Οι εκλιπόντες σκίουροι

Φοβάμαι ότι σας κούρασα με τις τελευταίες αναρτήσεις. Ήταν αρκετά ‘βαριές’. Καιρός για κάτι ανάλαφρο. Και τι πιο ανάλαφρο από το πήδημα του σκίουρου από το ένα κλαδί στο άλλο. Ο πατέρας μου λέει πως παλιότερα, όταν ήταν νέος, υπήρχαν σκίουροι και στη Ζάκυνθο – πίσω από την Υπεράγαθο. Άλλο τίποτα δεν έχω ακούσει, ούτε σκίουρο στο νησί έχω δει. Και όμως φαίνεται πως έχει δίκιο. Γιατί να μην υπήρχαν σκίουροι τον 20^ο αιώνα στην Υπεράγαθο αφού υπήρχαν το 19^ο; Την ύπαρξη τους τη βεβαιώνει ένας Άγγλος γιατρός, ο John Davy, οποίος έγραψε ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον δίτομο έργο, πραγματικό θησαυρό πληροφοριών για τα Εφτάνησα της εποχής του, που εκδόθηκε το 1842 (1). Ο 2^ος τόμος περιέχει μια περιγραφή της άγνωστης στους Άγγλους, αλλά και στους περισσότερους ντόπιους, ορεινής Ζακύνθου. Ο Davy τη διέτρεξε από βορρά προς νότο, από τις Βολίμες μέχρι το Κερί, στα τέλη Αυγούστου του 1824. Εδώ μια σελίδα του:

Ανηφορίζοντας από αυτή την κοιλάδα, προχωρήσαμε προς το μοναστήρι της Madonna Paragato (Παναγίας Υπεραγάθου), περίπου δυόμισι μίλια από το χωριό Λούχα, όμορφα στημένο στην πλαγιά ενός λόφου σκεπασμένου από βαλανιδιές (2) σημαντικού μεγέθους, και απέναντι σε έναν άλλο λόφο σκεπασμένο με πεύκα (3), με ένα σχετικά μεγάλο, καλλιεργημένο κάμπο μεταξύ τους, κατά ένα μέρος με δημητριακά και το υπόλοιπο αμπέλια. Το μοναστήρι, αν και πολύ κατώτερο το Αγίου Γεωργίου (στα Γκρεμνά), διέθετε υποφερτή υποδομή διαμονής, και περάσαμε τη νύχτα εκεί. Ανήκει σε ένα ίδρυμα του ιδίου ονόματος στην Αίγυπτο (4), ο επικεφαλής του οποίου διορίζει ένα μοναχό σαν εφημέριο, υπό τον όρο της αποστολής συγκεκριμένων οφειλών προς τη μητρώα μονή. Τα γύρω δάση είναι εξαιρετικά για κυνήγι μπεκάτσας το Νοέμβριο, το μήνα κατά τον οποίο οι μεγάλες πτήσεις των πουλιών γίνονται στη Μεσόγειο, όταν περνάνε για να ξεχειμωνιάσουν στην Αφρική. Ο διερμηνέας μας είπε ότι είχε σκοτώσει εδώ δώδεκα σε μία ώρα. Οι κυνηγοί βγαίνουν νωρίς, και γυρίζουν λίγο μετά την ανατολή του ήλιου, όταν τα πουλιά αγριεύουν πολύ. Ο συνοδός μου βγήκε πριν το πρωινό, και έστειλε πίσω ένα μικρό σκίουρο που σκότωσε, σε ανοιχτό χρώμα ποντικού (ανοιχτό καστανό). Είναι σπάνιο ζώο στη Ζάκυνθο και οι υπηρέτες φοβόντουσαν να το αγγίξουν. Το δειλινό και το πρωί ήταν και τα δύο πολύ δροσερά – λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα, στον κάμπο (οροπέδιο), το θερμόμετρο έπεσε στους 64^ο (17.7^ο C) – και ήταν το ίδιο το επόμενο πρωί, λίγο πριν την ανατολή.

