Το τελευταίο κάστρο – μέρος Β΄

Το νότιο Ιόνιο σε Οθωμανικό χάρτη των αρχών του 16^ου αιώνα.

Με βάση όσα εκτέθηκαν στις προηγούμενες αναρτήσεις ο μόνος λόγος για να μην θεωρηθεί η μονή των Στροφάδων σαν το τελευταίο κάστρο της Ρωμανίας θα ήταν οι Στροφαδιώτες, αν και μόνοι τους, να πολεμούσαν κάτω από κάποια άλλη σημαία.

Η επικρατούσα άποψη είναι ότι τα Στροφάδια ανήκαν στο Δουκάτο της Αγίας Μαύρας μέχρι την κατάλυση του το 1479. Στοιχεία για αυτό δεν υπάρχουν. Μοναδική ένδειξη είναι το ότι σε ένα έγγραφο του 1488, με το οποίο οι μοναχοί διεκδικούν μοναστηριακή περιουσία στη ρημαγμένη και Βενετική πια Ζάκυνθο, ισχυρίζονται ότι τους την είχε χαρίσει ο Λεονάρδος Τόκκο (1).

Θα  ήταν μεγάλο λάθος να το πάρουμε αυτό τοις μετρητοίς. Επρόκειτο για χωράφια, αμπέλια, και λιοστάσια, διάσπαρτα στα χωριά Κερί, Πισινόντα, Λιθακιά, Καταστάρι, Καλιπάδο, και Γαϊτάνι. Από αυτό μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ήταν δωρεές και κληροδοτήματα πολλών Ζακυνθινών, και ότι στην πραγματικότητα ο Λεονάρδος απλώς ενέκρινε τη μεταβίβαση τους. Αν δεχτούμε ότι ήταν δωρεές του Λεονάρδου θα πρέπει να αποδεχτούμε ταυτόχρονα ότι κανένας Ζακυνθινός δεν είχε παραχωρήσει κάτι στη μονή, αφού αν είχε οι μοναχοί θα το διεκδικούσαν και αυτό. Επιπλέον, ακόμη και αν τους τα είχε πραγματικά χαρίσει ο Λεονάρδος αυτό δεν θα σήμαινε αναγκαστικά ότι τα Στροφάδια του ανήκαν. Ο Λεονάρδος, αισθανόμενος τον Τουρκικό κίνδυνο, είχε προσπαθήσει να προσεταιριστεί τους ορθόδοξους υπηκόους του για να ενισχύσει την εξουσία του. Είχε επανιδρύσει ορθόδοξη επισκοπή με έδρα την Κεφαλονιά και πιστεύεται ότι η μονή της Αναφωνήτριας ιδρύθηκε από κάποια συγγενή του. Είναι πολύ πιθανό λοιπόν, στα πλαίσια αυτής της πολιτικής, να έκανε σημαντικές δωρεές σε ορθόδοξα μοναστήρια, εντός της επικράτειας του αλλά και στη γύρω περιοχή.

Αν ανατρέξουμε στα κείμενα του Faber και του Walther θα δούμε ότι και οι δύο αναφέρουν τα Στροφάδια ξεχωριστά από τα νησιά της Αγίας Μαύρας. Ο Walther μάλιστα αναφέρει ονομαστικά τα κυριότερα νησιά του δουκάτου και παρόλο που κάνει ειδική αναφορά στα Στροφάδια δεν τα περιλαμβάνει. Το ίδιο ακριβώς κάνει και ένας άλλος προσκυνητής από τη Γερμανία, ο ιερέας Ulrich Brunner (2)(3), που πέρασε από την περιοχή το 1470, πριν την κατάλυση της Αγίας Μαύρας:

Το Σάββατο, κατά τη διάρκεια της αγρυπνίας του Ιωάννη του Βαπτιστή (23 Ιουνίου), φτάσαμε στα τρία νησιά που βρίσκονται στα αριστερά μας. Το πρώτο λέγεται sancta Mafra (Αγία Μαύρα), το άλλο Cesolonia (Κεφαλονιά), το τρίτο Zante, είναι όλα στην Ελλάδα και ανήκουν στον Miser Leonhardo de sancta Mafra (Κύριο Λεονάρδο της Αγίας Μαύρας) που είναι φόρου υποτελής στους Τούρκους (4) και κάθεται ήσυχος στη γη του (5) και δεν τη μοιράζεται με κανένα.

