Καλοκαιρινά καμώματα πιστών φίλων

Βρετανικό πλοίο έξω από τη Ζάκυνθο το 1682

Είναι γνωστό ότι από το δεύτερο μισό του 16^ου αιώνα, όταν απογειώθηκε το εμπόριο της σταφίδας, και για αιώνες μετά, υπήρχε στη Ζάκυνθο μια μικρή αλλά οικονομικά εύρωστη παροικία Ευρωπαίων εμπόρων, κυρίως Άγγλων. Αρκετοί από αυτούς έμειναν για πάντα στο νησί, είτε επειδή δημιούργησαν ισχυρούς δεσμούς στη νέα τους πατρίδα, όπως ο ιδρυτής του Αγγλικού νεκροταφείου πρόξενος Sir Clement Harby (1), είτε επειδή κόπηκε πρόωρα το νήμα της ζωής τους, όπως ο θείος και προκάτοχος του Sir Clement, που έπεσε θύμα δολοφονίας.

Οι άνθρωποι αυτοί δεν έφερναν στο νησί τις οικογένειες τους, αν είχαν βέβαια. Η Ζάκυνθος δεν θεωρούνταν εκείνη την εποχή μέρος κατάλληλο για καθωσπρέπει Ευρωπαίες κυρίες και ανήλικα, αν και υπήρχαν κάποιες Αγγλίδες, άλλης πάστας, που εξασκούσαν στο Γιαλό ένα αρχαιότατο επάγγελμα. Μπορεί βέβαια οι Άγγλοι έμποροι να αναγκάζονταν να αποχωριστούν τις συμβίες τους – ορισμένοι πιθανόν χωρίς μεγάλο δισταγμό – δεν δέχονταν όμως επ’ ουδενί να αποχωριστούν και εκείνους τους συντρόφους με τους οποίους είχαν αμοιβαία δεθεί με ανώμοτη πίστη. Έτσι έφερναν συχνά μαζί τους τα σκυλιά τους.  

Είναι εύκολο να φανταστεί κανείς πως η προσαρμογή των τετράποδων ακούσιων μεταναστών στο νέο τους περιβάλλον δεν ήταν πάντα εύκολη ή άμοιρη προβλημάτων. Πολλές ράτσες σκυλιών έχουν αξιοθαύμαστη αντοχή στο ψύχος, ακόμα και στο αρκτικό. Προσωπικά έχω πολλές φορές παρατηρήσει με το στόμα ανοιχτό σκυλιά να μένουν για ώρα πολλή μέσα σε παγωμένα ποτάμια, όπου η κινούμενη μάζα του νερού θα απομυζούσε και το τελευταίο ίχνος ζωής από ανθρώπινους ιστούς μέσα σε ελάχιστα λεπτά.

Σκύλος σε ποταμάκι, νοτιοδυτική Αγγλία

Δεν τα καταφέρνουν όμως εξίσου καλά με τη ζέστη. Όσο μάλιστα καλύτερα προφυλαγμένο από το κρύο είναι ένα σκυλί τόσο περισσότερο θα υποφέρει από τη ζέστη. Ζώα που ήταν το αποτέλεσμα φυσικής επιλογής χιλιετηρίδων στη Βρετανία είναι αναμενόμενο πως θα είχαν πρόβλημα εγκλιματισμού στο ζεστό Ελληνικό καλοκαίρι.

Μια σχετική πληροφορία μας έχει αφήσει ένας Άγγλος πειρατής που την εποχή του Ρεμπελιού έδρασε για καιρό στο τρίγωνο Ζακύνθου, Κεφαλονιάς και Πάτρας – το τρίγωνο της σταφίδας το λέω εγώ – και του οποίου τα πληρώματα – αποτελούμενα από Άγγλους, Φλαμανδούς, Γάλλους, Έλληνες και Ιταλούς – δημιούργησαν ουκ ολίγα έκτροπα σε ξηρά και θάλασσα. Επειδή η λέξη πειρατής είναι ενδεχόμενο να σας δημιουργήσει λανθασμένη εντύπωση για το άτομο αυτό, και συνεπώς για τα λεγόμενα του, πρέπει να πω ότι ο αριστοκρατικής καταγωγής Sir Kenelm Digby (2) ήταν πειρατής μόνο κατά περιόδους. Είναι περισσότερο γνωστός σαν αυλικός, διπλωμάτης, φιλόσοφος και συγγραφέας, ο οποίος ασχολήθηκε με τη φύση, τη θεολογία, την αστρολογία, την αλχημεία, τη μαγεία, ακόμη και τη ... μαγειρική! Στη διάρκεια της περιπετειώδους ζωής του (1603 – 1665) κέρδισε, έχασε και ξανακέρδισε περιουσίες, ενώ είναι ενδιαφέρον – για όσους από μας αγαπάνε το καλό κρασί – πως ήταν κάτοχος της ευρεσιτεχνίας για την κατασκευή πράσινων και καφέ μπουκαλιών.

Έγραψε λοιπόν ο Sir Kenelm (3):

΄Όπως μου είπαν οι έμποροι στα νησιά της Ζακύνθου και της Κεφαλονιάς (όταν ήμουν εκεί) τα Αγγλικά σκυλιά είχαν τη συνήθεια (επειδή ήταν προσαρμοσμένα σε ψυχρότερο κλίμα) να τρέχουν στη θάλασσα μέσα στη ζέστη του καλοκαιριού και να κείτονται εκεί κατά το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας, με τις μουσούδες τους μόνο έξω από το νερό για να αναπνέουν, και κοιμόντουσαν εκεί, με τα κεφάλια τους πάνω σε κάποια πέτρα για να τα ανασηκώνει και τα σώματα τους βουτηγμένα στη θάλασσα. Όσα σκυλιά δεν το έκαναν αυτό ψοφούσαν συνήθως από τη ζέστη και τους ψύλλους κατά το πρώτο τους καλοκαίρι εκεί.’

Καλό σας καλοκαίρι και μην ξεχνάτε σε αυτούς τους χαλεπούς καιρούς: μια παλιογαβάθα με λίγο νερό για τα περαστικά και αδέσποτα ζώα δεν κοστίζει τίποτα. Είναι όμως δείγμα ανθρωπιάς.

-------------------------------------------------------------------- 

1)  http://pampalaia.blogspot.co.uk/2011/06/blog-post_10.html

2)  https://en.wikipedia.org/?title=Kenelm_Digby

3)  Sir Kenelm Digby, Two treatises: in the one of which, the nature of bodies; in the other, the nature of mans soule, is looked into: in way of discovery of the immortality of reasonable soules, Λονδίνο 1645, σελ. 381.

Το Μαραθονήσι της Ζακύνθου – Μέρος B΄

Ο Βενετικός στόλος του Φραντσέσκο Μοροζίνι καταδιώκει τον Τουρκικό.

Από το 1494 και για πολλές γενιές, άγνωστο πόσες, το Μαραθονήσι ανήκε στο μικρό μοναστήρι που φιλοξενούσε, και αυτό με τη σειρά του στην οικογένεια Σιδηροκαστρίτη από τον Πισινόντα. Πλούτο δεν είχε, λίγα μόνο στρέμματα καλλιεργήσιμης γης χωράγανε στο βατό, βόρειο τμήμα του. Το κρατούσανε όμως, το αφήνανε κληρονομιά στους νεότερους και συντηρούσανε ολοένα το μοναστήρι της Παναγίας της Μαραθονησιώτισσας, κάτι που πρέπει να ήτανε όρος απαράβατος για να μην το πάρει πίσω η Βενετική εξουσία και το παραχωρήσει σε κάποιον άλλο. Ήταν χρήσιμα τέτοια μικρά μοναστήρια, κάθε νησίδα γύρω από τη Ζάκυνθο είχε κι από ένα, προκεχωρημένα φυλάκια και παρατηρητήρια που λειτουργούσανε όσο αντέχανε στις πειρατικές επιθέσεις.