Τι ακριβώς ήταν αυτός ο μικρός καστανόχρωμος σκίουρος που πυροβόλησε ο συνοδός του John Davy; Δεν μπορεί παρά να ανήκε σε ένα Ζακυνθινό υποείδος κάποιου γνωστού είδους σκίουρου, από το οποίο χωρίστηκε τόσο παλιά όσο παλιά είναι και η Ζάκυνθος. Στα Βαλκάνια υπάρχουν δύο είδη αυτού του χαριτωμένου τρωκτικού. Ο κοινός ευρασιατικός ή ερυθρός (sciurus vulgaris) και ο καυκάσιος (sciurus anomalus). Ο δεύτερος απαντάται μόνο στην ανατολική Θράκη και διεκπεραιώθηκε στην Ευρωπαϊκή ακτή του Βοσπόρου εσχάτως. Στην Ελλάδα διαβάζω ότι βρίσκεται μόνο στη Λέσβο. Επομένως οι Σκίουροι της Ζακύνθου πρέπει να ανήκαν στους κοινούς. Οι κοινοί είναι συνήθως κοκκινωποί, ιδιαίτερα στην Βρετανία, και σε αυτούς ήταν συνηθισμένος ο Davy (5).

Πολύ συχνά όμως οι κοινοί, ή ερυθροί, σκίουροι έχουν διαφορετικά χρώματα. Εκτός από διάφορες αποχρώσεις του καστανού πολύ συνηθισμένο είναι και το μαύρο. Θυμάμαι πριν από κάμποσα χρόνια, σε μια επίσκεψη μου στη Βαυαρία, παρακολούθησα ένα μαύρο και ένα κόκκινο σκίουρο να κυνηγιούνται για αρκετή ώρα πάνω στο ίδιο δέντρο.

Ο μεγαλύτερος εχθρός αυτού του ευέλικτου τρωκτικού που αγαπάει τα κουκουνάρια είναι το κουνάβι (martes martes), η ικτίς των πεύκων. Η Ζάκυνθος δεν θα μπορούσε να έχει αποτελέσει εξαίρεση. Η συνύπαρξη των δύο ζώων κράτησε αμέτρητες χιλιάδες χρόνια και διαταράχτηκε μόνο από τον κρότο του ντουφεκιού. Τα καυτά σκάγια έγειραν την πλάστιγγα σε βάρος του μικρού ακροβάτη και κανένας πια δεν χαζεύει τα εναέρια κατορθώματα του. Το κουνάβι, με αναγκαστική προσαρμογή των διατροφικών του γούστων, κατάφερε να επιβιώσει. Τα τελευταία χρόνια, στις επισκέψεις μου στη Ζάκυνθο, έχω δει με θλίψη τρεις από αυτούς τους δεινούς κυνηγούς χτυπημένους από αυτοκίνητα – δύο στο Καλαμάκι και ένα στις Βολίμες.

Το είδος μας, ο homo zacynthius, νεοφερμένο στον παράδεισο, δεν εξαφάνισε μόνο τον άκακο ιθαγενή σκίουρο. Χωρίς λόγο και αφορμή εξαφανίζει τον ίδιο τον παράδεισο. Ένα μεγάλο μέρος από το τελευταίο καταφύγιο του σκίουρου κάηκε το περασμένο καλοκαίρι από κάποιο βάρβαρο με διαταραγμένη μη-προσωπικότητα.

--------------------------------------------------------------------------- 

(1)  Notes and Observations on the Ionian Islands and Malta: with some Remarks on Constantinople and Turkey, and on the System of Quarantine as Αt Present Conducted.

(2)  Οι βαλανιδιές λέει ο Davy ήταν του είδους Quercus ilex που στην Ελλάδα είναι γνωστή ως αριά.