Συνεχίζει με αναφορές στην Πάτρα, τη Ναύπακτο, την Κυπαρισσία, τη Μεθώνη και μετά λέει για τα Στροφάδια:

Και στα δεξιά μας βρίσκεται το νησί που λέγεται Strifali, όπου ζουν Έλληνες ιερείς που λέγονται kaloeri και εκεί παράγουν πολλά φρούτα.

Χωράφια των Στροφάδων σε φωτογραφία του Salvator από την ταράτσα του πύργου

Ο Brunner δεν αναφέρει επιδρομές στη μονή, φαίνεται όμως να εννοεί πως τα νησιά της Αγίας Μαύρας, σε αντίθεση με ότι γνωρίζουμε για τα Στροφάδια, δεν αντιμετώπιζαν σημαντικό πρόβλημα Τουρκικών επιδρομών το 1470. Η αντίθεση γίνεται ιδιαίτερα χτυπητή μια δεκαετία αργότερα – αντεστραμμένη. Αν τα Στροφάδια ήταν κτήση του Λεονάρδου, θα τα είχαν κατακτήσει  οι Τούρκοι το 1479, ή τουλάχιστον καταστρέψει, όταν είχαν κατακτήσει όλα τα νησιά της Αγίας Μαύρας και σχεδόν ερημώσει τα πάντα. Θα ήταν αφέλεια να πιστέψουμε ότι δεν θα είχαν επιτεθεί στο μοναστήρι όταν γυρόφερναν τη Ζάκυνθο με 28 κάτεργα, χώρια οι φούστες και τα μεταγωγικά, επί δύο ολόκληρους μήνες. Οι Οθωμανοί διέθεταν πολυάριθμο στρατό, που μπορούσαν να τον ενισχύσουν με δυνάμεις από την ηπειρωτική Ελλάδα, και το σημαντικότερο είναι πως διέθεταν πυροβολικό (6). Άλλο η αντίσταση απέναντι σε Τούρκους τοπάρχες ή κουρσάρους, και άλλο η αντίσταση σε μια στρατιωτική δύναμη που είχε σταλεί για να πάρει τα κάστρα της Αγίας Μαύρας, του Αγίου Γεωργίου (στην Κεφαλονιά), και του Αγίου Στεφάνου (της Ζακύνθου). Το μοναστήρι όμως όχι μόνο λειτουργούσε το 1483 αλλά είχε και σημαντική γεωργική παραγωγή κατά τον Walther.

Αυτή η μη-επίθεση δημιουργεί την υποψία ότι ίσως τα Στροφάδια ανήκαν το 1479 στη Βενετία. Η Βενετοί είχαν κάνει ειρήνη με το σουλτάνο στις αρχές εκείνου του χρόνου και η Οθωμανική επίθεση εναντίον της Αγίας Μαύρας το καλοκαίρι είχε γίνει με την ανοχή τους. Είχαν βέβαια συγκρουστεί με τους Τούρκους στη Ζάκυνθο, όπου σχεδόν ο μισός πληθυσμός ήταν Μοραΐτες Βενετικής υπηκοότητας, αλλά γενικά η ειρήνη ήταν σεβαστή και από τις δύο πλευρές. Αν οι μοναχοί των Στροφάδων είχαν υψώσει τη σημαία του Αγίου Μάρκου το 1460 αντί να υποταγούν στους Τούρκους – κάνοντας κάτι παρόμοιο με αυτό που έκαναν οι Μονεμβασίτες – θα μπορούσε ως ένα σημείο να εξηγηθεί πως άντεξαν στις Τουρκικές επιθέσεις επί μία εικοσαετία. Ακόμα και χωρίς επί τόπου Βενετική στρατιωτική παρουσία, θα απολάμβαναν την προστασία του κυρίαρχου στην περιοχή Βενετικού στόλου, και θα υπήρχε κάποια ενίσχυση σε τρόφιμα, όπλα, υλικά για επισκευές κλπ.

