The tomb of Vesalius and Filippo Pigafetta’s testimony

The Ionian Islands from Ortelius’ Map 217

Τα Ιόνια Νησιά από το χάρτη 217 του Ortelius

There are only two testimonies known to Vesalius researchers regarding the location of Vesalius’ grave. Both place it in the Franciscan monastery of Santa Maria delle Grazie, which was also known as Annunziata. Christoph Fürer von Haimendorff landed on Zakynthos in August 1565, just ten months after the death of Vesalius, and gave the text of the burial inscription (1). Giovanni Zuallardo (Johannes Schwallart or Zuallart) visited Zakynthos in 1586 and did not see the inscription – he informs us that it had been taken by the Turks in 1571, during their large scale attack on the island that preceded the battle of Lepanto (2).

Μόνο δύο μαρτυρίες είναι γνωστές στους μελετητές του Βεσάλιου σχετικά με την τοποθεσία του τάφου του. Και οι δύο τον τοποθετούν στο Φραγκισκανό μοναστήρι της Santa Maria delle Grazie (Παναγία Χαρίτων), το οποίο ήταν επίσης γνωστό σαν Annunziata (Ευαγγελίστρια). Ο Christoph Fürer von Haimendorff αποβιβάστηκε στη Ζάκυνθο τον Αύγουστο του 1565, μόλις δέκα μήνες από το θάνατο του Βεσάλιου, και μας έδωσε το κείμενο της ταφικής επιγραφής (1). Ο Giovanni Zuallardo (Johannes Schwallart ή Zuallart) επισκέφθηκε τη Ζάκυνθο το 1586 και δεν είδε την επιγραφή – μας πληροφορεί ότι την είχαν πάρει οι Τούρκοι το 1571, κατά τη διάρκεια της μεγάλης επίθεσης εναντίον του νησιού, που προηγήθηκε της ναυμαχίας της Ναυπάκτου (2).

There is, however, a third source that has been to date overlooked. Filippo Pigafetta of Vicenza (1533 – 1604) was from an old and noble family, which also gave us Antonio Pigafetta of the Magellan expedition. Filippo was a military man and fought in France and Lepanto. He travelled extensively, leaving a lot of detailed information on fortifications, much of it in the form of epistles. In spite of his main interests being military strategy and intelligence he also wrote about history, politics and geography.

Υπάρχει όμως και τρίτη πηγή, η οποία έχει μέχρι σήμερα αγνοηθεί. Ο Filippo Pigafetta από τη Vicenza (1533 – 1604) προερχόταν από παλιά και αρχοντική οικογένεια, η οποία επίσης μας έδωσε τον Antonio Pigafetta της αποστολής του Μαγγελάνου. Ο Filippo ήταν στρατιωτικός και πολέμησε στη Γαλλία και στη ναυμαχία της Ναυπάκτου. Ταξίδεψε πολύ, αφήνοντας σημαντικό όγκο αναλυτικών πληροφοριών για οχυρωματικά έργα, ένα μεγάλο μέρος με τη μορφή επιστολών. Παρά το ότι τα ενδιαφέροντα του ήταν η στρατηγική και οι στρατιωτικές πληροφορίες έγραψε επίσης για ιστορία, πολιτική και γεωγραφία.

The piece of his work that is of interest here is his Italian translation of Abraham Ortelius’ Atlas of the World (Theatrum Orbis Terrarum) (3). In the background information that accompanies Map 217, depicting Crete, Sardinia, Corsica and the Ionian Islands, Ortelius had written about Zakynthos (4):

Το κομμάτι του έργου του που μας ενδιαφέρει εδώ είναι η μετάφραση του στα Ιταλικά του Παγκόσμιου Άτλαντα του Ortelius (Theatrum Orbis Terrarum) (3). Στις σημειώσεις που συνοδεύουν το Χάρτη 217, ο οποίος απεικονίζει την Κρήτη, τη Σαρδηνία, την Κορσική και τα Ιόνια Νησιά, ο Ortelius είχε γράψει για τη Ζάκυνθο (4):

Brother Desiderius Lignamineus from Padova writes that he found on this island the following epitaph of Cicero: M. TULLI. CICERO. HAVE. at around the year of our salvation 1544. Adamus Tefellenius from Louvain in the manuscript of his travel journal, which Signor Hadrianus Marselarius gave me to read, writes that he handled the bones of Cicero on this island in the year 1550, and read on his tomb this burial inscription: The Prince of orators, and glory of the Latin tongue Tullius, lies in this tomb with his wife: this Tullius, who wrote about himself: How fortunate, I am your consul, Rome.

Ο Αδελφός Desiderius Lignamineus από την Πάδοβα γράφει ότι βρήκε σε αυτό το νησί την ακόλουθη ταφική επιγραφή του Κικέρωνα: M. TULLI. CICERO. HAVE. γύρω στο σωτήριο έτος 1544. Ο Adamus Tefellenius από το Louvain στο ταξιδιωτικό του ημερολόγιο, το οποίο μου έδωσε να διαβάσω ο Signor Hadrianus Marselarius, γράφει ότι κράτησε στα χέρια του τα οστά του Κικέρωνα σε αυτό το νησί το 1550, και διάβασε στον τάφο του την επιγραφή: Ο Πρίγκηψ των ρητόρων, και δόξα της Λατινικής Τούλλιος, κείται εδώ με τη σύζυγο του: αυτός ο Τούλλιος, ο οποίος έγραψε για τον εαυτό του: Μακάριος, να είμαι ύπατος σου, Ρώμη.

Directly underneath Pigafetta added his own comment (5):

Ακριβώς από κάτω ο Pigafetta πρόσθεσε το δικό του σχόλιο (5):

I, Filippo Pigafetta, add, leaving aside the dispute about the burial inscriptions of Cicero, who did not die on this island, that I have seen the grave of Andreas Vesalius of Brussels, famous anatomist, and the first one in our times, who knew with true Latin words and figures to illustrate the workings of the human body, as can be seen in his admirable books. Returning from a pilgrimage to the Holy Land, he finished his life here, after years of glory. A sign to his memory was fixed above the door of the church of Saint Francis in gold letters on black velvet; which was later taken by the Turks in 1571; so, this island has been equally ennobled with the bones of a person of such great fame.

Εγώ, ο Filippo Pigafetta, προσθέτω, αφήνοντας κατά μέρος τη συζήτηση σχετικά με τις ταφικές επιγραφές του Κικέρωνα, ο οποίος δεν πέθανε σε αυτό το νησί, ότι είδα τον τάφο του Ανδρέα Βεσάλιου από τις Βρυξέλλες, φημισμένου ανατόμου, και τον πρώτο στην εποχή μας, ο οποίος γνώριζε με βέρα Λατινικά και εικόνες να επιδείξει το μηχανισμό του ανθρώπινου σώματος, όπως μπορεί να δει κανείς στα αξιοθαύμαστα βιβλία του. Επιστρέφοντας από ένα προσκύνημα στους Αγίους Τόπους, βρήκε το τέλος του εδώ, μετά από χρόνια δόξας. Μια επιγραφή στη μνήμη του ήταν τοποθετημένη πάνω από την πόρτα της εκκλησίας του Αγίου Φραγκίσκου με χρυσά γράμματα σε μαύρο βελούδο – η οποία πάρθηκε αργότερα από τους Τούρκους το 1571 – έτσι, αυτό το νησί έχει εξίσου εξυψωθεί από τα οστά μιας τόσο διάσημης προσωπικότητας.