‘Πολλάκις το νησύδριον υπέστη καταστροφάς εκ πειρατών, αλλ’ εύρον εκεί εκ τούτων τον τάφον πέντε τω 1530, τη ανδρεία χωρικών εγκατοίκων’ μας πληροφορεί ο Σπυρίδων Δε Βιάζης (1). Εκείνες τις μέρες το Μαραθονήσι ανήκε σε κάποιο Νικόλαο Σιδηροκαστρίτη και την αδελφή του. Εφημέριος το 1531 ήταν ο Φιλόθεος Ραζής (2). Η οικογένεια Ραζή ήταν και αυτή από τον Πισινόντα, όπου κατείχαν άλλο μοναστήρι, του Σωτήρος, και έχουν δέσει επανειλημμένα το όνομα τους σαν ιερομόναχοι και ηγούμενοι με το μεγάλο μοναστήρι των Στροφάδων. Η καταγωγή τους είναι από την Κεφαλονιά και μακρύτερα στο χρόνο, τον 13^ο αιώνα, από την Πολωνία. ‘Όχι ακριβή’ χαρακτηρίζει την πληροφορία περί Πολωνίας ο Λεωνίδας Ζώης (3), χωρίς όμως να εξηγεί το λόγο της αμφισβήτησης αυτής. Και μπορεί ο Ζώης να είχε δίκιο, μπορεί όμως και όχι, μιας και το όνομα Ραζής απαντάται αυτούσιο ακόμα και σήμερα στις ακτές της Βαλτικής. Σλαβικό βέβαια δεν είναι, η απώτερη καταγωγή του φαίνεται πως είναι Λιθουανική.

Το καλοκαίρι του 1571 οι λιγοστοί καλόγεροι ή όποιοι άλλοι έτυχε να βρίσκονται στο νησάκι, πρέπει να αντίκρισαν τη μεγάλη αρμάδα του Ουλούτζαλη καθώς έκανε απόβαση στον Υψόλιθο, στην απέναντι μεριά του κόλπου του Λαγανά. Είναι άγνωστο αν οι Οθωμανοί – Μπαρμπαρέζοι κυρίως αλλά και αρνησίθρησκοι κουρσάροι σαν το ναύαρχο τους – επιτέθηκαν στο μικρό μοναστήρι ή αν οι μοναχοί και οι κτήτορες έμειναν για να το υπερασπίσουν. Στην αρχή οι επιτιθέμενοι είχαν μεγαλύτερους και ευκολότερους στόχους, όπως η σχετικά ανοχύρωτη πόλη και το λιμάνι. Αργότερα, όταν είχαν πια ρημάξει τη Χώρα και τον κάμπο γύρω της, ίσως να προσπάθησαν να το λεηλατήσουν. Το μόνο που γνωρίζουμε είναι πως 13 χρόνια αργότερα η Παναγία αναφερόταν στη διαθήκη του ιερομόναχου Δαμασκηνού Σιδηροκαστρίτη(4). 

Δύο γενιές ακόμα περάσανε και το 1637 κάποιος Αντώνιος Σιδηροκαστρίτης (Antonio Sidherocastriti) βεβαίωνε (5) ότι είχε στην κατοχή του, παραχωρημένη από τη Βενετία με επίσημα έγγραφα, τη βραχονησίδα του Μαραθονησιού, όπου ήταν χτισμένη μια εκκλησία της Παναγίας (6). Είναι φανερό ότι οι απόγονοι των αδελφών Σιδηροκαστρίτη του 1494, σχεδόν ενάμιση αιώνα αργότερα, κρατούσαν ακόμη τα κτητορικά δικαιώματα (jus patronatus) της Παναγίας της Μαραθονησιώτισσας, τα οποία ήταν κληρονομήσιμα. Τα δικαιώματα αυτά επεκτείνονταν σε ολόκληρη τη νησίδα, που είναι λογικό να αποτελούσε μοναστηριακή περιουσία. Τα εισοδήματα όμως της Παναγίας, σύμφωνα με τη δήλωση του Αντωνίου Σιδηροκαστρίτη, ήταν πενιχρά (6 δουκάτα).

Ο Αντώνιος πιθανότατα ζούσε ακόμα όταν ξέσπασε ο Κρητικός Πόλεμος στα 1645. Για 24 χρόνια αιμορραγούσαν ακατάσχετα τα Ιόνια νησιά, μαζί και η Ζάκυνθος. Σε μεγάλους αριθμούς τα καλύτερα παλληκάρια μπαρκάρανε στο στόλο της Γαληνοτάτης ή επανδρώνανε τα τείχη της Κάντιας, απ’ όπου πολύ λίγοι γυρίσανε. Και τον πληρώνανε διπλά αυτό τον πόλεμο, γιατί όσο κρατούσανε οι εχθροπραξίες πολλαπλασιάζονταν οι επιδρομές των Τούρκων κουρσάρων – όπως αυτή του 1658 εναντίον της Λιθακιάς, δίπλα ακριβώς από τον Πισινόντα – χωρίς ανάγκη προσχημάτων πια. Παραδόθηκε στο τέλος υπό όρους η Κάντια, όμως η ειρήνη κράτησε μόνο 15 χρόνια.

Κατά τη διάρκεια αυτής της ειρηνικής περιόδου, το 1675, επισκέφτηκαν τη Ζάκυνθο ο Άγγλος ιερέας George Wheler μαζί με το Γάλλο γιατρό Jacob Spon. Πήγαν στις πηγές της πίσσας δια θαλάσσης και έτσι επισκέφτηκαν το Μαραθονήσι. Ο Wheler έγραψε λίγες γραμμές (7):

‘Σε αυτό τον κόλπο υπάρχουν δύο άλλοι μικροί βράχοι, ή νησιά∙ το ένα από τα οποία λέγεται Marathronesa, ή το Νησί του Μάραθου, λόγω της αφθονίας αυτού του φυτού, το οποίο φυτρώνει εκεί και λέγεται στα Ελληνικά μάραθρον. Σε αυτό υπάρχει μόνο μια μικρή εκκλησία με ένα ή δύο καλογέρους, οι οποίοι προσέχουν μια γυναίκα που υποστηρίζουν ότι κατέχεται από ένα Διάβολο. Αλλά, όπως είπε ο σύντροφος μου, αυτός ο Διάβολος είναι ανόητος. Μας είπε ότι είναι από την Πάδουα ενώ δεν γνώριζε ούτε λέξη Ιταλικά∙ ούτε μπορούσε να μας πει από ποιά χώρα είμαστε, ή αν είμαστε παντρεμένοι ή ελεύθεροι∙ και ούτε μπορούσε να απαντήσει σε τίποτα με συνάφεια, αλλά μιλούσε μόνο με στιχάκια, στην πραγματικότητα άσχετα.’

Η Ζάκυνθος κατά τον George Wheler. Αγνόησε ότι δεν είδε, δηλαδή τα τρία τέταρτα του νησιού. Σημείωσε όμως το Μαραθονήσι αλλά και το Βροντόνερο.

Νέος πόλεμος, ο 6^ος Βενετοτουρκικός, ξέσπασε το 1684 και κράτησε μέχρι το τέλος του αιώνα. Ζωστήκανε πάλι τα όπλα για τη Χριστιανοσύνη οι Ζακυνθινοί, που λέει ο λόγος, γιατί δεν τα είχανε ποτέ τους ξεζωσμένα, κι ακολουθήσανε το Μοροζίνι.