Όμως δεν θα μπορούσε να είχε γίνει κάτι τέτοιο το 1460. Πρώτα απ’ όλα δεν θα το είχαν δεχτεί οι Βενετοί. Όταν ο πάπας αποδεχόταν την προσφορά της Μονεμβασίας δεν διακινδύνευε τίποτα. Ούτε κτήσεις στην περιοχή είχε για να τις χάσει, ούτε εμπόριο με Οθωμανικά λιμάνια έκανε για να ζημιωθεί. Οι Βενετοί όμως είχαν το προηγούμενο της Θεσσαλονίκης το 1424, όταν τους είχε δοθεί η πόλη από τον Ανδρόνικο Παλαιολόγο για να μην πέσει στα χέρια των Τούρκων. Ο σουλτάνος είχε επιμείνει στην πολιορκία της και είχε φυλακίσει τους απεσταλμένους της Σινιορίας. Η αποδοχή μιας πόλης, που ο Μουράτ Β΄ – λιγότερο ισχυρός και φιλοπόλεμος από το γιό του Μωάμεθ – θεωρούσε ότι του ανήκε, είχε οδηγήσει σε Τουρκοβενετικό πόλεμο. Η Θεσσαλονίκη είχε μέσα σε μία επταετία κοστίσει στη Βενετία μεταξύ 420.000 και 700.000 δουκάτων (7) και τελικά απολεσθεί.

Ενδεικτικό της Βενετικής στάσης το 1460 είναι το τι έγινε όταν ο Θωμάς Παλαιολόγος,

καταδιωκόμενος από το Μωάμεθ, ζήτησε καταφύγιο στο Βενετικό Ναβαρίνο (8). Οι κυβερνήτες της Κορώνης και της Μεθώνης έτρεξαν εκεί για να τον πείσουν να φύγει και του πρόσφεραν και μεταφορικά μέσα. Ο Μωάμεθ έφτασε και αυτός στην περιοχή και έκανε αμέσως γνωστές τις προθέσεις του παίρνοντας σκλάβους όσους υπηκόους της Βενετίας βρήκε έξω από τα κάστρα, κυρίως Αρβανίτες. Μη έχοντας άλλη επιλογή, ο Θωμάς σαλπάρισε από το Πόρτο Λόγγο, ένα λιμανάκι της Σαπιέντζας, απέναντι από τη Μεθώνη. Ο Μωάμεθ έφτασε με το στρατό του σχεδόν κάτω από τα τείχη της και οι τρομαγμένοι Μοθωναίοι έστειλαν μια αντιπροσωπεία να τον κατευνάσει. Ο σουλτάνος έβαλε να τους κομματιάσουν, έτσι για να δείξει την ενόχληση του, και έφυγε.

Δεν ήθελαν οι Βενετοί να δώσουν αφορμή στους Τούρκους. Προσάρτηση των Στροφάδων, ή οποιασδήποτε άλλης περιοχής του δεσποτάτου, θα ήταν δικαιολογία για να λεηλατηθούν οι Βενετικές περιοχές ή ακόμη και να ξεσπάσει πόλεμος. Πόλεμο μάλιστα επιδίωκαν οι Τούρκοι, όπως φάνηκε λίγο αργότερα, όταν ένα φαινομενικά ασήμαντο γεγονός – η ίσως σχεδιασμένη προβοκάτσια – αποτέλεσε την αφορμή για μια σύγκρουση που κράτησε από το 1463 μέχρι το 1479.  Όλο κι όλο ήταν το άσυλο που έδωσαν οι Βενετοί σε ένα δραπέτη, σκλάβο του σούμπαση της Αθήνας.

Τα Στροφάδια θα ήταν χρήσιμα στο Βενετικό στόλο αλλά όχι απαραίτητα, αφού νερό μπορούσαν να πάρουν από το Ναβαρίνο ή τη Ζάκυνθο, μισό μερόνυχτο μακριά. Ήταν άλλωστε απίθανο να εγκαθιστούσαν οι Τούρκοι εκεί δυνάμεις ικανές να εμποδίσουν έστω και μία μόνο γαλέα να πάρει νερό. Οι νησίδες απλώς δεν άξιζαν φασαρίες με τους Τούρκους. Η συμβουλή που θα έδιναν οι Βενετοί στους μοναχούς, αν τους είχαν προσεγγίσει, θα ήταν η ίδια που είχαν δώσει στο Θωμά: Πάρτε των ομματιών σας και φύγετε.