Pigafetta wrote this near the end of his life and it was published after his death. His opinion on the grave of Cicero is not something that we will deal with now. Views on the subject differed and he most likely never saw that grave’s inscription, since it appears that it had been taken to Venice in the early 1560s.

Αυτά τα έγραψε ο Pigafetta κοντά στο τέλος της ζωής του και δημοσιεύθηκαν μετά το θάνατο του. Η άποψη του για τον τάφο του Κικέρωνα δεν θα μας απασχολήσει αυτή τη στιγμή. Υπήρχαν αντικρουόμενες απόψεις για το ζήτημα και αυτός το πιο πιθανό είναι ότι δεν είδε την επιγραφή εκείνου του τάφου, αφού φαίνεται πως είχε απαχθεί στη Βενετία στις αρχές της δεκαετίας του 1560.

The first question one should perhaps ask is the time that he saw Vesalius’ tomb. It is certain that he was in Zakynthos in July 1586 (6). It may not have been the first time though. He could have been given the opportunity to land on the island when he fought at Lepanto in 1571, during his journey to Cyprus in 1568, or during his journey to Egypt and Mount Sinai in 1576 – 1577. If he had seen it in 1568, or had been given accurate information later, then it is possible that the Turks had lifted two Vesalius inscriptions: one from his grave and one from the entrance of the church.

Το πρώτο ίσως ερώτημα που θα απασχολούσε κάποιον είναι το πότε είδε τον τάφο του Βεσάλιου. Είναι βέβαιο πως βρισκόταν στη Ζάκυνθο τον Ιούλιο του 1586 (6). Μπορεί όμως να μην ήταν η πρώτη φορά. Είναι πιθανό να του δόθηκε η ευκαιρία να επισκεφτεί το νησί όταν πολέμησε στις Εχινάδες το 1571, στο δρόμο του για την Κύπρο το 1568, ή κατά το ταξίδι του στην Αίγυπτο και το Όρος Σινά στα 1576 – 1577. Αν τον είχε δει το 1568, ή είχε πάρει έγκυρες πληροφορίες αργότερα, τότε είναι πιθανό οι Τούρκοι να είχαν αρπάξει δύο επιγραφές για το Βεσάλιο: μία από τον τάφο του και μία από την είσοδο της εκκλησίας.

Which church though? Pigafetta says St Francis. This cannot be correct. St Francis was inside the castle. It is a fact well known and Zuallardo mentions it. The Turks looted the lower town, the Borgo della Marina or Yalos, but not the castle. They besieged it and eventually abandoned their efforts and left. They took nothing from St Francis. Did Pigafetta really know what he was talking about? He must have, since he agrees with Zuallardo about the looting. Where did Pigafetta see Vesalius’ grave then and where is the mistake?

Ποιάς εκκλησίας όμως; Ο Pigafetta λέει του Αγίου Φραγκίσκου. Αυτό δεν μπορεί να είναι σωστό. Ο Άγιος Φραγκίσκος ήταν μέσα στο κάστρο. Αυτό είναι πολύ γνωστό και το αναφέρει και ο Zuallardo. Οι Τούρκοι λεηλάτησαν την κάτω πόλη, το λεγόμενο Μπόργκο ντέλλα Μαρίνα ή Γιαλό, αλλά όχι το κάστρο. Το πολιόρκησαν και στο τέλος τα παράτησαν και έφυγαν. Δεν πήραν απολύτως τίποτα από τον Άγιο Φραγκίσκο.  Ήξερε ο Pigafetta τι έλεγε; Πρέπει να ήξερε, μιας και συμφωνεί με το Zuallardo για τη λεηλασία. Πού είδε τότε ο Pigafetta τον τάφο του Βεσάλιου και που βρίσκεται το λάθος;

Filippo Pigafetta appears to have had no intention of writing about Zakynthos or Vesalius. In his book about Egypt and Sinai (7) he only mentions the island because he met a Zakynthian monk there, who could speak Italian. Only when he came across the text about the grave of Cicero, and knowing the talk was about a church he had visited, the church where Vesalius was buried, he decided that he did have some information on Zakynthos that was worth printing. He had, however, seen many churches, in many lands, and it had been several years since his visit. What was the name of the church? Ortelius’ text did not mention it, so he got no help from there. Pigafetta may have forgotten the name of the church but forgetting the Franciscan monks was more difficult. The mistake was easy to make and the most reasonable explanation is that he wrote S. Francesco when in fact he meant Santa Maria. His testimony takes us even closer to the final confirmation of Vesalius’ resting place.

Ο Filippo Pigafetta φαίνεται ότι δεν είχε σκοπό να γράψει τίποτα για τη Ζάκυνθο ή το Βεσάλιο. Στο βιβλίο του για την Αίγυπτο και το Σινά (7) αναφέρει τη Ζάκυνθο μόνο επειδή συνάντησε εκεί ένα Ζακυνθινό καλόγερο, ο οποίος μίλαγε Ιταλικά. Μόνο όταν βρέθηκε αντιμέτωπος με το κείμενο για τον τάφο του Κικέρωνα,  γνωρίζοντας ότι μίλαγε για μια εκκλησία που την είχε επισκεφτεί, την εκκλησία όπου ήταν θαμμένος ο Βεσάλιος, αποφάσισε ότι είχε τελικά μια πληροφορία για τη Ζάκυνθο που άξιζε να δημοσιευτεί. Είχε όμως δει κατά καιρούς πολλές εκκλησίες, σε πολλές χώρες, και είχαν περάσει αρκετά χρόνια από την επίσκεψη του. Πως τη λέγανε; Το κείμενο του Ortelius δεν το αναφέρει, έτσι δεν βοηθήθηκε από αυτό. Ο Pigafetta μπορεί να είχε ξεχάσει το όνομα της εκκλησίας αλλά ήταν πιο δύσκολο να ξεχάσει τους Φραγκισκανούς μοναχούς. Το λάθος ήταν εύκολο και η λογικότερη εξήγηση είναι ότι έγραψε S. Francesco ενώ στην πραγματικότητα εννοούσε την Παναγία των Χαρίτων. Η μαρτυρία του μας φέρνει ακόμη πιο κοντά στην τελική τεκμηρίωση του σημείου όπου αναπαύεται ο Βεσάλιος.     

 

-----------------------------------------------------------------------  

1)  Itinerarium Aegypti, Arabiae, Palaestinae, Syriae, aliarumque regionum orientalium, Nuremberg 1621, p.2. 

