατό, που μπορούσαν να τον ενισχύσουν με δυνάμεις από την ηπειρωτική Ελλάδα, και το σημαντικότερο είναι πως διέθεταν πυροβολικό (6). Άλλο η αντίσταση απέναντι σε Τούρκους τοπάρχες ή κουρσάρους, και άλλο η αντίσταση σε μια στρατιωτική δύναμη που είχε σταλεί για να πάρει τα κάστρα της Αγίας Μαύρας, του Αγίου Γεωργίου (στην Κεφαλονιά), και του Αγίου Στεφάνου (της Ζακύνθου). Το μοναστήρι όμως όχι μόνο λειτουργούσε το 1483 αλλά είχε και σημαντική γεωργική παραγωγή κατά τον Walther.

Αυτή η μη-επίθεση δημιουργεί την υποψία ότι ίσως τα Στροφάδια ανήκαν το 1479 στη Βενετία. Η Βενετοί είχαν κάνει ειρήνη με το σουλτάνο στις αρχές εκείνου του χρόνου και η Οθωμανική επίθεση εναντίον της Αγίας Μαύρας το καλοκαίρι είχε γίνει με την ανοχή τους. Είχαν βέβαια συγκρουστεί με τους Τούρκους στη Ζάκυνθο, όπου σχεδόν ο μισός πληθυσμός ήταν Μοραΐτες Βενετικής υπηκοότητας, αλλά γενικά η ειρήνη ήταν σεβαστή και από τις δύο πλευρές. Αν οι μοναχοί των Στροφάδων είχαν υψώσει τη σημαία του Αγίου Μάρκου το 1460 αντί να υποταγούν στους Τούρκους – κάνοντας κάτι παρόμοιο με αυτό που έκαναν οι Μονεμβασίτες – θα μπορούσε ως ένα σημείο να εξηγηθεί πως άντεξαν στις Τουρκικές επιθέσεις επί μία εικοσαετία. Ακόμα και χωρίς επί τόπου Βενετική στρατιωτική παρουσία, θα απολάμβαναν την προστασία του κυρίαρχου στην περιοχή Βενετικού στόλου, και θα υπήρχε κάποια ενίσχυση σε τρόφιμα, όπλα, υλικά για επισκευές κλπ.

Όμως δεν θα μπορούσε να είχε γίνει κάτι τέτοιο το 1460. Πρώτα απ’ όλα δεν θα το είχαν δεχτεί οι Βενετοί. Όταν ο πάπας αποδεχόταν την προσφορά της Μονεμβασίας δεν διακινδύνευε τίποτα. Ούτε κτήσεις στην περιοχή είχε για να τις χάσει, ούτε εμπόριο με Οθωμανικά λιμάνια έκανε για να ζημιωθεί. Οι Βενετοί όμως είχαν το προηγούμενο της Θεσσαλονίκης το 1424, όταν τους είχε δοθεί η πόλη από τον Ανδρόνικο Παλαιολόγο για να μην πέσει στα χέρια των Τούρκων. Ο σουλτάνος είχε επιμείνει στην πολιορκία της και είχε φυλακίσει τους απεσταλμένους της Σινιορίας. Η αποδοχή μιας πόλης, που ο Μουράτ Β΄ – λιγότερο ισχυρός και φιλοπόλεμος από το γιό του Μωάμεθ – θεωρούσε ότι του ανήκε, είχε οδηγήσει σε Τουρκοβενετικό πόλεμο. Η Θεσσαλονίκη είχε μέσα σε μία επταετία κοστίσει στη Βενετία μεταξύ 420.000 και 700.000 δουκάτων (7) και τελικά απολεσθεί.