Μοναχοί των Στροφάδων όπως τους απαθανάτισε ο Salvator την αυγή του 20^ου αιώνα

Για τον ίδιο λόγο, που ίσχυε όμως σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό, δεν θα μπορούσε να είχε θέσει τα Στροφάδια υπό την προστασία του ούτε ο αδύναμος Λεονάρδος Τόκκο. Όσο για τον πάπα, το κράτος του ήταν πολύ μακριά για να έχει η βοήθεια του νόημα. Εξ άλλου δεν μιλάμε για απόφαση που πήραν άρχοντες κοσμικοί αλλά για απόφαση μιας σύναξης μοναχών. Στους ορθόδοξους μοναχούς της εποχής ο πάπας ήταν λιγότερο δημοφιλής ακόμα και από το σουλτάνο. Οι περισσότεροι θα προτιμούσαν συμμαχία με το διάβολο, αν υποθέσουμε ότι μπορούσαν να τον ξεχωρίσουν από τον πάπα.

Αφού η μονή των Στροφάδων δεν θα μπορούσε να είχε κάνει ότι έκανε η απροσπέλαστη Μονεμβασιά, θα μπορούσε κάποιος να υποθέσει πως ίσως είχε κάνει ότι έκανε η Μάνη. Όταν ο πανίσχυρος σουλτάνος κατέλυσε το δεσποτάτο οι άρχοντες της Μάνης είχαν δηλώσει υποταγή. Μόλις όμως ξέσπασε ο Βενετοτουρκικός πόλεμος, τρία χρόνια αργότερα, επαναστάτησαν και παραχώρησαν τη γη τους στη Βενετία. Κατάφεραν μάλιστα να αποκρούσουν τις Τουρκικές επιθέσεις σε όλη τη διάρκεια του δεκαεξάχρονου πολέμου.

Ούτε αυτό όμως θα μπορούσε να είχε γίνει. Όταν έγινε ειρήνη μεταξύ των δύο μεγάλων δυνάμεων της εποχής συμφωνήθηκε τα δύο κράτη να επανέλθουν στα προ του πολέμου σύνορα στο Μοριά (9). Ήταν όμως φανερό ποιός είχε το πάνω χέρι. Οι Βενετοί υποχρεώθηκαν να δώσουν πίσω τη Μάνη και από πάνω τη Λήμνο και το Σκούταρι (Σκόδρα στην Αλβανία) που οι Τούρκοι είχαν προσπαθήσει αλλά αποτύχει να τα καταλάβουν. Οι Τούρκοι από την άλλη κράτησαν και το Άργος και το Νεγκροπόντε (Εύβοια) πού πριν τον πόλεμο ανήκαν στους Βενετούς. Με άλλα λόγια ο Μωάμεθ πήρε πίσω ότι έχασε, και επιπλέον τη Λήμνο και το Σκούταρι, χωρίς να δώσει πίσω ουσιαστικά τίποτα. Οι διαπραγματεύσεις για τις λεπτομέρειες και η χάραξη των συνόρων πήραν χρόνια.

Ένα από τα πρώτα πράγματα που είχαν κάνει οι Οθωμανοί στο Μοριά ήταν να απογράψουν τον πληθυσμό και να φτιάξουν κατάστιχα από τα χωριά και τις κατούνες (καταυλισμούς) με το φόρο που τους αντιστοιχούσε (10). Κατέγραψαν ακόμα και όλους τους αρχηγούς οικογενειών. Σε αυτούς φαίνεται ότι προστέθηκαν αργότερα και υπήκοοι της Βενετίας που ζούσαν σε συνοριακές περιοχές και που, για να έχουν το κεφάλι τους ήσυχο και προπαντός συνδεδεμένο δια του τραχήλου με τον κορμό τους, είχαν αναγκαστεί να πληρώνουν φόρο και στις δύο πλευρές. Μέχρι και αυτούς τους φουκαράδες και τις περιοχές κατοικίας τους είχαν διεκδικήσει οι Τούρκοι (11). Από αυτά γίνεται φανερό πως, αν οι μοναχοί είχαν ‘προσκυνήσει’ και περαστεί στα Οθωμανικά κατάστιχα, τα Στροφάδια θα είχαν στα σίγουρα επιστραφεί στο σουλτάνο.