Itinerarium Aegypti, Arabiae, Palaestinae, Syriae, aliarumque regionum orientalium, Νυρεμβέργη 1621, σ.2.

2)  Il devotissimo Viaggio Di Gierusalemme, Rome 1595, pp. 85 – 86.

Il devotissimo Viaggio Di Gierusalemme, Ρώμη 1595, σσ. 85 – 86.

3)  Theatro del Mondo di A. Ortelio: da lui poco inanzi la sua morte riveduto, e di tavole nuove et commenti adorno, et arricchito, con la vita dell' autore. Traslato in lingua Toscana dal Sigr F. Pigafetta, 1608/1612.

A photograph of the Italian text was very kindly sent to me by Dr Marcel van den Broecke. The original is kept in the Dutch Royal Library (Koninklijke Bibliotheek), in the Hague, Netherlands.

Μια φωτογραφία του Ιταλικού κειμένου μου έστειλε πολύ ευγενικά ο Δρ Marcel van den Broecke. Το πρωτότυπο φυλάσσεται στην Ολλανδική Βασιλική Βιβλιοθήκη (Koninklijke Bibliotheek), στη Χάγη της Ολλανδίας.

4)  From the Italian translation of Ortelius:

Από τη μετάφραση του Ortelius στα Ιταλικά:

Scrive Frate Desiderio Lignamineo o dal Legname Padovano, egli hauer in quest’isola ritrouato il seguente Epitafio di Cicerone: M. TVLLI. CICERO. HAVE. & cio d’intorno a gli anni della nostra Saluatione 1544. Adamo Tefellenio da Louannio nel suo viaggio scritto a mano, che mi diede a legger il Signore Adriano Marselario, scriue egli hauer maneggiato l’ossa d’esso Cicerone in quest’isola l’anno 1550; & letto all’istesso sepolcro questo Epitafio. Quel Principe delli dicitori, & la gloria della lingua Romana Tullio, giace in questa tomba, con la moglie: quel Tullio dico, il qual di se gia scrisse: O fortunata nata, essend’io consolo, Roma.

(5)  Aggiungo Filippo Pigafetta, lasciando il disputar de gli Epitafii di Cicerone, il qual non mori in quell’isola; che ho veduto la sepoltura d’Andrea Wesalio di Bruselles, celebre anatomista, & il primiero, che sapesse con le parole vere Latine & con le figure tra moderni rappresentar la fabrica del corpo humano, come si vede ne suoi libri ammirabili. Il qual ritornando dal pellegrinaggio di terra Santa, quiui se fine di viuere, gia pien d’anni & di gloria; posta la memoria di lui sopra la porta della Chiesa di S. Francesco in lettere d’oro, affisse in veluto nero: le quali poi da Turchi l’anno 1571 furon leuate: tal che quest’isola è parimente nobilitata con l’ossa di persona cotanto famosa.

(6)  A copy of one of his letters, dated Zante 12 July 1586, is kept in the Biblioteca Ambrosiana of Milan.

Ένα αντίγραφο επιστολής του, με ημερομηνία Ζάκυνθος 12 Ιουλίου 1586, φυλάσσεται στη Biblioteca Ambrosiana του Μιλάνου.

(7)  Viaggio da Creta in Egitto ed al Sinai, Vicenza 1904.

Η Παναγία των Χαρίτων, το νοσοκομείο και η ακτογραμμή

 

The northern part of Zakynthos town in the middle of the 18^th century. In this drawing it appears that Alexander Drummond placed the town on a French naval map in such a way that the buildings would not interfere with the depiction of the coastline.

Το βόρειο τμήμα της πόλης της Ζακύνθου στα μέσα του 18^ου αιώνα. Σε αυτό το σχέδιο φαίνεται ότι ο Alexander Drummond τοποθέτησε την πόλη πάνω σε ένα Γαλλικό ναυτικό χάρτη με τρόπο που τα κτίρια να μην αποκρύπτουν την απεικόνιση της ακτογραμμής.

 

One of the matters that have been the subject of a lot of speculation in Zakynthos is the shape of the coastline in past centuries. It is obvious that to the south of the town, in the area of Argasi, the sea has advanced. A bridge of the old coastal road, constructed in the early years of the 19^th century, now stands surrounded by shallow sea water on the sandy beach. The ruins of known churches that were once by the sea, like St Constantine, are now completely submerged.

Ένα από τα ζητήματα που έχουν αποτελέσει αντικείμενο πολλών εικασιών στη Ζάκυνθο είναι το σχήμα της παραλίας στους περασμένους αιώνες. Είναι φανερό πως στα νότια της πόλης, στην περιοχή του Αργασιού, η θάλασσα έχει προωθηθεί. Μια γέφυρα του παραλιακού δρόμου, κατασκευασμένη στα πρώτα χρόνια του 19^ου αιώνα, τώρα στέκεται περικυκλωμένη από νερό στην αμμουδιά. Τα ερείπια γνωστών παραλιακών εκκλησιών, όπως ο Άγιος Κωνσταντίνος, έχουν τώρα καταλήξει κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας.

The opposite has happened around the port. To a great extent this is the result of human activity. Rocks that were thrown in the sea to act as wave-breakers caused silting of some areas and earthquake debris was dumped elsewhere. Also, masses of clay have been washed down the slopes of the castle hill. We know for certain that the sea was coming in much deeper in the area in front of the church of St Dionysius not too long ago. The town’s biggest square, where the statue of Dionysios Solomos stands, is where Venetian galleys once moored. Based on descriptive evidence, Leonidas Zoes, a prolific researcher of Zakynthos history, gave his view of where the coastline was in the early 16^th century as shown below by the dotted line (1). This would have the then Catholic monastery of Santa Maria delle Grazie right by the sea (see red arrow).

Το αντίθετο έχει γίνει στην περιοχή του Πόρτου. Σε μεγάλο βαθμό αυτό είναι αποτέλεσμα της ανθρώπινης δραστηριότητας. Βράχοι που είχαν ριχτεί στη θάλασσα σαν κυματοθραύστες προκάλεσαν την απόθεση άμμου σε κάποια σημεία ενώ τα μπάζα σεισμών εναποτέθηκαν αλλού. Επίσης, οι βροχές έχουν παρασύρει μάζες αργίλου από το λόφο του Κάστρου. Γνωρίζουμε σίγουρα πως η θάλασσα εισχωρούσε βαθύτερα στην περιοχή μπροστά από τον Άγιο Διονύσιο (Άμμος) σχετικά πρόσφατα. Η μεγαλύτερη πλατεία της πόλης, όπου σήμερα βρίσκεται το άγαλμα του Δ. Σολωμού, βρίσκεται εκεί που κάποτε άραζαν Βενετικά κάτεργα. Βασισμένος σε περιγραφικά στοιχεία, ο πολυγραφότατος ερευνητής της Ζακυνθινής Ιστορίας Λεωνίδας Ζώης κατέθεσε την άποψη του για το που βρισκόταν η ακτογραμμή στις αρχές του 16^ου αιώνα, όπως φαίνεται από τη διακεκομμένη γραμμή (1). Σύμφωνα με αυτή το αλλοτινό Καθολικό μοναστήρι της Παναγίας των Χαρίτων θα ήταν σχεδόν πάνω στη θάλασσα (βλέπε βέλος).