Ενδεικτικό της Βενετικής στάσης το 1460 είναι το τι έγινε όταν ο Θωμάς Παλαιολόγος,

καταδιωκόμενος από το Μωάμεθ, ζήτησε καταφύγιο στο Βενετικό Ναβαρίνο (8). Οι κυβερνήτες της Κορώνης και της Μεθώνης έτρεξαν εκεί για να τον πείσουν να φύγει και του πρόσφεραν και μεταφορικά μέσα. Ο Μωάμεθ έφτασε και αυτός στην περιοχή και έκανε αμέσως γνωστές τις προθέσεις του παίρνοντας σκλάβους όσους υπηκόους της Βενετίας βρήκε έξω από τα κάστρα, κυρίως Αρβανίτες. Μη έχοντας άλλη επιλογή, ο Θωμάς σαλπάρισε από το Πόρτο Λόγγο, ένα λιμανάκι της Σαπιέντζας, απέναντι από τη Μεθώνη. Ο Μωάμεθ έφτασε με το στρατό του σχεδόν κάτω από τα τείχη της και οι τρομαγμένοι Μοθωναίοι έστειλαν μια αντιπροσωπεία να τον κατευνάσει. Ο σουλτάνος έβαλε να τους κομματιάσουν, έτσι για να δείξει την ενόχληση του, και έφυγε.

Δεν ήθελαν οι Βενετοί να δώσουν αφορμή στους Τούρκους. Προσάρτηση των Στροφάδων, ή οποιασδήποτε άλλης περιοχής του δεσποτάτου, θα ήταν δικαιολογία για να λεηλατηθούν οι Βενετικές περιοχές ή ακόμη και να ξεσπάσει πόλεμος. Πόλεμο μάλιστα επιδίωκαν οι Τούρκοι, όπως φάνηκε λίγο αργότερα, όταν ένα φαινομενικά ασήμαντο γεγονός – η ίσως σχεδιασμένη προβοκάτσια – αποτέλεσε την αφορμή για μια σύγκρουση που κράτησε από το 1463 μέχρι το 1479.  Όλο κι όλο ήταν το άσυλο που έδωσαν οι Βενετοί σε ένα δραπέτη, σκλάβο του σούμπαση της Αθήνας.

Τα Στροφάδια θα ήταν χρήσιμα στο Βενετικό στόλο αλλά όχι απαραίτητα, αφού νερό μπορούσαν να πάρουν από το Ναβαρίνο ή τη Ζάκυνθο, μισό μερόνυχτο μακριά. Ήταν άλλωστε απίθανο να εγκαθιστούσαν οι Τούρκοι εκεί δυνάμεις ικανές να εμποδίσουν έστω και μία μόνο γαλέα να πάρει νερό. Οι νησίδες απλώς δεν άξιζαν φασαρίες με τους Τούρκους. Η συμβουλή που θα έδιναν οι Βενετοί στους μοναχούς, αν τους είχαν προσεγγίσει, θα ήταν η ίδια που είχαν δώσει στο Θωμά: Πάρτε των ομματιών σας και φύγετε.

Μοναχοί των Στροφάδων όπως τους απαθανάτισε ο Salvator την αυγή του 20^ου αιώνα

Για τον ίδιο λόγο, που ίσχυε όμως σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό, δεν θα μπορούσε να είχε θέσει τα Στροφάδια υπό την προστασία του ούτε ο αδύναμος Λεονάρδος Τόκκο. Όσο για τον πάπα, το κράτος του ήταν πολύ μακριά για να έχει η βοήθεια του νόημα. Εξ άλλου δεν μιλάμε για απόφαση που πήραν άρχοντες κοσμικοί αλλά για απόφαση μιας σύναξης μοναχών. Στους ορθόδοξους μοναχούς της εποχής ο πάπας ήταν λιγότερο δημοφιλής ακόμα και από το σουλτάνο. Οι περισσότεροι θα προτιμούσαν συμμαχία με το διάβολο, αν υποθέσουμε ότι μπορούσαν να τον ξεχωρίσουν από τον πάπα.

Αφού η μονή των Στροφάδων δεν θα μπορούσε να είχε κάνει ότι έκανε η απροσπέλαστη Μονεμβασιά, θα μπορούσε κάποιος να υποθέσει πως ίσως είχε κάνει ότι έκανε η Μάνη. Όταν ο πανίσχυρος σουλτάνος κατέλυσε το δεσποτάτο οι άρχοντες της Μάνης είχαν δηλώσει υποταγή. Μόλις όμως ξέσπασε ο Βενετοτουρκικός πόλεμος, τρία χρόνια αργότερα, επαναστάτησαν και παραχώρησαν τη γη τους στη Βενετία. Κατάφεραν μάλιστα να αποκρούσουν τις Τουρκικές επιθέσεις σε όλη τη διάρκεια του δεκαεξάχρονου πολέμου.