Σε αυτούς τους δύο πολέμους του 17^ου αιώνα διακρίθηκαν μέλη της οικογένειας Μακρή, οικογένεια που ήταν ήδη γραμμένη στο Ζακυνθινό Libro d’ Oro από το 1572. Δύο από αυτούς – και οι δύο φέροντας το όνομα Παύλος και γι αυτό δεν αποκλείεται να πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο – πολέμησαν, στην Κρήτη ο ένας, σαν κυβερνήτης πλοίου, και στη Λευκάδα και στο Μοριά ο άλλος (8). Ο Ζακυνθινός κλάδος της πολυσχιδούς οικογένειας Μακρή, η οποία λέγεται ότι έλκει την καταγωγή της από την Κωνσταντινούπολη, έμελλε να συνδεθεί αργότερα με το Μαραθονήσι.

Μπαίνοντας στον τρίτο χρόνο του πολέμου επέδραμαν οι Τούρκοι στο νησάκι. ‘1686, Ιουλίου 5, επάτησε ο Τούρκος το Μαραθονήσι, και επήρανε σκλάβους καλόγηρους τρεις και τον εφημέριο, οπού ήτουν του καιρού εκείνου ο παπάς Ρουματζάς, με τα παιδιά του και με την κουνιάδα του, και το κόνισμα της Παναγίας,’ αναφέρεται σε σημείωση ανωνύμου ενσωματωμένη στο Ημερολόγιον (Χρονικό) του Μάτεση (9). Μια πολύ παρόμοια εκδοχή της επιδρομής αυτής δημοσίευσε ο Ντίνος Κονόμος (10). ‘1686, Ιουλίου 5, ημέρα Δευτέρα∙ μία φελούκα Τούρκικη επήγε εις το Μαραθονήσι και έπιασε τέσσερους καλογέρους και του παπά Ρουμαντζά τη γυναίκα και την κουνιάδα του συμβία του Ευγενή Sp. Φραντζέσκου Βλαστού και επήρανε και την εικόνα της Θεοτόκου, ως καθώς ήτον. Και εις τας 27 του αυτού Ιουλίου επήγε άλλη μία φελούκα Τούρκικη στου Ψαρού και επήρε τρεις σκλάβους και εκόψανε το κεφάλι ενού παπά.’ Η γενικότερη λειψανδρία είναι πιθανό πως δεν επέτρεπε πλέον την αδιάκοπη φύλαξη και την άμυνα της νησίδας όπως παλιότερα. Επιπλέον, όπως διαφαίνεται, επρόκειτο για απόλυτο αιφνιδιασμό διαφορετικά δεν θα υπήρχαν εκεί γυναικόπαιδα. Τρεις ή τέσσερεις καλόγεροι δεν ήταν οπωσδήποτε δυνατό να τα βάλουν με πειρατική φελούκα.

Στις μέρες μας η λέξη φελούκα φέρνει στο μυαλό κάποιο τρισάθλιο καΐκι ή τα πλοιάρια που ανεβοκατεβαίνουν το Νείλο αλλά δεν ήταν το ίδιο τον 17^ο αιώνα. Η φελούκα ήταν μικρό πολεμικό, ταχύτατο, ευέλικτο και καλά οπλισμένο. Ήταν απόγονος της πειρατικής, και όχι μόνο, φούστας ή γαλιότας του 15^ου και 16^ου αιώνα, προσαρμοσμένη στις απαιτήσεις των καιρών. Η φούστα, όπως και η γαλέα ή γαλέρα, ήταν πλοίο που είχε κουπιά στις δύο του πλευρές και έτσι μπορούσε να έχει κανόνια μόνο στην πλώρη, σε πολύ μικρό αριθμό. Δεν μπορούσε συχνά να τα βγάλει πέρα ούτε με συνηθισμένα εμπορικά σκάφη, τα οποία ήταν πλέον εξοπλισμένα με σημαντικό αριθμό κανονιών περιμετρικά. Η φελούκα είχε, για λόγους ευελιξίας και προσαρμοστικότητας, διατηρήσει τα κουπιά αλλά είχε μειώσει τον αριθμό τους στο μισό περίπου, έτσι που ανάμεσα τους να χωράνε θυρίδες για κανόνια.

Φελούκα στην Κεφαλονιά το 18^ο αιώνα.

Τόσο οι Ρουμαντζάδες ή Ρωμαντζάδες όσο και οι Βλαστοί ήταν οικογένειες γραμμένες στο Libro d’ Oro από πολλές γενιές. Μάλιστα, λίγα μόνο χρόνια πριν την τραγωδία του Μαραθονησιού κάποιος Σταμάτιος Ρωμαντζάς ήταν Πρωτοπαπάς Ζακύνθου (11). Οι Βλαστοί, όπως είναι αρκετά γνωστό, ήταν απόγονοι αρχόντων της Κρήτης, που υποστήριζαν πως είχαν εγκατασταθεί εκεί με χρυσόβουλλο του Βυζαντινού αυτοκράτορα. Η Μαραθονησιώτισσα μπορεί λοιπόν να ήταν μικρό μοναστήρι αλλά η ακτινοβολία της σε τοπικό επίπεδο δεν ήταν μικρή.

Ο σπετάμπιλε Φραντζέσκος Βλαστός, απόγονος του καπετάνιου της πολιτοφυλακής Κωνσταντίνου Βλαστού, ο οποίος είχε απωθήσει τους πειρατές στα βόρεια της Ζακύνθου το 1571, λιγότερο από ένα χρόνο μετά την απαγωγή της γυναίκας του εξόπλισε πλοίο με 20 άνδρες και μαζί με τον αδελφό του Ευστάθιο ρίχτηκαν στον πόλεμο. Διακρίθηκαν σε ναυμαχία κοντά στο Ρίο και το ίδιο καλοκαίρι ο Ευστάθιος δέχτηκε εκ μέρους της Βενετίας την παράδοση του κάστρου της Γλαρέντζας (12). Εντύπωση προκαλεί το γεγονός πως, όπως γράφει ο Κονόμος, στα τέλη του αιώνα τρείς κόρες του Φραντζέσκου εκάρησαν ταυτόχρονα μοναχές στον Άγιο Ιωάννη της Τέρρας του Κάστρου (13). Ο Φραντζέσκος παραχώρησε στο μοναστήρι 3000 δουκάτα. Η εισαγωγή των κοριτσιών στη μονή έγινε με τη συγκατάθεση της συζύγου του Μαρίας Νομικού. Είναι άγνωστο αν αυτή ήταν η απαχθείσα από το Μαραθονήσι και είχε στο μεταξύ απελευθερωθεί αλλά είναι πιθανό ότι οι δύο ιστορίες δεν είναι άσχετες. Μοναχός έγινε και ο ένας από τους δύο γιούς του.

Αυτή ήταν η τελευταία επιδρομή εναντίον του Μαραθονησιού, από όσο τουλάχιστον είναι γνωστό, όμως, όπως θα δούμε, δεν ήταν δυστυχώς η τελευταία τραγωδία που διαδραματίστηκε εκεί.

 

----------------------------------------------------------------------------- 

1)  Ντίνος Κονόμος, Ζακυνθινά χρονικά (1485-1953), Αθήνα 1970, σ. 178.

2)  Ντίνος Κονόμος, Εκκλησίες και μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967, σ. 84.

3)  Λεωνίδας Ζώης, Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου, τ. Α΄, Αθήνα 1963, σ. 556.

4)  Βλέπε (1).

5)  Μαριάννα Κολυβά, Cattastico delle Chiese Greche / Καταστίχωση των ορθόδοξων Ναών και Μονών της Ζακύνθου (το έτος 1637), Θησαυρίσματα 34, Βενετία 2004, σ. 230.