The map of the Venetian engineer Nicolò Gentilini (2) below, made in 1632, shows that Zoes’ assumptions were exaggerated, at least as far as the northern part of the town is concerned (to the right of the page in the map above).

Ο χάρτης του Βενετού μηχανικού Nicolò Gentilini (2) κάτω, φτιαγμένος το 1632, δείχνει ότι οι εκτιμήσεις του Ζώη ήταν μάλλον υπερβολικές, τουλάχιστον όσον αφορά το βόρειο τμήμα της πόλης (στα δεξιά του παραπάνω χάρτη).

In the first half of the 17^th century, only around a hundred years later, we see a whole building block, or square, and a hospital interjected between Santa Maria and the sea. There is also a coastal road, adjacent to the hospital, leading, along the base of the hill, all the way to the spring of Kryoneri at the northern end of the bay. The monastery buildings are not shown by Gentilini, only a church. The entrance points inland, unlike the entrance of the 20^th century church, which faced the sea (east). This, in my opinion, shows that the depicted church is just a symbol and not a representation of the actual building. The practice – not without exceptions – was that the sanctuaries of the catholic churches faced west, while those of the orthodox faced east. 

Στο πρώτο ήμισυ του 17^ου αιώνα, μόλις μια εκατονταετία αργότερα, βλέπουμε ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο, ή πλατεία, και ένα νοσοκομείο να παρεμβάλλονται μεταξύ της Παναγίας και της θάλασσας. Υπάρχει επίσης ένας παραλιακός δρόμος, εφαπτόμενος του νοσοκομείου, που οδηγεί κατά μήκος της βάσης του λόφου, ως την πηγή του Κρυονεριού στο βόρειο άκρο του όρμου. Τα κτίρια της μονής δεν απεικονίζονται από τον Gentilini, μόνο η εκκλησία. Η είσοδος της βλέπει δυτικά, αντίθετα με την είσοδο του 20ου αιώνα, η οποία έβλεπε προς τη θάλασσα. Αυτό, κατά τη γνώμη μου, δείχνει ότι η εικονιζόμενη εκκλησία ήταν απλό σύμβολο και όχι απεικόνιση του πραγματικού κτιρίου. Η πρακτική – όχι χωρίς εξαιρέσεις – ήταν τα ιερά των καθολικών εκκλησιών να βλέπουν δυτικά και των ορθόδοξων ανατολικά.

To the east of S. Maria we see a mole or jetty projecting into the sea. The north side of it is made up of rocks and on the south side there is a long, two-storey building, marked as hospital. We have a reference by the local noble Angelos Soumakis, in his description of a synchronous revolt, to a Friars’ Mole (Flaromolos) in the northern part of the town (3). It is quite likely that this mole by S. Maria was called the Friars’ Mole, either because it belonged to the catholic monastery or because of its proximity to it.

Στα ανατολικά της Παναγίας βλέπουμε ένα μικρό μόλο να προεξέχει. Η βόρεια πλευρά του αποτελείται από βράχους και στη νότια βρίσκεται ένα μακρόστενο, διώροφο κτίριο, σημειωμένο σαν νοσοκομείο. Έχουμε μια αναφορά του ντόπιου ευγενή Άγγελου Σουμάκη, στη περιγραφή του Ρεμπελιού των ποπολάρων του 1628, σε κάποιο ‘Φλαρόμωλο’ (φλάρηδες ήταν οι καθολικοί μοναχοί) στο βόρειο μέρος της πόλης (3). Είναι πολύ πιθανό αυτός ο μόλος κοντά στην Παναγία να λεγόταν Φλαρόμωλος, είτε επειδή ανήκε στο μοναστήρι είτε λόγω της εγγύτητας του.

 

The jetty that appears here, from an unpublished 1678 map of Grenville Collins found in the British National Archives, is most likely the Friars’ Mole. The bell-tower close to it must be that of S. Maria.

Ο μόλος που φαίνεται εδώ, από ένα ανέκδοτο χάρτη του Grenville Collins του 1678 από τα Βρετανικά Εθνικά Αρχεία, είναι πιθανότατα ο Φλαρόμωλος. Το κοντινό καμπαναριό πρέπει να ήταν της Παναγίας των Χαρίτων.

The hospital was founded by order of the Venetian General Provveditor of the Sea, an A. Corner, according to Leonidas Zoes (4). He mentions no date but an Andrea Corner was active in the area around 1650 (5). Whatever the date, a hospital near Santa Maria existed already. Zoes says it was rebuilt in 1817, without mentioning any relocation. We continue with Zoes’ Lexicon, and under ‘foundling-hospital’ (6) we read that on 22 September 1678 the Provveditor Andrea Corner ordered all abandoned babies be taken to the relevant department of the hospital, opposite Santa Maria delle Grazie and by the sea, to be looked after there. However, Provveditor of Zakynthos was not Andrea Corner in 1678 but Jacomo Corner. It appears that Zoes has confused the two members of the Corner family. He may have even wrongly deduced the foundation of the hospital because of the creation of the foundling hospital.

Το νοσοκομείο ιδρύθηκε με διαταγή του Γενικού Προβλεπτή της Θάλασσας, κάποιου A. Corner, σύμφωνα με τον Λεωνίδα Ζώη (4). Δεν αναφέρει χρονολογία αλλά κάποιος Andrea Corner δραστηριοποιήθηκε στην περιοχή γύρω στα 1650 (5). Όποια και αν ήταν η χρονολογία, νοσοκομείο δίπλα στην Παναγία των Χαρίτων υπήρχε ήδη. Ο Ζώης λέει πως ξαναχτίστηκε το 1817 χωρίς να αναφέρει αλλαγή θέσης. Συνεχίζουμε με το Λεξικό του Ζώη και στο λήμμα ‘εκθετοτροφείον’ (6) διαβάζουμε ότι στις 22 Σεπτεμβρίου του 1678 ο Προβλεπτής Ανδρέας Κορνέρ διέταξε όλα τα εγκαταλειμμένα μωρά να μεταφέρονται στο σχετικό παράρτημα του νοσοκομείου, έναντι του ναού της Παναγίας των Χαρίτων παρά την θάλασσαν, για να φροντιστούν εκεί. Όμως, προβλεπτής Ζακύνθου δεν ήταν ο Andrea Corner το 1679 αλλά ο Jacomo Corner. Φαίνεται ότι ο Ζώης μπέρδεψε τα δύο μέλη της οικογένειας Corner. Είναι δε πιθανό να είχε λανθασμένα  συμπεράνει την ίδρυση του νοσοκομείου λόγω της ίδρυσης του εκθετοτροφείου.