Ούτε αυτό όμως θα μπορούσε να είχε γίνει. Όταν έγινε ειρήνη μεταξύ των δύο μεγάλων δυνάμεων της εποχής συμφωνήθηκε τα δύο κράτη να επανέλθουν στα προ του πολέμου σύνορα στο Μοριά (9). Ήταν όμως φανερό ποιός είχε το πάνω χέρι. Οι Βενετοί υποχρεώθηκαν να δώσουν πίσω τη Μάνη και από πάνω τη Λήμνο και το Σκούταρι (Σκόδρα στην Αλβανία) που οι Τούρκοι είχαν προσπαθήσει αλλά αποτύχει να τα καταλάβουν. Οι Τούρκοι από την άλλη κράτησαν και το Άργος και το Νεγκροπόντε (Εύβοια) πού πριν τον πόλεμο ανήκαν στους Βενετούς. Με άλλα λόγια ο Μωάμεθ πήρε πίσω ότι έχασε, και επιπλέον τη Λήμνο και το Σκούταρι, χωρίς να δώσει πίσω ουσιαστικά τίποτα. Οι διαπραγματεύσεις για τις λεπτομέρειες και η χάραξη των συνόρων πήραν χρόνια.

Ένα από τα πρώτα πράγματα που είχαν κάνει οι Οθωμανοί στο Μοριά ήταν να απογράψουν τον πληθυσμό και να φτιάξουν κατάστιχα από τα χωριά και τις κατούνες (καταυλισμούς) με το φόρο που τους αντιστοιχούσε (10). Κατέγραψαν ακόμα και όλους τους αρχηγούς οικογενειών. Σε αυτούς φαίνεται ότι προστέθηκαν αργότερα και υπήκοοι της Βενετίας που ζούσαν σε συνοριακές περιοχές και που, για να έχουν το κεφάλι τους ήσυχο και προπαντός συνδεδεμένο δια του τραχήλου με τον κορμό τους, είχαν αναγκαστεί να πληρώνουν φόρο και στις δύο πλευρές. Μέχρι και αυτούς τους φουκαράδες και τις περιοχές κατοικίας τους είχαν διεκδικήσει οι Τούρκοι (11). Από αυτά γίνεται φανερό πως, αν οι μοναχοί είχαν ‘προσκυνήσει’ και περαστεί στα Οθωμανικά κατάστιχα, τα Στροφάδια θα είχαν στα σίγουρα επιστραφεί στο σουλτάνο.

Ο προσεκτικός και αξιόπιστος Felix Faber μας είχε έμμεσα πληροφορήσει πως ούτε στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία ανήκαν ακόμη τα Στροφάδια το 1483. Για να ακριβολογούμε, την πληροφορία μας την έδωσε μέσω του Faber κάποιος Βενετός που μιλούσε Λατινικά. Οι Τούρκοι, μας είπε, είχαν σταματήσει τις επιδρομές στα Στροφάδια γιατί φοβόντουσαν να ξαναπάνε. Αυτό δεν μπορούμε βέβαια να το δεχτούμε σαν αληθινό, ιδιαίτερα για το δίμηνο Σεπτεμβρίου-Οκτωβρίου 1479, όταν ένας ισχυρός στόλος του σουλτάνου περίμενε ανυπόμονα την εκκένωση των Βενετών υπηκόων από τη Ζάκυνθο για να την κάψει. Ήταν όμως η εξήγηση που έδωσε ο πληροφοριοδότης, η άποψη του. Σαν Βενετσιάνος ναυτικός θα γνώριζε πολύ καλά πως, από τον Ιανουάριο του 1479 (1478 με το Βενετικό ημερολόγιο), η Βενετία και η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρίσκονταν σε περίοδο ειρήνης. Αν τα Στροφάδια ήταν Βενετική κτήση θα το γνώριζε επίσης πολύ καλά. Δεν θεωρούσε όμως ότι η συνθήκη ειρήνης επέβαλε το σεβασμό των Στροφάδων στους Τούρκους και πρόκρινε σαν εξήγηση για την παύση των επιδρομών το φόβο τους. Με άλλα λόγια γνώριζε ότι τα Στροφάδια δεν ήταν Βενετικά.