6)  Είναι φανερό από αυτό ότι ολόκληρη η νησίδα του ανήκε.

7)  George Wheler, A journey into Greece, Λονδίνο 1682, σ. 43.

8)  Όπως (3), σ. 383. Επίσης Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια του Παύλου Δρανδάκη, λήμμα Μακρής.

9)  Κωνσταντίνος Σάθας, Ελληνικά Ανέκδοτα, τ. 1^ος, Αθήνα 1867, σ. 228.

10)  Βλέπε (1). Επίσης σ. 92.

11)  Όπως (3), σ. 572.

12)  Παναγιώτης Χιώτης, Ιστορικά Απομνημονεύματα Επτανήσου, τ. 6^ος, Ζάκυνθος 1887, σσ. 337 – 338.

13)  Όπως (1), σσ. 178 – 179.

Οι επιδρομή του Τουράμπεη

Τουρκική γαλιότα

Κανίστρι μυριοπλούμιστο, γαρούφαλα γιομάτο,

που μοσκοβόλαες τη γη, τσι στράτες που επροβάτειες,

σε ποία χέρια θα βρεθείς, σε τι πόρτο θ’ αράξεις,

για να ’ρθει η μανούλα σου να σε ξαναγοράσει;

Ας ήτανε το βολετό το αίμα μου να χύσω

τα μάτια μου τα έδινα να σε ξαναγυρίσω.

Τα μάτια μου εγινήκανε δύο βρύσες, δύο ποτάμια,

και όσο ζω θα τρέχουνε, κ’ έχω πνοή στο στόμα

θα δέουμαι τση Δέσποινας και του Εσταυρωμένου

να σου χαρίσει λευτεριά, τσ’ άλυσες να σου λύσει.

Ορπίδα εχώ στην Παναγιά γλήγορα να γυρίσεις

στην αγκαλιά τση μάνας σου να σε γλυκοφιλήσει.

 

Έτσι μοιρολογούσανε ζωντανούς τους σκλαβωμένους γιούς τους οι Ζακυνθινές μανάδες, τότε που οι πειρατικές επιδρομές ήτανε πληγή πραγματική και όχι μισοξεχασμένες ιστορίες του παλιού καιρού (1). Για αιώνες, η απειλή μιας ξαφνικής επίθεσης δεν ήταν ποτέ πολύ μακριά. Όταν η αντιπαράθεση Βενετίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έπαιρνε διαστάσεις ανοιχτού πολέμου οι επιθέσεις πολλαπλασιάζονταν και μεγεθύνονταν. Τέτοια ήταν και η περίοδος του Κρητικού πολέμου 1645 – 1669. Σαν να μην έφτανε η επιδημία της πανούκλας που είχε ξεσπάσει, εκείνα τα μαύρα χρόνια πολλά από τα καλύτερα παλληκάρια του νησιού είχαν πάει να πολεμήσουν για την Κάντια – 800 νοματαίοι πήγανε και μόνο 80 γυρίσανε ζωντανοί (2).

Από εκείνο τον καιρό υπάρχουνε δύο μαρτυρίες για μεγάλες Τουρκικές επιδρομές στη Ζάκυνθο. Η πρώτη είναι από ένα σημείωμα ανωνύμου, το οποίο ενσωματώθηκε στο Χρονικό του Μάτεση (3).

1658, Φλεβαρίου 17, επάτησε ο Τουράμπεης το χωριό της Λιθακιάς και επήρε σκλάβους άντρες, γυναίκες, και παιδιά, τρακόσιους, και ήτανε γαλιόταις δώδεκα.

Ένας Άγγλος έμπορος, ο Bernard Randolph, που πέρασε αρκετά χρόνια στην Ελλάδα στη δεκαετία του 1670, περιγράφοντας τη Ναύπακτο, την οποία χαρακτηρίζει φωλιά πειρατών, λέει (4):

 Τον καιρό του πολέμου με τους Βενετούς τα μπριγκαντίνια αυτού του μέρους ήταν συνεχής μάστιγα για τους κατοίκους της Ζακύνθου και της Κεφαλονιάς. Ένας φημισμένος κουρσάρος αυτού του μέρους, ονόματι Durach Μπέης, πήγε με έντεκα μπριγκαντίνια και τη νύχτα αποβιβάστηκε στο Κερί, στο νότιο τμήμα του νησιού της Ζακύνθου, παίρνοντας πάνω από 200 σκλάβους, και τα χαράματα εμφανίστηκε μπροστά στο λιμάνι της Ζακύνθου, με αναρτημένες σημαίες και κανονιοβολισμούς, καθορίζοντας το ποσό των λύτρων, σχεδόν αμέσως μόλις είχαν πάρει τα νέα δια ξηράς – έτσι επέστρεψε ασφαλής στο λιμάνι του με τη μεγάλη αυτή επιτυχία. Την προηγούμενη μέρα είχε μεγάλη γιορτή στο Κερί, και πολλοί άνθρωποι είχαν πάει από την πόλη της Ζακύνθου για να προσκυνήσουν την Παναγία. Από τότε που έγινε ειρήνη με τους Βενετούς πάνε προς την ακτή της Απουλίας, και αρπάζουν φτωχούς χωρικούς, ρίχνοντας τους στη δυστυχισμένη σκλαβιά.

Είναι φανερό πως ο Τουράμπεης του ανώνυμου Ζακυνθινού και ο Durach Μπέης του Randolph είναι το ίδιο πρόσωπο. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός πως ο Randolph άκουσε στη Ναύπακτο μόνο για την μεγάλη επιδρομή στο Κερί. Κουβέντα δεν αναφέρει για την τουλάχιστον εξίσου επιτυχημένη επίθεση στη Λιθακιά. Γεννιέται έτσι η υποψία πως ίσως πρόκειται για την ίδια επιδρομή. Η Λιθακιά και το Κερί είναι χωριά γειτονικά, ο αριθμός των πλοίων ήταν σχεδόν ο ίδιος, ο τύπος τους μάλλον ήταν ο ίδιος – πιθανότατα μεγάλες φούστες, οι οποίες συχνά αναφέρονταν σαν γαλιότες, ενώ ο Randolph με τον όρο μπριγκαντίνια εννοεί απλώς πειρατικά (5) – και ο αριθμός των αιχμαλώτων δεν διαφέρει πολύ.

 

Ο Randolph δεν μας λέει ποιά χρονιά έγινε η επίθεση του Τουράμπεη. Είναι όμως γνωστό πως ο τρομερός κουρσάρος έκανε την εμφάνιση του γύρω στα 1656 και για πολλά χρόνια τριγύριζε τη Ζάκυνθο σαν καρχαρίας. Στα τελευταία χρόνια του πολέμου της Κάντιας οι επιχειρησιακές ανάγκες του Οθωμανικού στόλου τον τράβηξαν προς το κύριο μέτωπο των επιχειρήσεων και εκεί, κοντά στο ακρωτήριο της Αγίας Πελαγίας το Μάρτη του 1668, τα 12 πλοία του Τουράμπεη συγκρούστηκαν με 5 γαλέες υπό τον Lorenzo Corner. Ο αρχικουρσάρος σκοτώθηκε και ο στολίσκος του καταστράφηκε. Στο χρονικό διάστημα μεταξύ 1656 και 1668 λοιπόν έγινε η επιχείρηση στην οποία αναφέρεται ο Άγγλος έμπορος. Δίνει πάντως την εντύπωση πως έγινε σε γιορτή της Παναγίας, ίσως το Δεκαπενταύγουστο στο πανηγύρι της Κεριώτισσας.