Over a century later, a little before the end of the Venetian era, John Howard (7) mentioned briefly both, the hospital and the foundling-hospital:

The Hospital is a long room, containing fourteen beds, in which were only six patients. Over this room is a sort of foundling-hospital.

In 1841 John Davy (8) wrote:

The charitable institutions of these islands are few in number, and, with one or two exceptions, generally of little efficacy. They are comprised in a small civil hospital, one in Corfu and one in Zante; in a foundling-hospital, one in each of these islands; in a Monte di Pietà (9), also one in each; and in a lunatic asylum.

Πάνω από ένα αιώνα αργότερα, λίγο πριν το τέλος της Βενετοκρατίας, ο John Howard (7) έκανε μια σύντομη αναφορά στο νοσοκομείο και στο εκθετοτροφείο:

Το Νοσοκομείο είναι ένας μακρύς θάλαμος, που περιέχει δεκατέσσερις κλίνες, στις οποίες υπήρχαν μόνο έξι ασθενείς. Πάνω από αυτό το θάλαμο υπάρχει ένα είδος εκθετοτροφείου.

Το 1841 ο John Davy (8) έγραψε:

Τα ευαγή ιδρύματα αυτών των νησιών είναι λίγα σε αριθμό, και, με μία ή δύο εξαιρέσεις, γενικά μικρής αποτελεσματικότητας. Αποτελούνται από ένα μικρό πολιτικό νοσοκομείο, ένα στην Κέρκυρα και ένα στη Ζάκυνθο/ ένα εκθετοτροφείο, από ένα σε κάθε νησί/ και ένα Monte di Pietà (9), επίσης από ένα σε κάθε νησί/ και  ένα ψυχιατρείο.

In the late 19^th century plan below (10) the red arrow is pointing at Santa Maria. Building No 4 is the hospital, still on a mole. Several more moles had been built by then by the nobles, whose houses were built by the sea.

Στο χάρτη του τέλους του 19^ου αιώνα παρακάτω (10) το κόκκινο βέλος δείχνει την Παναγία των Χαρίτων. Το κτίριο Νο 4 είναι το νοσοκομείο, ακόμη πάνω σε μόλο. Αρκετοί ακόμη μόλοι (ρεπάρα) είχαν φτιαχτεί μέχρι τότε από τους ευγενείς, των οποίων οι κατοικίες είχαν χτιστεί κοντά στη θάλασσα.

 

The hospital continued to be just east of Santa Maria until the earthquake of 1953. An annex of the hospital was at the north side of the open area in front of the church. From the written and pictorial evidence mentioned, I think we can safely conclude that the coastline of that part of the town changed little from the 16^th century to the middle of the 20^th. The main alterations came by the deposition of materials and the construction of houses, jetties and wave-breakers in the aristocratic area of Repara, immediately to the south of the hospital. However, the characteristic curvature of the coastline remained recognisable and directly comparable with the 1632 map. We can be quite certain that the location of the hospital, partly built on the Friar’s Mole, did not change in that time. For the most part, its form, as a long, rectangular, two-storey building, did not change either.

Το νοσοκομείο συνέχισε να βρίσκεται στα ανατολικά της Παναγίας των Χαρίτων μέχρι το σεισμό του 1953. Ένα παράρτημα του βρισκόταν στη βόρεια πλευρά του ανοιχτού χώρου μπροστά από την εκκλησία. Από τα γραπτά και εικονογραφικά στοιχεία που αναφέραμε, νομίζω ότι μπορούμε να συμπεράνουμε με ασφάλεια ότι η ακτογραμμή αυτού του σημείου της πόλης δεν μεταβλήθηκε σημαντικά από τον 16^ο αιώνα μέχρι τα μέσα του 20^ου. Οι σημαντικότερες μεταβολές προήλθαν από την απόθεση υλικών και την κατασκευή σπιτιών, μόλων και κυματοθραυστών στην αριστοκρατική περιοχή των Ρεπάρων, στα νότια του νοσοκομείου. Όμως η χαρακτηριστική καμπυλότητα της ακτογραμμής παρέμεινε αναγνωρίσιμη και ευθέως συγκρίσιμη με το χάρτη του 1632. Μπορούμε να είμαστε αρκετά σίγουροι ότι η θέση του νοσοκομείου, χτισμένου κατά ένα μέρος πάνω στο Φλαρόμωλο, δεν άλλαξε σε αυτό το διάστημα. Η βασική του μορφή, σαν μακρύ, ορθογώνιο, διώροφο κτίσμα,  δεν άλλαξε επίσης.

With regards to the church of Santa Maria we can confidently say that it stood opposite the hospital in the period 1632 – 1953. The only discrepancy is the distance of the church from the sea (excluding the mole), which in the 1632 map appears to be almost 80 metres, measured in Venetian passi (11). This is almost double the distance in the late 19^th century. While the church was rebuilt at exactly the same spot after the earthquake of 1893 (12) the suspicion is generated that in the 17^th century it was situated further inland, as the land behind its latest known location were monastery grounds (13).

Σχετικά με την εκκλησία της Παναγίας μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε ότι στην περίοδο 1632 – 1953 στεκόταν απέναντι από το νοσοκομείο. Η μοναδική ανωμαλία είναι η απόσταση της εκκλησίας από τη θάλασσα (εξαιρουμένου του μόλου), η οποία στο χάρτη του 1632 φαίνεται να είναι σχεδόν 80 μέτρα, μετρημένη σε Βενετικά passi (11). Είναι σχεδόν διπλάσια από την απόσταση στα τέλη του 19^ου αιώνα. Ενώ η εκκλησία ξαναχτίστηκε στο ίδιο ακριβώς σημείο μετά το σεισμό του 1893 (12) γεννιέται η υποψία ότι το 17^ο αιώνα βρισκόταν βαθύτερα στην ξηρά, μιας και ο χώρος πίσω από την τελευταία γνωστή της θέση ανήκε στο μοναστήρι (13).

However, examining the 1632 map one can see that Gentilini was not at all concerned with accurate measurements and the scale of the map is only indicative. The distance between San Marco and Santa Maria appears to be roughly 250 m, very close to the actual of about 243 m today. St Nicholas of the Mole though is shown to be 438 m from San Marco, when their distance today is only 221 m and it is known that neither of the two churches has moved from its original position. Santa Maria is shown to be about 750 m from the spring of Kryoneri. In fact the distance is more like 1430 m. The supposed discrepancy cannot then be a reason to believe that Santa Maria may have moved.