(3)  Ο Davy χρησιμοποιεί τη λέξη fir όταν αναφέρεται σε πεύκα. Η λέξη αυτή σήμερα σημαίνει έλατο αλλά μέχρι το 19^ο αιώνα σήμαινε πεύκο.

(4)  Η μητρώα μονή δεν είναι βέβαια ομώνυμη αλλά η Αγία Αικατερίνη του Σινά.

(5)  Το 19^ο αιώνα έγινε στη Βρετανία εισαγωγή γκρίζων σκίουρων (Sciurus carolinensis) από την Αμερική. Οι γκρίζοι, μεγαλύτεροι και πιο ευπροσάρμοστοι, έχουν σήμερα εκτοπίσει τους ερυθρούς από το μεγαλύτερο μέρος της χώρας.

Η πολιτοφυλακή επί Αγγλοκρατίας και το λεγόμενο Κτηματολόγιο

Αυτός ο έγχρωμος, χειροποίητος χάρτης – παρουσιάζεται εδώ σε σμίκρυνση – είναι αδημοσίευτος και προέρχεται από τα Βρετανικά Εθνικά Αρχεία. Το πρωτότυπο είναι μεγάλων διαστάσεων – 78 Χ 112 εκατοστά περίπου – και φέρει την υπογραφή Sumachi, με ημερομηνία 20 Απριλίου 1821. Αυτοχαρακτηρίζεται σαν τοπογραφικός – στην πάνω αριστερή γωνία έχει την επιγραφή Topografia dell’ Isola di Zante, ενώ ακριβώς αποκάτω κάποιος έχει προσθέσει σε παρένθεση Ionian Islands. Αυτή η προσθήκη είναι η μοναδική φράση στα Αγγλικά, ο χάρτης φτιάχτηκε εξ ολοκλήρου στα Ιταλικά.

Τον είχε εντοπίσει ο Παναγιώτης, μαζί με διάφορα άλλα Ζακυνθινού ενδιαφέροντος σχέδια, χωρίς να γνωρίζει τι ακριβώς είναι. Με παρότρυνε να τον ελέγξω για να δούμε περί τίνος πρόκειται. Έτσι προγραμμάτισα μια – αναβεβλημένη από ... ετών –  επίσκεψη στο Kew και πρέπει να ομολογήσω πως μόλις τον αντίκρισα ενθουσιάστηκα. Στο κάτω μέρος έχει αναλυτικό υπόμνημα με όλα τα χωριά της Ζακύνθου, δίνοντας τα όρια τους, τον αριθμό των κατοίκων (Numero Totale degli Abitanti), τον αριθμό των ‘στρατιωτών’ ανά χωριό (Ν^ο dei Soldati), ‘αρχηγών’ (Ν^ο dei Capi), και ‘επιθεωρητών’ (Ν^ο degl’ Ispettori). Αργότερα θυμήθηκα πως παρόμοιες πληροφορίες είχε δημοσιεύσει ο αείμνηστος Ντίνος Κονόμος σε κάποιο ‘Ζακυνθινό Κτηματολόγιο του 1820’ στα Επτανησιακά Φύλλα (1). Δεν είχα το κείμενο αλλά ευτυχώς το είχε ο Παναγιώτης και πολύ πρόθυμα μου το έστειλε.

Οι πληροφορίες που δημοσίευσε ο Κονόμος είναι βασικά οι ίδιες που υπάρχουν στο χάρτη του Σουμάκη, και προέρχονται από έναν ανώνυμο χάρτη του 1820 (Anno Domini: MDXXXCC), παρομοίων διαστάσεων, στην κατοχή τότε του Λουκά Καρρέρ. Ο χάρτης αυτός είχε αφιέρωση στον υποστράτηγο Sir Frederick Adam, ανθαρμοστή το 1820 και αργότερα αντικαταστάτη του Maitland, η κατασκευή του είχε εγκριθεί από τον αντιπρόσωπο του Maitland και διοικητή της Ζακύνθου αντισυνταγματάρχη Sir Patrick Ross (2), και εποπτευθεί από τον επιθεωρητή της πολιτοφυλακής (Εκτελεστικής Αστυνομίας ή Polizia Esecutiva) Πέτρο Τζεν (3).