Μόνο που το Κερί δεν πατιόταν με αστραπιαία επιχείρηση μιας νύχτας γιατί βρίσκεται σε εδάφη δύσβατα και οι κοντινές ακτές είναι απρόσιτες. Γι αυτό και έχει υποτεθεί πως οι αιχμάλωτοι πάρθηκαν από την περιοχή ‘του πόρτου του Κεριού’, δηλαδή τη Λίμνη (6). Τι να κάνανε όμως διακόσια τόσα άτομα, συγκεντρωμένα έτσι ώστε να συλληφθούν σε ελάχιστο χρόνο, νυχτιάτικα στην ερημιά της Λίμνης; Παρέα στα κουνούπια; Το κοντινότερο χωριό, πάνω στα υψώματα, ήταν η Άμπελος αλλά ποτέ ο πληθυσμός της δεν φαίνεται να πλησίασε τις 200 ψυχές. Από γύρω στα 150 άτομα το 16^ο αιώνα είχε φτάσει να έχει μόνο 19 κατοίκους στις αρχές του 19^ου, κι αυτοί άρρωστοι από τους πυρετούς της κοντινής Λίμνης. Ακόμα, πως είναι δυνατό να μπήκε ολόκληρος στόλος στον κόλπο του Λαγανά, χωρίς να τον δουν από μίλια μακριά οι βαρδιάνοι αφού το καλοκαίρι η νύχτα διαρκεί λίγο και τα παράλια φυλάγονταν άγρυπνα;

Σε αντίθεση με τη υποτιθέμενη επιδρομή στο Κερί αυτή της Λιθακιάς φανερώνει μια καταδρομική επιχείρηση τολμηρή αλλά άρτια σχεδιασμένη. Έγινε χειμώνα, πριν ξεκινήσουν οι βάρδιες κατά το Μάρτη. Ο Τουράμπεης ρισκάρισε αλλά τον βοήθησε ο καιρός και τα κατάφερε. Ήταν επιδρομή νυχτερινή, και αυτό το προδίνει η προσεκτικά επιλεγμένη ημερομηνία. Στις 17 Φεβρουαρίου δεν ήταν μόνο μακριά η νύχτα, είχε και πανσέληνο (7) – γιατί επιδρομή τελείως στα τυφλά δεν γίνεται. Ενώ στην περιοχή του Κεριού οι μέχρι και χίλιοι πειρατές θα είχαν πρόβλημα συνοχής, και μπορεί ακόμα και να χάνονταν στους λόγγους και στα λαγκάδια, τα δυόμισι χιλιόμετρα από την παραλία  ως τη Λιθακιά ήταν πεδινά, και μπορούσαν να προχωρήσουν γρήγορα και απρόσκοπτα μέσα από τα αμπέλια και τα λιόφτα.

Φαίνεται πως οι πληροφορίες του Randolph περιέχουν αρκετές ανακρίβειες και πρόκειται για μία και την αυτή επιδρομή. Άλλωστε δεν μπορεί να έπιασε ο Τουράμπεης στον ύπνο τους Ζακυνθινούς δύο φορές, στην ίδια περιοχή και με τον ίδιο τρόπο. Όταν ο Άγγλος μιλάει για Κερί εννοείται η ευρύτερη περιοχή της χερσονήσου του Κεριού. Οι κανονιοβολισμοί τα χαράματα στο Πόρτο είναι σε οποιαδήποτε περίπτωση υπερβολή – πρέπει να κόντευε γιόμα και η Χώρα να ήταν ανάστατη από ώρα. Όσο για τη γιορτή της Παναγίας, αυτή ήταν μεν εφεύρεση του Randolph αλλά όχι τελείως αβάσιμη. Ο Τουράμπεης είχε φροντίσει να πιάσει τους Ζακυνθινούς όχι μόνο κοιμισμένους αλλά και όσο γίνεται περισσότερο πιωμένους. Το Πάσχα του 1658 έπεσε στις 21 Απριλίου (8). Στις 17 Φεβρουαρίου ήταν Κυριακή του Ασώτου, που στη Ζάκυνθο λέγεται Γουρουνοκυριακή και ήταν η αρχή του δεκαπενθήμερου αποκριάτικου ξεφαντώματος. Αυτό το Καρναβάλι του 1658 πρέπει να ήταν το χειρότερο στην ιστορία του νησιού.

Βαρκούλες οπού φεύγετε, βαρκούλες σταματήστε·

αυτό το νιό που πήρατε τάχα μην τον πουλείτε;

Χίλια έδινα να τον ιδώ, χίλια να του μιλήσω,

χίλια έδινε η μανούλα του και χίλια η αδρεφή του.

Κι ο νιός απηλογήθηκε με το γλυκό το στόμα:

Έχετε γρόσια; φάτε τα· φλωρία; φυλάξετε τα·

κι όταν ασπρίσει ο κόρακας και γένει περιστέρι

τότε και συ μανούλα μου εμένανε ακαρτέρει.

 

 

 

--------------------------------------------------------------- 

(1)  Διασώθηκε από τον Αρχιεπίσκοπο Νικόλαο Κατραμή στα Φιλολογικά Ανάλεκτα Ζακύνθου, Ζάκυνθος 1880, σσ. 477 – 478.

(2)  Παναγιώτης Χιώτης, Ιστορικά Απομνημονεύματα, τ. 3^ος, σ. 222, και William Miller, Essays on the Latin Orient, Κέιμπριτζ 1921, σ. 221. Υπάρχει πάντως κάποιο πρόβλημα με την παραπομπή που δίνει ο Χιώτης αφού δεν υπήρξε προβλεπτής Ζακύνθου με το όνομα Antonio Venier.

(3)  Κωνσταντίνος Σάθας, Ελληνικά Ανέκδοτα, τ. 1^ος, Αθήνα 1867, σ. 228. Ο Λεωνίδας Ζώης, στο Λεξικόν του, τ. 1^ος, σ. 354, γράφει πως οι απαχθέντες ήταν 103. Είναι πιθανό η επιδρομή αυτή να σχετίζεται με το θρύλο της Ανθρώπινης Σπηλιάς, σύμφωνα με τον οποίο 150 Λιθακιώτες κρυμμένοι εκεί πέθαναν από ασφυξία όταν πειρατές άναψαν φωτιά στην είσοδο.

(4)  Bernard Randolph, The present state of the Morea, έκδοση 3^η, Λονδίνο 1689, σ. 13.

(5)  Με τον όρο brigantine οι Άγγλοι περιέγραφαν σχετικά μικρά και ευέλικτα πολεμικά που συνήθιζαν να χρησιμοποιούν οι brigands, δηλαδή οι ληστές ή πειρατές, πριν η λέξη χρησιμοποιηθεί για να δηλώσει συγκεκριμένο τύπο πλοίου.

(6)  Ντίνος Κονόμος, Ζάκυνθος Πεντακόσια Χρόνια (1478 -1978), τόμος 3^ος, Πολιτική Ιστορία (Τεύχος Α΄ 1478 – 1800), Αθήνα 1981, σ. 141.