Εξετάζοντας όμως το χάρτη του 1632 βλέπει κανείς ότι τον Gentilini δεν τον απασχόλησε καθόλου η ακρίβεια των μετρήσεων και η κλίμακα του χάρτη είναι μόνο ενδεικτική. Η απόσταση Αγίου Μάρκου και Παναγίας των Χαρίτων εμφανίζεται να είναι κάπου 250 μ, πολύ κοντά στη πραγματική των 243 μ περίπου σήμερα. Ο Άγιος Νικόλας του Μόλου όμως δείχνεται να είναι 438 μ από τον Άγιο Μάρκο, όταν η απόσταση τους σήμερα είναι μόνο 221 μ και είναι γνωστό ότι καμία από τις δύο εκκλησίες δεν μετακινήθηκε από την αρχική της θέση. Η Παναγία δείχνεται να είναι περίπου 750 μ από την πηγή του Κρυονεριού. Στην πραγματικότητα η απόσταση είναι κοντά στα 1430 μ. Η δήθεν ανωμαλία δεν μπορεί λοιπόν να αποτελέσει λόγο να πιστεύουμε πως η Παναγία των Χαρίτων μετακινήθηκε.

Another source of uncertainty is a book written in the 19^th century by the Orthodox Archbishop of Zakynthos Nikolaos Katramis (14). He stated that Santa Maria delle Grazie was built in 1488 – when the Latin Bishop of Zakynthos was Marco de Franceschi – on an islet that later became joined with the land. If this is true then the initial position of the church was different to that of 1953. The owners of the house that now stands there informed me that they reached sand when they were digging for the foundations (15). This they told me in support of the information Santa Maria had been built on an islet, of which they were aware. In fact, the existence of sand reveals that the spot was, at some point in the distant past, covered by water or a sandy beach. A naturally formed islet based on a layer of sand at that particular location is in my opinion absolutely impossible. There is a remote possibility that there may have been some kind of ‘permanent’ sandbank, on which deposited rocks and soil eventually created an artificial islet. However, no large rocks were found during the construction of the house.

Μια άλλη πηγή αβεβαιότητας είναι το βιβλίο που έγραψε το 19^ο αιώνα ο Ορθόδοξος Αρχιεπίσκοπος Ζακύνθου Νικόλαος Κατραμής (14). Έγραψε ότι η Παναγία των Χαρίτων χτίστηκε το 1488 – όταν Λατίνος Αρχιεπίσκοπος Ζακύνθου ήταν ο Marco de Franceschi – πάνω σε μια νησίδα που αργότερα ενώθηκε με την ξηρά. Αν αυτό αληθεύει τότε η αρχική θέση της Παναγίας ήταν διαφορετική από αυτήν του 1953. Οι ιδιοκτήτες του σπιτιού που τώρα στέκεται σε εκείνο το σημείο με πληροφόρησαν ότι βρήκαν άμμο όταν έσκαβαν για τα θεμέλια (15). Αυτό μου το είπαν για να υποστηρίξουν την πληροφορία ότι η Παναγία είχε χτιστεί πάνω σε νησίδα, για την οποία ήταν ενήμεροι. Αντίθετα, η ύπαρξη άμμου φανερώνει ότι εκείνο το σημείο ήταν κάποτε υποθαλάσσιο ή αμμουδιά. Ένα φυσικά διαμορφωμένο νησί πάνω σε στρώμα άμμου σε εκείνη τη συγκεκριμένη τοποθεσία είναι κατά τη γνώμη μου εντελώς αδύνατο. Υπάρχει μια απομακρυσμένη περίπτωση να υπήρχε εκεί κάποιου είδους ‘μόνιμη’ σύρτη (σχηματισμός άμμου), πάνω στην οποία τοποθετήθηκαν βράχοι και χώμα σχηματίζοντας μια τεχνητή νησίδα. Όμως δεν βρέθηκαν μεγάλοι βράχοι κατά την κατασκευή του σπιτιού.

Katramis gave the information in the chapter about the ‘tomb of Cicero’. Without going into too many details about this, halfway through the 1540s, which is about 20 years before Andreas Vesalius was buried there, a defensive wall was being built for the monastery. While digging for its foundations a Roman grave was unearthed, in the shape of a sarcophagus, bearing an inscription referring to a Marcus Tullius Cicero. While the tomb was later lost, and today the discovery is believed by many to have been a fabrication, several people claimed they had seen it, and some described it, in the following 15 years. I consider the testimony of the English trader John Locke particularly valuable, as he was not in any way connected with the Catholic Church or Zakynthos and was simply passing on his way to the Holy Land (16). Whatever explanation one chooses to believe, an ancient grave was found very close to the church of Santa Maria. In my opinion it would have been most peculiar to have someone buried on a tiny islet. Locke also says that ‘there was in time past a streete where the tombe stoode’. How could you have a street on a sea rock? I think the information about the existence of an islet, on which Santa Maria was built, cannot be relied upon. If there was ever such an islet it was probably closer to the known coastline and may have formed the Friar’s Mole.

Ο Κατραμής έδωσε την πληροφορία στο κεφάλαιο για τον ‘τάφο του Κικέρωνα’. Χωρίς να μπούμε σε μεγάλες λεπτομέρειες για την υπόθεση αυτή, στα μέσα της δεκαετίας του 1540, μια εικοσαετία πριν θαφτεί εκεί ο Ανδρέας Βεσάλιος, φτιαχνόταν ένα αμυντικό τείχος για το μοναστήρι. Καθώς σκάβονταν τα θεμέλια του βρέθηκε ένας Ρωμαϊκός τάφος, σε σχήμα σαρκοφάγου, με επίγραμμα αναφερόμενο σε κάποιο Μάρκο Τούλλιο Κικέρωνα. Αν και ο τάφος αργότερα χάθηκε, και σήμερα η ανακάλυψη θεωρείται από πολλούς σαν απάτη, αρκετοί άνθρωποι υποστήριξαν πως τον είδαν, και μερικοί τον περιέγραψαν, στα επόμενα 15 χρόνια. Θεωρώ τη μαρτυρία του Άγγλου εμπόρου John Locke ιδιαίτερα πολύτιμη, αφού δεν είχε καμιά σχέση με την Καθολική Εκκλησία ή τη Ζάκυνθο και ήταν απλώς περαστικός στο δρόμο για τους Αγίους Τόπους (16). Όποια εξήγηση και να πιστέψει κανείς, ένας αρχαίος τάφος βρέθηκε πολύ κοντά στην Παναγία των Χαρίτων. Κατά τη γνώμη μου θα ήταν πολύ παράξενο να έχει θαφτεί κάποιος πάνω σε μια ξέρα. Ο Locke λέει επίσης ότι ‘παλιότερα υπήρχε δρόμος εκεί που βρισκόταν ο τάφος’. Πως θα μπορούσε να υπάρχει δρόμος πάνω σε ένα θαλάσσιο βράχο; Νομίζω πως η πληροφορία περί ύπαρξης νησίδας, πάνω στην οποία είχε χτιστεί η Παναγία, δεν είναι βάσιμη. Αν ποτέ υπήρχε τέτοια νησίδα είναι πιο πιθανό να ήταν κοντύτερα στη γνωστή ακτογραμμή και ίσως είχε σχηματίσει το Φλαρόμωλο.