Εμείς έχουμε ένα πλεονέκτημα απέναντι στο Βενετό πληροφοριοδότη. Γνωρίζουμε όχι μόνο την ύπαρξη της συνθήκης αλλά και όλες της τις λεπτομέρειες. Μπορούμε έτσι να δώσουμε μια πολύ ρεαλιστικότερη εξήγηση της διακοπής των επιδρομών. Το παρακάτω απόσπασμα της συνθήκης είναι απο το When the Serenissima and the Gran Turco made love: The Peace Treaty of 1478, των Diana Gilliland Wright και Pierre A. MacKay. Παράπονα σχετικά με την έλλειψη ορθογραφίας παρακαλώ να απευθύνονται στο Δραγουμάνο της Υψηλής Πύλης.

Η συνθήκη κάλυπτε όχι μόνο τις Βενετικές περιοχές αλλά και όλους τους θεωρούμενους συμμάχους και προστατευόμενους της Σινιορίας. Τέτοιοι, ντε φάκτο, πρέπει να ήταν και οι μοναχοί των Στροφάδων, ενώ ο πρώην σύμμαχος τους Λεονάρδος Τόκκο αφέθηκε ακάλυπτος, λόγω της προσέγγισης του με τον – εχθρικά διακείμενο προς τους Βενετούς – βασιλιά της Νεάπολης.

Η εικόνα που σχηματίσαμε, βάζοντας τις πληροφορίες των τριών προσκυνητών στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής, είναι ενός απομονωμένου, οχυρού μοναστηριού, που ουσιαστικά μόνο του, ανεξάρτητο και αυτοδιοικούμενο, αντιστέκεται στις επιθέσεις μιας αυτοκρατορίας από το 1460 μέχρι το 1478. Ο επί αιώνες ένοπλος ασκητισμός των Στροφαδιωτών και η μαχητικότητα τους είναι πράγματα γνωστά αλλά το ότι αψήφησαν την ισχύ του Πορθητή και βγήκαν κερδισμένοι στην αναμέτρηση δεν νομίζω να έχει ιστορικό ανάλογο. Παραπέμπει μόνο στους μεταλαμβάνοντες του μαγικού φίλτρου συγχωριανούς του Αστερίξ. Και όμως οι ναυτικοί εκείνου του καιρού, αυτοί που γνώριζαν τι είχε συντελεστεί στα Στροφάδια, δεν θα θεωρούσαν την εικόνα που σχηματίσαμε απίθανη. Ο Γερμανός αριστοκράτης Alexander Pfalzgraf bei Rhein, που ταξίδεψε στην περιοχή το 1495, μας μετέφερε έναν άλλο θρύλο που είχε γεννηθεί γύρω από τα, Βενετικά πια, νησάκια της Παναγίας (12). Ο θρύλος έλεγε πως όποιο καράβι απίστων περνούσε από τα νερά τους ήταν καταδικασμένο. Τέτοια εντύπωση είχε κάνει στους συγχρόνους τους η παταγώδης αποτυχία των Οθωμανών ενάντια στο μοναστήρι.

Πάνω από πέντε αιώνες αργότερα οι θρύλοι δεν έχουν πια πέραση. Τώρα, αν είναι να γίνει η εικόνα μας πιστευτή, θα πρέπει να εντοπίσουμε το βασικό κίνητρο των επανειλημμένων επιδρομών, το στρατηγικό στόχο των Τούρκων, της τακτικές που χρησιμοποίησαν, και τέλος τους αντικειμενικούς παράγοντες που καθόρισαν το αποτέλεσμα.