(7)  Η πληροφορία προέρχεται από σχετικό πίνακα της NASA: http://eclipse.gsfc.nasa.gov/phase/phases1601.html

(8)  Ο αλγόριθμος για την ταύτιση των ημερομηνιών προήλθε από την ιστοσελίδα:

http://www.smart.net/~mmontes/ec-cal.html

Ο Jan Struys (υποβοηθούμενος) για τη Ζάκυνθο του 17ου αιώνα

Άποψη της Ζακύνθου το 1682

Ο Jan Struys (1629 – 1694) ήταν Ολλανδός ναυτικός και πολύ πιθανόν να μην ήξερε να γράψει ούτε το όνομα του. Πανιά μπάλωνε ο άνθρωπος, αυτή ήταν η ειδικότητα του. Είναι πολύ πιθανό επίσης να δει κανείς σήμερα αναφορές στο πρόσωπο του στις οποίες χαρακτηρίζεται συγγραφέας, ακόμα και καλλιτέχνης. Το 1677 εκδόθηκε στο Άμστερνταμ ένα βιβλίο, το οποίο είχε υποτίθεται συγγράψει και που εξιστορούσε τα μακρινά ταξίδια και τις ατέλειωτες περιπέτειες του από το 1647 μέχρι το 1673. Το βιβλίο είχε τεράστια επιτυχία και μεταφράστηκε σε αρκετές γλώσσες τα επόμενα χρόνια. Όσοι σύγχρονοι μας όμως έχουν ασχοληθεί με τα αναφερόμενα στο βιβλίο αυτό έχουν σοβαρότατες αμφιβολίες:  όχι μόνο για το αν, και κατά πόσο, το έγραψε ο ίδιος και το αν μερικά από τα σχέδια που το διακοσμούν είναι δικά του αλλά και για το πόσες από τις περιπέτειες του είναι αληθινές.

Οι αμφιβολίες αυτές, για να μην πω η βεβαιότητα, είναι δικαιολογημένες σε μεγάλο βαθμό αλλά όχι πάντα. Είναι προφανές ότι αυτός που σχεδίασε τους Τατάρους και τους Ταϊλανδούς που παρουσιάζονται στο τρίτο μέρος του βιβλίου δεν τους είχε δει ούτε στον ύπνο του. Όσον όμως αφορά το δεύτερο μέρος, τα γεγονότα και οι τόποι που περιγράφονται είναι αρκετά πειστικά. Σε αυτό ο Struys εξιστορεί το πως πήρε μέρος στις θαλάσσιες επιχειρήσεις του Κρητικού Πολέμου στα 1656 – 1657 και περιγράφει τα μέρη που επισκέφτηκε. Αναφέρει πολλά για την πολεμική δράση του Βενετού ήρωα Lazzaro Mocenigo, τα οποία σε γενικές γραμμές συμπίπτουν τόσο με τα γνωστά ιστορικά γεγονότα όσο και με αυτά που έγραψε τότε ο Ζακυνθινός Θεόδωρος Μοντσελέζε (2). Θα έλεγα μάλιστα ότι ο Struys είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα.

Για παράδειγμα, λέει πως ο Mocenigo έχασε το μάτι του από σκλήθρα, κάτι που συνέβαινε πολύ συχνά στις ναυμαχίες εκείνου του καιρού, όταν τα θραύσματα του ίδιου του πληγέντος πλοίου δημιουργούσαν περισσότερες απώλειες από ότι οι μπάλες των εχθρικών κανονιών. Αν ο Mocenigo είχε χτυπηθεί από σφαίρα, όπως λένε άλλες πηγές περιλαμβανομένου του Μοντσελέζε, όχι μόνο δεν θα ήταν σε θέση να συνεχίσει να πολεμάει αλλά πιθανότατα δεν θα είχε ούτε καν επιβιώσει.

Μια από τις ιστορίες που έχουν προκαλέσει σχόλια δυσπιστίας είναι η επιτυχής αντιμετώπιση στη Λέσβο διακοσίων Τούρκων ιππέων από δώδεκα Ολλανδούς και δεκαπέντε Έλληνες, πειναλέους και χωρίς αξιωματικούς ή στοιχειώδη οργάνωση. Όταν όμως σκεφτεί κανείς πως σε όλη τη διάρκεια της συμπλοκής οι Χριστιανοί αμύνονταν, για ένα διάστημα μάλιστα ήταν οχυρωμένοι σε ένα εγκαταλειμμένο κάστρο, και ότι χρησιμοποιούσαν μουσκέτα, είχαν δηλαδή πλεονέκτημα βεληνεκούς και διαμετρήματος απέναντι στις ελαφριές καραμπίνες των Τούρκων, η έκβαση της αναμέτρησης δεν είναι και τόσο απροσδόκητη. Ειδικά αν ο Struys υπερέβαλλε κάπως στην εκτίμηση του αριθμού των αντιπάλων, οι οποίοι ας σημειωθεί πολεμούσαν έφιπποι.

Βέβαια, το να ψάχνει ο φουκαράς ο Jan σταφύλια σε ένα αμπέλι Μάη μήνα, με συνέπεια την αιχμαλωσία του, μόνο μειδιάματα δυσπιστίας μπορεί να προκαλέσει. Τι μπορεί όμως να περιμένει κανείς από έναν Ολλανδό που ερχόταν στην Ελλάδα για πρώτη φορά; Δεν είναι καθόλου σίγουρο πως ο Struys πρωταγωνίστησε σε όλα τα γεγονότα που διηγείται. Ίσως να μην ήταν καν αυτόπτης μάρτυρας, και ίσως ακόμη οι συγκυρίες και οι χρονικές στιγμές να ήταν λίγο διαφορετικές. Παρόλα αυτά η διήγηση παραμένει πειστική. Οι συνέπειες μιας αποτυχημένης απόδρασης (ακρωτηριασμός μύτης ή αυτιού), οι περιπλανήσεις από το ένα σκλαβοπάζαρο στο άλλο, τα παζάρια για τα λύτρα, είναι όλα απόλυτα ρεαλιστικά και δείχνουν εμπειρία αιχμαλωσίας. Οι διηγήσεις του δεύτερου ταξιδιού του Struys, ακόμα και αν δεν είναι πέρα για πέρα αληθινές, φαίνεται πως δεν είναι σκέτα παραμύθια.

Στη Ζάκυνθο ο Struys ήρθε δύο φορές. Την πρώτη, στις 20 Απριλίου του 1656, ταξιδεύοντας από τη Βενετία, όταν μετά δέκα μέρες σταμάτησαν για νερό. Με την ευκαιρία αγόρασαν και κρασί, το οποίο μας λέει ότι ήταν εξαιρετικό και αρκετά φτηνό: λίγο παραπάνω από πέντε γαλόνια κάνανε ένα σκούδο. Τη δεύτερη φορά, Ιούνιο του 1657, μας λέει περισσότερα (3):