Katramis also says that Santa Maria was built next to a Franciscan monastery and not that it was part of it. To make matters worse, some of the sources, like Giovanni Zuallardo (17), refer to the Fransiscan monastery as Annuntiata, while others call it Santa Maria delle Grazie. Luckily, Leonidas Zoes’ account of the creation of the monastery, based on documental evidence now lost (18), both makes sense and explains adequately the sequence of events (19).

Λέει επίσης ο Κατραμής πως η Παναγία των Χαρίτων ήταν χτισμένη δίπλα σε ένα μοναστήρι Φραγκισκανών και όχι ότι ήταν μέρος του. Ακόμα χειρότερα, μερικές πηγές, όπως ο Giovanni Zuallardo (17), αναφέρονται στο Φραγκισκανό μοναστήρι σαν Annuntiata (Ευαγγελίστρια) ενώ άλλοι το λένε Santa Maria delle Grazie (Παναγία των Χαρίτων). Ευτυχώς, η εκδοχή του Λεωνίδα Ζώη για τη δημιουργία του μοναστηριού, βασισμένη σε έγγραφα που έχουν πια χαθεί (18), αφενός είναι λογική και αφετέρου εξηγεί ικανοποιητικά την αλληλουχία των γεγονότων (19).

According to Zoes, in 1506 a small chapel existed – which may have been founded in 1488 as Katramis says. Zoes mentions that it was built on an islet but only as something that others had previously mentioned and seems cautious on this subject. At around 1517 a brotherhood was formed and they were given the chapel for their religious needs by the Latin bishop. The chapel had two altars, one of Santa Maria di Loreto and the other of Annunziata. It was enlarged or rebuilt into a church and the Provveditor Sebastiano Contarini granted the brotherhood land nearby for the establishment of a monastery. Between 1526 and 1530 the procurators and the monks granted in turn some pieces of monastery land to certain individuals. In the years between 1544 and 1549 the monastery was considerably enlarged and that was when the tomb of Cicero was discovered. In the years that intervened between the discovery of Cicero’s tomb and the burial of Vesalius a scion of the powerful Seguro family attended lessons there. He was to become St Dionysius, the patron saint of the island.

Σύμφωνα με το Ζώη, το 1506 υπήρχε ένα μικρό παρεκκλήσι – το οποίο ίσως να είχε χτιστεί το 1488 όπως λέει ο Κατραμής. Ο Ζώης αναφέρει ότι ήταν χτισμένο σε νησίδα αλλά μόνο σαν κάτι που είχαν αναφέρει άλλοι παλιότερα και φαίνεται επιφυλακτικός πάνω σε αυτό το ζήτημα. Γύρω στα 1517 δημιουργήθηκε μία αδελφότητα και τους δόθηκε το παρεκκλήσι από τον Λατίνο επίσκοπο για τις λατρευτικές τους ανάγκες. Το παρεκκλήσι είχε δύο βωμούς, της Santa Maria di Loreto και της Annuntiata. Μεγεθύνθηκε ή ξαναχτίστηκε σαν εκκλησία και ο Προβλεπτής Sebastiano Contarini παραχώρησε στην αδελφότητα γη εκεί γύρω για την ίδρυση μονής. Μεταξύ 1526 και 1530 οι επίτροποι και οι μοναχοί παραχώρησαν με τη σειρά τους τμήματα μοναστηριακής γης σε διάφορα άτομα. Μεταξύ των ετών 1544 και 1549 το μοναστήρι επεκτάθηκε σημαντικά και τότε ήταν που βρέθηκε ο τάφος του Κικέρωνα. Στα χρόνια που μεσολάβησαν μεταξύ της ανακάλυψης του τάφου του Κικέρωνα και της ταφής του Βεσάλιου ένας γιός της ισχυρής οικογένειας των Σιγούρων παρακολούθησε μαθήματα εκεί. Ήταν ο Άγιος Διονύσιος, προστάτης του νησιού.

There is very little information about the monastery and its church from 1564 to 1632. We have to rely on the few travellers that mention it. Zuallardo in 1586 mentions the Turkish looting of 1571 and that the monastery was small but says nothing about the overall condition of the church (20). Johannes Cotovicus, when he visited in 1598, thought the church was spacious and the monastery quite elegant (21). George Sandys in 1610 mentions the monastery without any remark on its condition (22). Finally, Thomas Coryat visited Santa Maria in 1613 but only remarked on the remnants of the “tomb of Cicero” outside (23).

Πολύ λίγες πληροφορίες υπάρχουν για το μοναστήρι και την εκκλησία από το 1564 μέχρι το 1632. Είμαστε αναγκασμένοι να αρκεστούμε στις αναφορές λίγων ταξιδιωτών. Ο Zuallardo το 1586 αναφέρει την Τουρκική λεηλασία του 1571 και ότι το μοναστήρι ήταν μικρό αλλά δεν λέει τίποτα για την γενικότερη κατάσταση της εκκλησίας (20). Ο Johannes Cotovicus, κατά την επίσκεψη του το 1598, θεώρησε την εκκλησία ευρύχωρη και το μοναστήρι αρκετά καλαίσθητο (21). Ο George Sandys το 1610 κάνει αναφορά στο μοναστήρι χωρίς καμιά παρατήρηση για την κατάσταση του (22). Τέλος, ο Thomas Coryat επισκέφτηκε τη Σάντα Μαρία το 1613 αλλά μόνο σημείωσε τα απομεινάρια του τάφου του Κικέρωνα απέξω.

Concluding, it appears that the strip of land on which the northern part of the town is built was not 500 years ago as narrow as Zoes believed. Otherwise we would have to accept a great expansion in just one century, a change bigger than in the subsequent four put together. Already in 1544, and for some time before that, a road passed by the church. Santa Maria started as a small chapel, possibly built in 1488. If the chapel was indeed on an islet then it could not have been where the church stood between 1632 and 1953. A more likely position for the islet, if it ever existed, is where the hospital was constructed later. Though we cannot be absolutely certain about the location of the church between the beginning of the 16^th century and 1632 we have no indication that it changed. It is likely that it was damaged more times than we will ever know and sometimes required rebuilding. It makes sense that it was rebuilt in the very same spot, probably on the same foundations and with the same stones, which would have made the whole enterprise more economical.

