Μάσκαρα του Giovanni Grevembroch
Ήταν σκοτεινή πηγή τρόμου της νηπιακής μου ηλικίας και μυστηριώδους έλξης της εφηβικής. Είμαι σίγουρος πως δεν είμαι ο μόνος, ούτε στις συγκινήσεις που μου προκαλούσε – κάποτε έντονες και συχνά αντιφατικές – ούτε στη διαίσθηση πως η ιστορία της πήγαινε πολύ πίσω. Πόσο πολύ πίσω ιδέα δεν είχα. Και βέβαια δεν μου περνούσε ποτέ από το μυαλό ότι στη Ζάκυνθο η μορέττα – η μαύρη μάσκα που φορούσαν οι μάσκαρες – φοριόταν κάποτε στο μεγαλύτερο μέρος του χρόνου και όχι μόνο στα Καρναβάλια.
Αυτά λέει ο Κώστας Καιροφύλας, αντλώντας από τον André Grasset de Saint Sauveur, για τα τέλη του 18ου αιώνα. Ο de Saint Sauveur, καλός γνώστης του Ιονίου, μας άφησε και μια απεικόνιση της παράξενης αμφίεσης.
Θα μπορούσε κανείς να σχηματίσει την εντύπωση πως η μορέττα ήταν ένα είδος δυτικοποιημένου φερετζέ. Και ήταν φερετζές, αλλά από την ανάποδη και όχι δυτικοποιημένος αλλά 100% δυτικός. Δεν είναι σίγουρο που και πότε πρωτοεμφανίστηκε. Η παλιότερη απεικόνιση είναι από τη Γαλλία του 1581.
Υπάρχουν όμως στοιχεία ότι ήδη βρισκόταν σε χρήση και στην Αγγλία από τις γυναίκες των ανώτερων κοινωνικών τάξεων – υποτίθεται για να προστατεύουν την επιδερμίδα τους από τον ήλιο. Ίσως είχε γίνει και ‘fashion statement’ αλλά το σίγουρο είναι πως έκρυβε ταυτόχρονα την ταυτότητα της φέρουσας. Μια τέτοια μάσκα βρέθηκε το περασμένο καλοκαίρι σε κρύπτη τοίχου ενός σπιτιού της Ελισαβετιανής εποχής στο Northamptonshire. Είναι από μαύρο βελούδο εξωτερικά, μετάξι εσωτερικά, και πεπιεσμένο χαρτί ανάμεσα. Μπορείτε να δείτε το κορδόνι με τη χάντρα που κρατιόταν με τα δόντια. Ήταν συχνά ο μοναδικός τρόπος στερέωσης της μάσκας. Όποια φορούσε μορέττα δεν χρειαζόταν να μιλάει, αφού η ομιλία μπορούσε να αποκαλύψει την ταυτότητα της.
Το γεγονός ότι βρέθηκε σε κρύπτη τοίχου παραπέμπει σε υποτιθέμενες μαγικές ιδιότητες, την παροχή στο σπίτι και την οικογένεια κάποιου είδους υπερφυσικής προστασίας. Η χρήση της συνεχίστηκε και στις αρχές τουλάχιστον του 17ου αιώνα. Από κει και πέρα ατόνησε ή ίσως εγκαταλείφθηκε στα ταραγμένα χρόνια του Αγγλικού εμφυλίου.
Καμιά χώρα ή περιοχή όμως δεν έχει συνδεθεί με τη μάσκα όσο η Βενετία. Η χρήση της ήταν τόσο γενικευμένη, από γυναίκες και άντρες, ώστε οδήγησε στη θέσπιση αρκετών νόμων που απαγόρευαν τη χρήση της σε ορισμένες περιόδους – όπως τη Σαρακοστή – και σε ορισμένους χώρους. Αντίθετα, υπήρχε και τουλάχιστον ένας νόμος που επέβαλλε τη χρήση της: Έπρεπε να τη φοράνε οι γυναίκες που πήγαιναν στο θέατρο. Συνηθιζόταν και σε άλλα ‘σκανδαλιστικά’ θεάματα ή δραστηριότητες που προκαλούσαν τη συνοφρύωση των θιασωτών του τότε καθωσπρεπισμού.
Το ridotto, πρόδρομος του καζίνο, στα μέσα του 18ου αιώνα
Εξαγωγέας δοντιών
Ένα είδος τσίρκου της ίδιας εποχής. Όπως και οι προηγούμενες δύο εικόνες είναι του Pietro Longhi.
Οι εμπορικές δραστηριότητες των Βενετών επέβαλλαν το συγχρωτισμό ανθρώπων από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις και η ανωνυμία που πρόσφερε η μάσκα ήταν ένας εύσχημος τρόπος για να παρακαμφθούν προσωρινά κάποιες κοινωνικές απαγορεύσεις. Γι αυτό είπα νωρίτερα ότι η μορέττα ήταν φερετζές από την ανάποδη. Για τις γυναίκες της Βενετίας, και ακόμη περισσότερο της Ζακύνθου, ήταν μια συμβατική διέξοδος από τους αυστηρούς περιορισμούς που τις φόρτωνε η περιφρούρηση της συζυγικής και οικογενειακής ‘τιμής’. Αυτός ήταν ο λόγος που απαγορευόταν η μάσκα τις μέρες με έντονο θρησκευτικό χρώμα, επειδή έδινε την ευκαιρία για ... αταξίες. Την επόμενη εικόνα – του Antoine Laurent Castellan – την έχω ξαναβάλει, για διαφορετικό βέβαια λόγο.
Προσέξτε τη γυναίκα δίπλα στο καμπαναριό. Φοράει μορέττα, τρίκωχο και τζεντάλε (zendale), την κουκούλα που φοριόταν κάτω από το τρίκωχο και έπεφτε στους ώμους και την πλάτη σαν κοντός μανδύας. Οι κινήσεις της δείχνουν πως είναι ταραγμένη αλλά κρατιέται μακριά από τη συμπλοκή. Δεν προσπαθεί να τους χωρίσει, δεν είναι ουδέτερη στο περιστατικό. Είναι στόχος για μία από τις λάμες, είναι η πέτρα του σκανδάλου.
Όταν πρωτοδημοσιεύτηκε αυτή η εικόνα η Βενετία είχε σβήσει σαν κρατική οντότητα. Μαζί της είχε πεθάνει το Βενετσιάνικο Καρναβάλι και οι μάσκες. Θα ανασταίνονταν πανηγυρικά μόνο στα τέλη του 20ου αιώνα. Στη Ζάκυνθο η μορέττα επέζησε, ναρκωμένη ολοχρονίς. Και στο τέλος κάθε χειμώνα, αυτές πάνω-κάτω τις μέρες, ξυπνάει και περιφέρει με σκοτεινές λάμψεις θριάμβου στα αφώτιστα καντούνια της μνήμης το περασμένο μεγαλείο της, η παλιά, μαύρη, Ζακυνθινή βασίλισσα της Αποκριάς.