Το νησί της Ζακύνθου βρίσκεται σε γεωγραφικό πλάτος 38 μοιρών, περίπου 13 Αγγλικές λεύγες από την Κεφαλονιά. Σε αυτό το νησί βρίσκεται μια πόλη με κάπου 4000 σπίτια, ή μάλλον σπιτάκια, χωρίς καμινάδες, το οποίο λέγεται πως οφείλεται στους σεισμούς, από τους οποίους κινδυνεύουν καθημερινά. Αλλά τα δημόσια κτίρια, τόσο από άποψη θέσης όσο και γερής κατασκευής είναι πολύ αξιόλογα. Για παράδειγμα το κάστρο είναι χτισμένο πάνω σε ένα ψηλό λόφο, και λόγω φυσικής θέσης  και τεχνικής κατασκευής φαίνεται σχεδόν απρόσιτο, και είναι εφοδιασμένο με πυροβολικό και κατάλληλα πολεμικά πυρομαχικά. Αυτό το νησί έχει αρκετά ακρωτήρια, το πιο σημαντικό είναι το Capo del Guardo (Σκοπός) στα νότια και Capo de Tiri (Ακρωτήρι) στα ανατολικά. Μεταξύ των δύο κείται ένα ευρύχωρο λιμάνι, που λέγεται Porto de Chietto (Χώρα), με ένα καλό αγκυροβόλιο στα 14,5 μέτρα βάθος. Η Ζάκυνθος έχει 45 χωριά και συνοικισμούς οι κυριότεροι από τους οποίους είναι κοντά στη θάλασσα, συγκεκριμένα, St. Chietto (4), Littachia (Λιθακιά), Pigalachia (Πηγαδάκια), Sculicado (Σκουληκάδο), Saint Nicholo (Άγιος Νικόλας) και Natte (5). Το τελευταίο έχει ένα λιμάνι ικανό να χωρέσει 100 γαλέες. Στο λοφώδες μέρος του νησιού υπάρχουν μονές, ασκητήρια και λατρευτικοί χώροι της Ελληνικής (Ορθόδοξης) Εκκλησίας, οι οποίοι έχουν ένα Επίσκοπο εδώ όπως και οι Ρωμαιοκαθολικοί, αλλά οι Έλληνες ξεπερνάνε τους Ιταλούς σε αριθμό, και κατά συνέπεια η θρησκεία τους έχει μεγαλύτερη λαμπρότητα. Αμέσως μόλις επιβιβαστείς σε προσεγγίζει μια ομάδα Εβραίων που σε ρωτάνε αν έχεις να αλλάξεις συνάλλαγμα. Αυτοί κάνουν οποιαδήποτε αξιοπεριφρόνητη συναλλαγή, αλλά ιδιαίτερα δουλεμπόριο, όταν οι Άγγλοι, οι Γάλλοι, ή οι Ολλανδοί φέρουν τίποτα σάικες (6) ή άλλα Τούρκικα πλοία. Η Ζάκυνθος έχει πολύ εύφορο χώμα και είναι πολύ παραγωγική, δεν υστερεί σε τίποτα από την Κεφαλονιά και την ξεπερνάει σε ποιότητα και ποσότητα κρασιού, έχει όμως ακόμα μεγαλύτερη έλλειψη νερού, τόσο που μερικές φορές οι κάτοικοι αναγκάζονται να ζυμώσουν με κρασί για να φτιάξουν το ψωμί τους. Φτιάχνουν και εδώ νοστιμότατο αυγοτάραχο (7), ιδιαίτερα τον Ιούλιο και τον Αύγουστο, όταν έρχονται οι μουρούνες (8) από το Αρχιπέλαγος. Οι κάτοικοι της εξοχής είναι πολυάριθμοι και κυκλοφορούν όλοι οπλισμένοι – έτσι που όταν οι Τούρκοι κουρσάροι στέλνουν στην ακτή μερικούς άνδρες για να πάρουν σκλάβους πολύ συχνά αιχμαλωτίζονται οι ίδιοι. Γι αυτό το σκοπό οι Βενετοί διατηρούν 70 ή 80 καβαλάρηδες, για να ιππεύουν κατά μήκος των παραλίων μέρα-νύχτα. Φέραμε μαζί μας μερικούς φρέσκους πεζικάριους για να αντικαταστήσουν τους παλιούς.

Τουρκική σάικα

Είναι φανερό ότι στα περί της Ζακύνθου του Struys έχουν παρεμβληθεί πληροφορίες που δεν είναι δικές του. Ο πραγματικός, ο σκιώδης συγγραφέας του βιβλίου είχε διαβάσει George Sandys, Johannes Cotovicus και ίσως και άλλους. Πιθανολογώ ότι το χεράκι του είχε βάλει στη συγγραφή ο Olfert Dapper, Ολλανδός ‘περιηγητής της πολυθρόνας’, ο οποίος είχε γράψει για όλο τον κόσμο, και είχε γεμίσει αρκετές σελίδες για τη Ζάκυνθο, χωρίς να έχει πάει ο ίδιος πουθενά. Πιστεύεται ότι ο Dapper και ο Struys γνωρίζονταν. Ενισχυτικό στοιχείο είναι ότι κάποια από τα σχέδια στο βιβλίο του Struys, ανυπόγραφα, είναι σχεδόν σίγουρα του Pieter Schei, του οποίου απεικόνιση της Ζακύνθου περιλαμβάνεται στο έργο του Dapper (9). Θα πρέπει λοιπόν να δούμε αυτό το κείμενο όχι τόσο σαν περιγραφή της Ζακύνθου από το Struys αλλά σαν μια περίληψη όσων ήταν γνωστά για τη Ζάκυνθο στην Ολλανδία των μέσων του 17^ου αιώνα.

Ανάμεσα τους υπάρχουν αρκετές ανακρίβειες, με πρώτο και καλύτερο τον αρκετά διαδεδομένο αστικό μύθο του ζυμώματος με κρασί λόγω λειψυδρίας. Ούτε βέβαια στη Ζάκυνθο υπήρχε δεσπότης εκείνο τον καιρό, πρωτοπαπάς ήτανε, και μακάρι το Σκουληκάδο να είχε και αυτό παραλία. Υπάρχουν όμως και μερικά στοιχεία που αξίζουν προσοχής και οδηγούν σε κάποιο προβληματισμό.

Το ότι οι Εβραίοι ασχολούνταν με το δουλεμπόριο είναι απόλυτα λογικό. Από όλους τους Ζακυνθινούς οι Εβραίοι ήταν αυτοί που είχαν τις πλατύτερες διασυνδέσεις, οικογενειακές, κοινωνικές και εμπορικές σε όλη σχεδόν την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Τους ήταν λοιπόν πιο εύκολο να διαπραγματευτούν με τους συγγενείς ή ευεργέτες των αιχμαλώτων και επιπλέον, λόγω καλύτερης πληροφόρησης, να πετύχουν το μεγαλύτερο δυνατό περιθώριο κέρδους.

Ο αριθμός των 70 ή 80 Στρατιωτών σε υπηρεσία ανά πάσα στιγμή είναι επίσης τόσο λογικός όσο και διαφωτιστικός. Οι αναφορές στους Στρατιώτες της Ζακύνθου, στη διάρκεια 200 περίπου χρόνων, από την αρχή της Βενετοκρατίας μέχρι τα τέλη του 17^ου αιώνα, οπότε και στερεύουν, δείχνουν ένα λίγο-πολύ σταθερό αριθμό 130 ιππέων. Από αυτούς, το 10% περίπου ήταν έμμισθοι (provisionati) και υπηρετούσαν όλο το χρόνο, εγκατεστημένοι στην προς Μπόχαλη περιοχή των τειχών του Κάστρου. Η καταγωγή τους δεν είναι γνωστή αλλά μάλλον δεν ήταν απαραίτητα Ζακυνθινοί. Οι υπόλοιποι ήταν ντόπιοι, άμισθοι, με μοναδική ‘αμοιβή’ την απαλλαγή τους από τη φορολογία τη χρονιά που υπηρετούσαν. Γι αυτό και αποκαλούνταν decimali, επειδή δεν πλήρωναν τη decima ή δεκάτη.