---------------------------------------------------------------- 

 (1) Βλέπε μεταφρασμένο από τα ‘Φράγκικα’ ‘έγγραφο του 1488 από το αρχείο της μονής, Δ. Μούσουρας, Μετόχια της Ιεράς Μονής Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου, Μονές της Ζακύνθου: Ιστορία – Αρχιτεκτονική – Τέχνη, Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας, 1996, σσ. 139-143.

(2)  ‘Am samstag in vigilia Johannis Baptiste (23. Jun.) kamen wir zu dreien inseln, die lagen uns alle drey uff die lincken hant, die erste heist sancta Mafra (S. Maura), die ander heist Cesolonia (Kephalonia), die dritte heist Zante (Zante), und ligen alle dreye in krichischem lande, und hot sie innen Miser Leonhardo de sancta Mafra und gibt tribüt dem Turcken und sitzt mit seinem lande stille und helt es mit nyeman, und hinder den inseln leyt ein stat genant Patras (Patras), do sanctus Andreas ist gemartert wordenn, und hebt sich doselbst Morea das lant an, und [f. 29'] darnach zu end leyt ein stat uff die lincken hant heist Lepantes (Lepanto), und ist der Venediger und vegt sich doselbst Rümania an, darnach leyt ein stat heist Arkadi (Arkadia), und die hot der Turcke ynnen und leyt zu nest bey Madün (Modun), das sie alle tage zu ein ander rennen, und uff die rechten hant leyt ein insel genant Strifali (Strivali), do sein krichische prister genant kaloeri innen unnd haben vil fruehte dor innen.’,  από το Die Jerusalemfahrt des Kanonikus Ulrich Brunner vom Haugstift in Würzburg (1470j), σ. 22. 

(3)  Η μετάφραση του κειμένου έγινε με τη βοήθεια της Julia Timmons και την ευχαριστώ θερμά.

(4)  Ο Λεονάρδος ήταν υποχρεωμένος να πληρώνει ετήσιο φόρο στους Οθωμανούς για τα υπολείμματα των κτήσεων του στην Ήπειρο.

(5)  Εκείνο τον καιρό (1463 – 1479) ο Βενετοτουρκικός πόλεμος μαινόταν από τη Δαλματία μέχρι τα Μικρασιατικά παράλια αλλά ο Λεονάρδος ήταν τυπικά ουδέτερος. Στην πραγματικότητα υποστήριζε κρυφά τους Βενετούς γιατί φοβόταν τους Τούρκους και είχε την ελπίδα ότι θα ανακτούσε την Ήπειρο.

(6)  Έναν αριθμό από τις μπομπάρδες τους τις είχαν αποβιβάσει στη Ζάκυνθο και λαφυραγωγήθηκαν  από τους Στρατιώτες του Πέτρου Μπούα όταν ματαίωσαν Τουρκική απόβαση.

(7)  Kenneth M. Setton, The Papacy and the Levant (1204-1571), Volume I, The Thirteenth and Fourteenth Centuries, σσ. 29-30. Το ποσό ήταν τεράστιο. Σαν μέτρο σύγκρισης ας πούμε ότι οι Βενετοί είχαν νοικιάσει πριν λίγα χρόνια την Πάτρα για 1.000 δουκάτα το χρόνο.

(8)  Kenneth M. Setton, The Papacy, Volume I, σ. 226.

(9)  Diana Gilliland Wright και Pierre A. MacKay, When the Serenissima and the Gran Turco made love: The Peace Treaty of 1478, Studi Veneziani LIII 2007, σ. 264.

(10)  Levent Kayapinar, Η δημογραφική Δομή του Λιονταριού ή Καρύταινας σύμφωνα με τα Οθωμανικά Κατάστιχα, μετάφραση Ηρακλής Μήλλας, σσ. 4-5.

(11)  Diana Gilliland Wright, After the Serenissima and the Grand Turk Made Love: The Boundary Commissions of 1480 and 1482, 550^th Anniversary of the Istanbul University International Byzantine and Ottoman Symposium, 2004, σ. 4.

(12)  Sigmund Feyerabend, Reyssbuch dess heyligen Lands, σσ. 66-67.