Ο Sir Patrick Ross

Ο Κονόμος υποστήριξε πως ο Λεωνίδας Ζώης είχε ήδη χρησιμοποιήσει τα τοπωνύμια που αναφέρονται στο ‘Κτηματολόγιο’ στη δεύτερη έκδοση του Λεξικού του. Του καταλόγισε μάλιστα τη χρήση λανθασμένης χρονολογίας (1818 αντί 1820), παραναγνώσεις, και παραλείψεις από το πρωτότυπο. Η ύπαρξη όμως και άλλου χάρτη, με τα ίδια τοπωνύμια, υπογραμμένο από κάποιο Σουμάκη το 1821, δείχνει μια διαφορετική πιθανότητα. Ο υπομνηματισμένος χάρτης που έχουμε μπροστά μας σήμερα ίσως είναι αντίγραφο ή παράγωγο του ‘Κτηματολογίου’ του Κονόμου, ίσως όμως να είναι και οι δύο αντίγραφα, ή παράγωγα, ενός άλλου παλιότερου χάρτη. Ίσως ενός χάρτη που κατασκευάστηκε το 1818 και από τον οποίο άντλησε τις πληροφορίες του ο Ζώης. Κάτι τέτοιο θα εξηγούσε τις ‘παραναγνώσεις’ και ‘παραλείψεις’ του Ζώη, αφού, όχι μόνον δεν είναι οι χάρτες απόλυτα όμοιοι αλλά και ο ίδιος ο Κονόμος έχει οδηγηθεί σε λάθη λόγω των φθορών του χάρτη. Οι φθορές φαίνεται πως είναι μεγαλύτερες στις αναφορές στην νοτιοδυτική Ζάκυνθο. Παραδείγματα (4):

Για το Κερί ο Κονόμος αναφέρει 3 Ispettori, 1 Capo, 14 Soldati, 440 Abitanti. Οι κάτοικοι είναι όμως 449 και όχι 440.

Στην Άμπελο αναφέρει 2 Ispettori, 0 Capi, 14 Soldati, 19 Abitanti. Το σωστό είναι 0 Soldati. Αυτό έλειπε να είχαμε 14 στρατιώτες σε συνοικισμό 19 κατοίκων. Για τα ανατολικά όρια της Αμπέλου γράφει: Casa di Andrea Chiefaloniti in Terre [...]. Το σωστό είναι Casa di Andrea Chiefaloniti con Terreni.

Στον Αγαλά 2 Ispettori, 0 Capi, 7 Soldati, [...] Abitanti. Ο αριθμός των κατοίκων είναι 187.

Στο Καλαμάκι 2 Ispettori, 1 Capi, 7 Soldati, 64 Abitanti. Ο σωστός αριθμός στρατιωτών είναι 4.

Στο Παλιοκάντουνο 2 Ispettori, 0 Capi, 1 Soldati, 63 Abitanti. Οι κάτοικοι έπρεπε να είναι 68.

Στη Λιθακιά 3 Ispettori, 2 Capi, 19 Soldati, 305 Abitanti. Οι κάτοικοι όμως ήταν 805.

Το σημαντικότερο λάθος δεν είναι στην, οπωσδήποτε δύσκολη, αντιγραφή. Ο Κονόμος υποστηρίζει ότι οι στρατιώτες ήταν Άγγλοι, χωρίς να μπει στον κόπο να το δικαιολογήσει. Μα πως ήταν δυνατό να είχαν οι Βρετανοί διασπείρει 465 στρατιώτες τους σε όλα τα χωριά του νησιού, κάποτε σε γελοίους αριθμούς, όπως πχ ένας μόνος του στο Δράκα, ένας στου Βλόντου και ένας στις Νεραντζούλες; Με ποιά λογική; Στην πραγματικότητα οι κληρωτοί αυτοί χωρικοί, που συνέχιζαν την παράδοση του Τσέρνιδου της Βενετοκρατίας μέσα από την Ιόνιο Πολιτεία, ήταν Ζακυνθινοί. Ας δούμε κάποια από τα άρθρα (5) που καθόριζαν το πλαίσιο λειτουργίας αυτής της πολιτοφυλακής:

Μεταφράζω τα υπογραμμισμένα:

Άρθρο 2. Ανεξάρτητα από τον τακτικό στρατό της Αυτού Μεγαλειότητας του προστάτη μονάρχη, θα δημιουργηθεί σε κάθε νησί ένα σώμα πολιτοφυλακής.

Άρθρο 5. Κανένας αξιωματικός δεν μπορεί να διοριστεί σε κανένα σώμα της πολιτοφυλακής των Ιονίων Νήσων που δεν είναι εκ γενετής υπήκοος αυτών.

Άρθρο 6. Η Αυτού Μεγαλειότητα ο προστάτης μονάρχης θα διορίζει επιθεωρητές και υπο-επιθεωρητές της πολιτοφυλακής των Ιονίων Νήσων, οι οποίοι θα είναι είτε Βρετανοί είτε Ιόνιοι.

Βλέπουμε δηλαδή καθαρά ότι οι ‘αρχηγοί’ και οι ‘στρατιώτες’ της πολιτοφυλακής ήταν ντόπιοι, ενώ οι ‘επιθεωρητές’ ήταν μίγμα Βρετανών και ντόπιων. Αξίζει να αναφέρουμε ότι στην ίδια σελίδα του βιβλίου αναφέρεται πως η αριθμητική δύναμη του τακτικού Βρετανικού στρατού στα Εφτάνησα είχε καθοριστεί στις 3.000. Στη Ζάκυνθο συγκεκριμένα υπήρχαν 26 άνδρες του Βασιλικού Πυροβολικού και 278 άνδρες του 11^ου Συντάγματος, σύνολο 304. Για τον τρόπο με τον οποίο στρατολογούνταν οι ΄στρατιώτες’ της πολιτοφυλακής μας δίνει μια ιδέα ο αριθμός και η διάταξη τους.

Η Ζάκυνθος είχε χωριστεί σε τρία μέρη. Το πρώτο περιλάμβανε τα χωριά της τεθλασμένης γραμμής Καμπί – Λούχα – Γύρι – Γαλάρο – Σκουληκάδο – Πηγαδάκια – Καταστάρι και οτιδήποτε υπήρχε βορειότερα, μέχρι τις Βολίμες (αριθμός κατοίκων 6.260). Το δεύτερο από το Κερί μέχρι τα σύνορα του πρώτου μέρους και μια νοητή γραμμή που ξεκινούσε βόρεια από το Φιολίτι και κατάληγε στους πρόποδες του Σκοπού, περιλαμβάνοντας το Καλαμάκι (αριθμός κατοίκων 6.363). Τα υπόλοιπα χωριά, από τον Άγιο Δημήτρη και τα Γερακαρία μέχρι το Βασιλικό αποτελούσαν το τρίτο (αριθμός κατοίκων 7.276). Κάθε μια από τις τρεις περιοχές συνεισέφερε 155 ‘στρατιώτες’. Η Χώρα, με πληθυσμό 15.176, ακολουθώντας την παλιά Βενετσιάνικη πρακτική, δεν συνεισέφερε. Αν υποθέσουμε ότι κάθε σπίτι είχε 4 με 5 μέλη κατά μέσο όρο, τότε βλέπουμε ότι τα χωριά έστελναν στην πολιτοφυλακή έναν κληρωτό ανά δέκα οικογένειες περίπου. Αυτό είναι σύμφωνο με έγγραφο του 1803 στα Ιταλικά, το οποίο περιγράφει τη μέθοδο στρατολογίας, και μετάφραση του από το Λ. Ζώη δημοσιεύεται στο ίδιο τεύχος των Επτανησιακών Φύλλων με το ‘Κτηματολόγιο’ (6).