Είναι επίσης γνωστό πως τα παράλια φυλάγονταν για 8 μήνες το χρόνο, αφού το χειμώνα ήταν πολύ δύσκολο και επικίνδυνο για τους Τούρκους και τους Βορειοαφρικανούς να επιδοθούν σε επιδρομές. Πόσο καιρό πραγματικά ήταν υποχρεωμένοι αυτοί οι ελεύθεροι μικροκτηματίες, με εισόδημα αρκετό για την απόκτηση και διατήρηση αλόγου, να υπηρετούν; Ήταν δυνατό να εγκατέλειπαν τις περιουσίες τους για 8 ολόκληρους μήνες και να φυλάνε νύχτα-μέρα τις παραλίες με μοναδική αποζημίωση ίση με το ένα δέκατο του εισοδήματος τους; Μα τι εισόδημα θα είχαν εκείνο το χρόνο αν δεν όργωναν, δεν έσπερναν, δεν τρυγούσανε τις σταφίδες;

Αν ο αριθμός που δίνει ο Struys είναι σωστός, τότε, αφαιρώντας των αριθμό των έμμισθων, καταλήγουμε σε 60 περίπου καβαλάρηδες, πιθανότατα χωρισμένους σε τρεις εικοσαμελείς ομάδες, κάθε μία από τις οποίες φύλαγε έναν από τους τρεις αμυντικούς τομείς του νησιού: το βόρειο, βασικά τις Αλυκές και τον Αλυκανά, τον κεντρικό, μάλλον μαζί με τους έμμισθους, από τα Γερακαρία μέχρι το Βασιλικό, και το νότιο, τον κόλπο του Λαγανά. Οι μισοί δηλαδή από τους 120 υπόχρεους βάρδιας Στρατιώτες πρέπει να εναλλάσσονταν κάθε λίγες μέρες με τους άλλους μισούς, έτσι ώστε να τους δίνεται η ευκαιρία να κάνουν τις δουλειές τους και ταυτόχρονα να υπάρχει μια σημαντική δύναμη άμεσης επέμβασης, με στόχο την αποσόβηση ενός πειρατικού αιφνιδιασμού.

Γιατί όμως αυτοί οι άνθρωποι παρουσιάζονταν και υπηρετούσαν με τα άλογα τους; Γιατί να μην παρουσιαστούν πεζοί όταν έφτανε η σειρά τους, όπως και όλοι οι άλλοι χωρικοί, μικροκτηματίες και σέμπροι, να κάμουν τη βάρδια τους στην πολιτοφυλακή; Η αμοιβή ήταν ίδια, μόνο φοροαπαλλαγή. Γιατί να ρισκάρουν ένα τραυματισμό ή και θάνατο του πολύτιμου ζώου τους; Γιατί να μην το νοικιάσουν σε κάποιον για όσο διάστημα έκαναν βάρδια; Δεν μπορεί παρά να ήταν υποχρεωμένοι να έχουν άλογο. Και η υποχρέωση αυτή δεν μπορεί παρά να πήγαζε από την ίδια τη γη που έτρεφε αυτούς και τις οικογένειες τους. Οι πρόγονοι τους δεν την είχαν αγοράσει τη γη. Τους είχε παραχωρηθεί δωρεάν στην αρχή της Βενετοκρατίας επειδή ακριβώς ήταν Στρατιώτες. Αυτή η παραχώρηση ήταν δεμένη με την υποχρέωση να διατηρούν άλογα και να υπηρετούν με αυτά. Οι απόγονοι τους κληρονόμησαν, μαζί με τη γη, και την υποχρέωση. Κληρονόμησαν όμως και την παράδοση, την περηφάνια και την επιθετικότητα του καβαλάρη. Και αν οι Στρατιώτες σαν σώμα υπήρξαν στη Ζάκυνθο για δύο αιώνες – για τόσο μπορούμε να είμαστε σίγουροι – η αγάπη των Ζακυνθινών για τα άλογα και τα όπλα κρατάει μέχρι σήμερα. Ιδιαίτερα σε περιοχές όπου είχαν εγκατασταθεί Στρατιώτες, όπως για παράδειγμα το Σκουληκάδο.

Ένας άλλος Ολλανδός Jan, ο Jan Swart Van Groeningen, ζωγράφισε αυτό τον καβαλάρη γύρω στα 1550, εμπνευσμένο από τον τρόπο που ντύνονταν και ίππευαν οι Στρατιώτες αλλά με ένα τεράστιο, εξωπραγματικό καπέλο.

 

------------------------------------------------------------------------ 

1)  Drie aanmerkelijke en seer rampspoedige Reysen, Door Italien, Griekenlandt, Lijflandt, Moscovien, Tartarijen, Meden, Persien, Oost-Indien, Japan, en verscheyden andere Gewesten ... Nevens 2 Brieven, particulierlijk verhandelende het overgaan van Astracan, ... by D. Butler ... ; Met verscheydene curieuse koopere pl. ; Hier is noch by gevoeght Frans Jansz van der Heyden vervaarlijke Schipbreuk van't Oost-Indisch Jacht ter Schelling onder het Landt van Bengalen.

2)  Ανδραγαθίαν του Εκλαμπρωτάτου και Ανδρειωτάτου Λαζάρου Μητζηνίγου : Έτι δε και τα όσα εσυνέβησαν αναμεταξύ την Γαληνοτάτην, και Χριστιανικωτάτην Αφθεντίας των κλινών Ενετιών κατά του Ισμαήλ, επί της προστασίας του Εκλαμπρωτάτου Καπετάν Γενεράλε Λωρέντζου Μαρτζέλλου, Έως την προστασίαν του Καπετάν Γενεράλε Λαζάρου Μητζηνίγου, Προς τους αυτυχάνοντας τω παρόντι ποιήματι πάσαν χαράν, και ευφροσύνην παρά Θεού. / Ποιηθήσα υπό του Κυρού Θεοδώρου Μοντζελέζε, Λεγόμενος Λούστρος Τζακίνθιος, Βενετία, 1657.

3)  Το κείμενο το μετέφρασα από την Αγγλική μετάφραση του John Morisson, The voiages and travels of John Struys through Italy, Greece, Muscovy, Tartary, Media, Persia, East-India, Japan, and other countries in Europe, Africa and Asia : containing remarks and observations upon the manners, religion, polities, customs and laws of the inhabitants;, and a description of their several cities, towns, forts, and places of strength : together with an account of the authors many dangers by shipwreck, robbery, slavery, hunger, torture, and the like. : And two narratives of the taking of Astracan by the Cossacks, Λονδίνο, 1684.

4)  Οι Ολλανδοί τη Ζάκυθο την ακούσανε Σάνκιετο και νομίσανε πως πρόκειται για όνομα αγίου. Έτσι εφευρέθηκε ο Σαν Κιέτο.

5)  Η πίσσα που αναδύεται στη Λίμνη του Κεριού ήταν αφορμή να αποκαλείται Porto di Natta (Λιμάνι της Νάφθας). Η ονομασία επεκτάθηκε σε ολόκληρο τον κόλπο του Λαγανά. Εδώ ο συγγραφέας μπορεί να εννοεί τη Λίμνη του Κεριού, το πιθανότερο, ή και το μυχό του Λαγανά, όπου το ακρωτήριο του Αγίου Σώστη σχημάτιζε ένα αρκετά καλό λιμάνι μέχρι το 1633 που κατακρημνίσθηκε. Η κατακρήμνιση δεν σήμαινε και άμεση εξαφάνιση και τα συντρίμμια θα σχημάτιζαν ένα είδος λιμενοβραχίονα για κάμποσες δεκαετίες. Και οι δύο όρμοι σχημάτιζαν τόξα με χορδή πάνω από ένα χιλιόμετρο. Η θάλασσα είναι ρηχή και δεν ήταν πολύ κατάλληλη για μεγάλα εμπορικά αλλά μπορούσαν κάλλιστα να χωρέσουν 100 κάτεργα, των οποίων το βύθισμα συχνά δεν ξεπερνούσε και πολύ το ένα μέτρο.

6)  Τύπος εμπορικού πλοίου, σχετικά μικρού εκτοπίσματος.

7)  Το ίδιο είχε πει και για την Κέρκυρα.

8)  Δεν πρόκειται για μουρούνες αλλά για κεφάλους.

9)  Naukeurige Beschryving van Morea, eertijts Peloponnesus; en de Eilanden, gelegen onder de Kusten van Morea, en Binnen en Buiten de Golf van Venetien, Άμστερνταμ, 1688.