Ο προσεκτικός και αξιόπιστος Felix Faber μας είχε έμμεσα πληροφορήσει πως ούτε στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία ανήκαν ακόμη τα Στροφάδια το 1483. Για να ακριβολογούμε, την πληροφορία μας την έδωσε μέσω του Faber κάποιος Βενετός που μιλούσε Λατινικά. Οι Τούρκοι, μας είπε, είχαν σταματήσει τις επιδρομές στα Στροφάδια γιατί φοβόντουσαν να ξαναπάνε. Αυτό δεν μπορούμε βέβαια να το δεχτούμε σαν αληθινό, ιδιαίτερα για το δίμηνο Σεπτεμβρίου-Οκτωβρίου 1479, όταν ένας ισχυρός στόλος του σουλτάνου περίμενε ανυπόμονα την εκκένωση των Βενετών υπηκόων από τη Ζάκυνθο για να την κάψει. Ήταν όμως η εξήγηση που έδωσε ο πληροφοριοδότης, η άποψη του. Σαν Βενετσιάνος ναυτικός θα γνώριζε πολύ καλά πως, από τον Ιανουάριο του 1479 (1478 με το Βενετικό ημερολόγιο), η Βενετία και η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρίσκονταν σε περίοδο ειρήνης. Αν τα Στροφάδια ήταν Βενετική κτήση θα το γνώριζε επίσης πολύ καλά. Δεν θεωρούσε όμως ότι η συνθήκη ειρήνης επέβαλε το σεβασμό των Στροφάδων στους Τούρκους και πρόκρινε σαν εξήγηση για την παύση των επιδρομών το φόβο τους. Με άλλα λόγια γνώριζε ότι τα Στροφάδια δεν ήταν Βενετικά.

Εμείς έχουμε ένα πλεονέκτημα απέναντι στο Βενετό πληροφοριοδότη. Γνωρίζουμε όχι μόνο την ύπαρξη της συνθήκης αλλά και όλες της τις λεπτομέρειες. Μπορούμε έτσι να δώσουμε μια πολύ ρεαλιστικότερη εξήγηση της διακοπής των επιδρομών. Το παρακάτω απόσπασμα της συνθήκης είναι απο το When the Serenissima and the Gran Turco made love: The Peace Treaty of 1478, των Diana Gilliland Wright και Pierre A. MacKay. Παράπονα σχετικά με την έλλειψη ορθογραφίας παρακαλώ να απευθύνονται στο Δραγουμάνο της Υψηλής Πύλης.

Η συνθήκη κάλυπτε όχι μόνο τις Βενετικές περιοχές αλλά και όλους τους θεωρούμενους συμμάχους και προστατευόμενους της Σινιορίας. Τέτοιοι, ντε φάκτο, πρέπει να ήταν και οι μοναχοί των Στροφάδων, ενώ ο πρώην σύμμαχος τους Λεονάρδος Τόκκο αφέθηκε ακάλυπτος, λόγω της προσέγγισης του με τον – εχθρικά διακείμενο προς τους Βενετούς – βασιλιά της Νεάπολης.

Η εικόνα που σχηματίσαμε, βάζοντας τις πληροφορίες των τριών προσκυνητών στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής, είναι ενός απομονωμένου, οχυρού μοναστηριού, που ουσιαστικά μόνο του, ανεξάρτητο και αυτοδιοικούμενο, αντιστέκεται στις επιθέσεις μιας αυτοκρατορίας από το 1460 μέχρι το 1478. Ο επί αιώνες ένοπλος ασκητισμός των Στροφαδιωτών και η μαχητικότητα τους είναι πράγματα γνωστά αλλά το ότι αψήφησαν την ισχύ του Πορθητή και βγήκαν κερδισμένοι στην αναμέτρηση δεν νομίζω να έχει ιστορικό ανάλογο. Παραπέμπει μόνο στους μεταλαμβάνοντες του μαγικού φίλτρου συγχωριανούς του Αστερίξ. Και όμως οι ναυτικοί εκείνου του καιρού, αυτοί που γνώριζαν τι είχε συντελεστεί στα Στροφάδια, δεν θα θεωρούσαν την εικόνα που σχηματίσαμε απίθανη. Ο Γερμανός αριστοκράτης Alexander Pfalzgraf bei Rhein, που ταξίδεψε στην περιοχή το 1495, μας μετέφερε έναν άλλο θρύλο που είχε γεννηθεί γύρω από τα, Βενετικά πια, νησάκια της Παναγίας (12). Ο θρύλος έλεγε πως όποιο καράβι απίστων περνούσε από τα νερά τους ήταν καταδικασμένο. Τέτοια εντύπωση είχε κάνει στους συγχρόνους τους η παταγώδης αποτυχία των Οθωμανών ενάντια στο μοναστήρι.