Ενημέρωση 23/09/2011

Σύμφωνα με το ‘Κτηματολόγιο’ και το ‘Χάρτη του Σουμάκη’ το Καταστάρι είχε ένα κάπο, τρείς επιθεωρητές, και 1081 κατοίκους. Αυτό επιβεβαιώνεται στη σελίδα 158  του 2^ου τόμου του βιβλίου Notes and Observations on the Ionian Islands and Malta: with some Remarks on Constantinople and Turkey, and on the System of Quarantine as Αt Present Conducted του John Davy που εκδόθηκε το 1842. Ο Davy διηγείται μια εξερευνητική εκδρομή το 1824, κατά την οποία πέρασε από το Καταστάρι, και όπου εξηγεί περιληπτικά τα καθήκοντα του κάπου, στο ωραίο και νεόχτιστο σπίτι του οποίου φιλοξενήθηκε το πρώτο βράδυ:

Όπως και στα άλλα χωριά, εκτός από τον κάπο, ή προεστό, έχει τρεις επιθεωρητές, που τους διαλέγει ο αρχηγός της αστυνομίας του νησιού, με σύμφωνη γνώμη της τοπικής διοίκησης. Τα καθήκοντα του κάπου είναι να λαμβάνει και να εκτελεί τις εντολές της διοίκησης, και να διαιτητεύει και να συμβιβάζει τις διαφορές των κατοίκων, με τη βοήθεια των επιθεωρητών.

Στην ίδια σελίδα αναφέρει ότι το Καταστάρι είχε εκείνη την εποχή περίπου τριακόσιες οικογένειες, ενώ στην απογραφή του 1839 είχε 1136 κατοίκους.

---------------------------------------------------------------------------------------- 

(1)  10^ος τόμος, 2^ο τεύχος, σσ. 49-57.

(2)  Ο Ross (1778 – 1850) ήταν Σκώτος. Είχε υπηρετήσει στις Ινδίες και κατά τους Ναπολεόντειους Πολέμους στην Ιβηρική χερσόνησο, πριν τοποθετηθεί στα Επτάνησα σαν διοικητής του 75^ου Συντάγματος Πεζικού. Αρχικά ήταν διοικητής της Λευκάδας και μετά της Ζακύνθου. Το 1919 έγινε ιππότης του Τάγματος των Αγίων Μιχαήλ και Γεωργίου (στο ίδιο Τάγμα ανήκε  ο Sir Frederick Adam αλλά και οι Ζακυνθινοί Αντώνιος Κομούτος, Διονύσιος Βούλτσος, Δημήτριος Φοσκάρδης, Ιωάννης Μελισσηνός, Ιούλιος Δομενεγίνης, και αρκετοί άλλοι Επτανήσιοι).

(3)   Ο Πέτρος Τζεν ήταν Ζακυνθινός, παλαίμαχος στρατιωτικός που είχε παλιότερα υπηρετήσει τους Γάλλους και βρεθεί αντιμέτωπος με τους Άγγλους. Η οικογένεια του, Βενετικής προέλευσης, είχε έρθει στη Ζάκυνθο μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους.

(4)  Για το σύνολο των στοιχείων παραπέμπω τον αναγνώστη στα ήδη δημοσιευμένα λεπτομερώς (αλλά αμετάφραστα) από το Ντίνο Κονόμο.

(5)  Robert Montgomery Martin, Statistics of the Colonies of the British Empire in the West Indies, South America, North America, Asia, Austral-Asia, Africa, and Europe, έκδοση του 1839, σελ. 597.

(6)  Φύλαξη της Υπαίθρου Χώρας (Ζάκυνθος, Οκτώβριος 1803), σσ. 97-99. Το πρωτότυπο υπήρχε στο Αρχειοφυλακείο Ζακύνθου και καταστράφηκε το 1953.