Πάνω από πέντε αιώνες αργότερα οι θρύλοι δεν έχουν πια πέραση. Τώρα, αν είναι να γίνει η εικόνα μας πιστευτή, θα πρέπει να εντοπίσουμε το βασικό κίνητρο των επανειλημμένων επιδρομών, το στρατηγικό στόχο των Τούρκων, της τακτικές που χρησιμοποίησαν, και τέλος τους αντικειμενικούς παράγοντες που καθόρισαν το αποτέλεσμα.

---------------------------------------------------------------- 

 (1) Βλέπε μεταφρασμένο από τα ‘Φράγκικα’ ‘έγγραφο του 1488 από το αρχείο της μονής, Δ. Μούσουρας, Μετόχια της Ιεράς Μονής Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου, Μονές της Ζακύνθου: Ιστορία – Αρχιτεκτονική – Τέχνη, Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας, 1996, σσ. 139-143.

(2)  ‘Am samstag in vigilia Johannis Baptiste (23. Jun.) kamen wir zu dreien inseln, die lagen uns alle drey uff die lincken hant, die erste heist sancta Mafra (S. Maura), die ander heist Cesolonia (Kephalonia), die dritte heist Zante (Zante), und ligen alle dreye in krichischem lande, und hot sie innen Miser Leonhardo de sancta Mafra und gibt tribüt dem Turcken und sitzt mit seinem lande stille und helt es mit nyeman, und hinder den inseln leyt ein stat genant Patras (Patras), do sanctus Andreas ist gemartert wordenn, und hebt sich doselbst Morea das lant an, und [f. 29'] darnach zu end leyt ein stat uff die lincken hant heist Lepantes (Lepanto), und ist der Venediger und vegt sich doselbst Rümania an, darnach leyt ein stat heist Arkadi (Arkadia), und die hot der Turcke ynnen und leyt zu nest bey Madün (Modun), das sie alle tage zu ein ander rennen, und uff die rechten hant leyt ein insel genant Strifali (Strivali), do sein krichische prister genant kaloeri innen unnd haben vil fruehte dor innen.’,  από το Die Jerusalemfahrt des Kanonikus Ulrich Brunner vom Haugstift in Würzburg (1470j), σ. 22. 

(3)  Η μετάφραση του κειμένου έγινε με τη βοήθεια της Julia Timmons και την ευχαριστώ θερμά.

(4)  Ο Λεονάρδος ήταν υποχρεωμένος να πληρώνει ετήσιο φόρο στους Οθωμανούς για τα υπολείμματα των κτήσεων του στην Ήπειρο.

(5)  Εκείνο τον καιρό (1463 – 1479) ο Βενετοτουρκικός πόλεμος μαινόταν από τη Δαλματία μέχρι τα Μικρασιατικά παράλια αλλά ο Λεονάρδος ήταν τυπικά ουδέτερος. Στην πραγματικότητα υποστήριζε κρυφά τους Βενετούς γιατί φοβόταν τους Τούρκους και είχε την ελπίδα ότι θα ανακτούσε την Ήπειρο.

(6)  Έναν αριθμό από τις μπομπάρδες τους τις είχαν αποβιβάσει στη Ζάκυνθο και λαφυραγωγήθηκαν  από τους Στρατιώτες του Πέτρου Μπούα όταν ματαίωσαν Τουρκική απόβαση.

(7)  Kenneth M. Setton, The Papacy and the Levant (1204-1571), Volume I, The Thirteenth and Fourteenth Centuries, σσ. 29-30. Το ποσό ήταν τεράστιο. Σαν μέτρο σύγκρισης ας πούμε ότι οι Βενετοί είχαν νοικιάσει πριν λίγα χρόνια την Πάτρα για 1.000 δουκάτα το χρόνο.

(8)  Kenneth M. Setton, The Papacy, Volume I, σ. 226.

(9)  Diana Gilliland Wright και Pierre A. MacKay, When the Serenissima and the Gran Turco made love: The Peace Treaty of 1478, Studi Veneziani LIII 2007, σ. 264.

(10)  Levent Kayapinar, Η δημογραφική Δομή του Λιονταριού ή Καρύταινας σύμφωνα με τα Οθωμανικά Κατάστιχα, μετάφραση Ηρακλής Μήλλας, σσ. 4-5.

(11)  Diana Gilliland Wright, After the Serenissima and the Grand Turk Made Love: The Boundary Commissions of 1480 and 1482, 550^th Anniversary of the Istanbul University International Byzantine and Ottoman Symposium, 2004, σ. 4.

(12)  Sigmund Feyerabend, Reyssbuch dess heyligen Lands, σσ. 66-67.