Συνοψίζοντας, φαίνεται ότι η λωρίδα γης πάνω στην οποία βρισκόταν το βόρειο μέρος της πόλης πριν από 500 χρόνια δεν ήταν όσο στενή πίστευε ο Ζώης. Διαφορετικά θα έπρεπε να δεχτούμε μια μεγάλη επέκταση μέσα σε ένα μόνο αιώνα, μεταβολή μεγαλύτερη από ότι στους επόμενους τέσσερις μαζί. Ήδη το 1544, και για ένα διάστημα πιο πριν, δίπλα στην εκκλησία περνούσε δρόμος. Η Παναγία των Χαρίτων ξεκίνησε σαν μικρό παρεκκλήσι, που πιθανόν χτίστηκε το 1488. Αν το παρεκκλήσι ήταν όντως πάνω σε νησίδα τότε δεν μπορεί να ήταν στο σημείο που στεκόταν η εκκλησία μεταξύ 1632 και 1953. Μια πιο πιθανή θέση για τη νησίδα, αν υπήρξε ποτέ, είναι εκεί που αργότερα κατασκευάστηκε το νοσοκομείο. Αν και δεν μπορούμε να είμαστε απόλυτα σίγουροι για τη θέση της εκκλησίας από τις αρχές του 16^ου αιώνα μέχρι το 1632 δεν έχουμε καμία ένδειξη ότι άλλαξε. Είναι πολύ πιθανό ότι έπαθε ζημιές περισσότερες φορές από όσες θα μάθουμε ποτέ και μερικές φορές χρειάστηκε να ξαναχτιστεί. Είναι λογικό να υποθέσουμε ότι ξαναχτίστηκε στο ίδιο σημείο, πιθανότατα πάνω στα ίδια θεμέλια και με τις ίδιες πέτρες, κάτι που θα έκανε την όλη επιχείρηση πιο οικονομική.

 

 

 

-----------------------------------------------------------------------

(1)  D. Zivas, Η αρχιτεκτονική της Ζακύνθου από τον ΙΣΤ' μέχρι τον ΙΘ' αιώνα, Athens 1970, pic. 21.

Δ. Ζήβας, Η αρχιτεκτονική της Ζακύνθου από τον ΙΣΤ' μέχρι τον ΙΘ' αιώνα, Αθήνα 1970, εικ. 21.

(2)  A plan of the "Citta del Zanthe;" drawn 15 Dec. 1632, by Nicolò Gentilini, on a scale of 60 paces to an inch, British Library. Only a detail presented here.

A plan of the "Citta del Zanthe;" drawn 15 Dec. 1632, by Nicolò Gentilini, on a scale of 60 paces to an inch, Βρετανική Βιβλιοθήκη. Μόνο μία λεπτομέρεια παρουσιάζεται εδώ.

(3)  Konstantinos Sathas, Ελληνικά Ανέκδοτα, Athens 1867, v. I, p. 179.

Κ. Σάθας, Ελληνικά Ανέκδοτα, Αθήνα 1867, τ. 1^ος, σ. 179.

(4)  L. Zoes, Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου, Athens 1963, v. I, p. 481.

Λ. Ζώης, Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου, Αθήνα 1963, τ. 1^ος, σ. 481.

(5)  Andrea Corner was governor of Zakynthos between 1649 and 1651. He became also involved in the affairs of Zakynthos and Cephalonia in the years 1653 and 1654.

Ο Andrea Corner ήταν προβλεπτής Ζακύνθου μεταξύ 1649 και 1651. Αναμίχθηκε επίσης στις υποθέσεις της Ζακύνθου και της Κεφαλονιάς τα έτη 1653 και 1654.

(6)  See 4, p. 181.

Βλέπε 4, σ. 181.

(7)  J. Howard, An Account of the Principal Lazarettos of Europe, 2^nd edition, London 1791, v. Ii, p. 62.

J. Howard, An Account of the Principal Lazarettos of Europe, 2^η έκδοση, Λονδίνο 1791, τ. 2^ος, σ. 62.

(8)  J. Davy, Notes and Observations on the Ionian Islands and Malta, London 1842, v. ii, p. 117.

J. Davy, Notes and Observations on the Ionian Islands and Malta, Λονδίνο 1842, τ. 2^ος, σ. 117.

(9)  Charitable pawnbroker.  The building, constructed in 1680 very close to San Marco square, housed the town’s archives in the ground floor and was burnt down in the earthquake of 1953.

Μη κερδοσκοπικό ενεχυροδανειστήριο. Το κτίριο, χτισμένο το 1680 πολύ κοντά στην πλατεία του Αγίου Μάρκου, στέγαζε το αρχειοφυλακείο στο ισόγειο και κάηκε στη σεισμοπυρκαγιά του 1953.

(10)  See 1, pic. 43.

Βλέπε 1, εικ. 43.

(11)  One passo was roughly equal to 1.74 metres.

Ένα passo ήταν περίπου 1.74 μέτρα.

(12)  The bell-tower was not reconstructed.

Το καμπαναριό δεν ξαναχτίστηκε.

(13)  This we know from a topographic plan of the monastery from 1806 amongst other sources.

Αυτό το γνωρίζουμε από ένα τοπογραφικό σχέδιο της μονής του 1806 ανάμεσα σε άλλες πηγές.

(14)  N. Katramis, Φιλολογικά Ανάλεκτα Ζακύνθου, Zakynthos 1880, p. 455.

Ν. Κατραμής, Φιλολογικά Ανάλεκτα Ζακύνθου, Ζάκυνθος 1880, σ. 455.

(15)  The house replaced an earlier, much smaller house, which had been built there after the 1953 earthquake.

Το σπίτι αντικατέστησε ένα παλιότερο, μικρότερο σπίτι, το οποίο είχε χτιστεί εκεί μετά το σεισμό του 1953.

(16)  Richard Hakluyt, The Principal Navigations, Voyages, Traffiques and Discoveries of the English Nation, v. 5, 1904, The voyage of M. John Locke to Jerusalem, pp. 82 – 83.

Richard Hakluyt, The Principal Navigations, Voyages, Traffiques and Discoveries of the English Nation, τ. 5^ος, 1904, The voyage of M. John Locke to Jerusalem, σσ. 82 – 83.

(17)  Giovanni Zuallardo, Il devotissimo Viaggio Di Gierusalemme, Rome 1595, pp. 85 – 86.

Giovanni Zuallardo, Il devotissimo Viaggio Di Gierusalemme, Ρώμη 1595, σσ. 85 – 86.

(18)  Zoes was the keeper of the archives that were destroyed in 1953. He used notarial deeds and wills from the 1^st half of the 16^th century to support his writings. 

Ο Ζώης ήταν υπεύθυνος του Αρχείου που καταστράφηκε το 1953. Χρησιμοποίησε νοταριακά έγγραφα και διαθήκες του πρώτου μισού του 16^ου αιώνα για να υποστηρίξει τα λεγόμενα του.

(19)  See 4, pp. 509 – 510.

Βλέπε 4, σσ. 509 – 510.

(20)  See 17.

Βλέπε 17.

(21)  Itinerarium Hierosolymitanum et Syriacum, Antwerp 1619, p. 50.

Itinerarium Hierosolymitanum et Syriacum, Αμβέρσα 1619, σ. 50.

(22)  A relation of a journey begun Anno Domini 1610, 1621 edition, p. 8.

A relation of a journey begun Anno Domini 1610, έκδοση 1621, σ. 8.

(23)  Hacluytus Posthumus or Purchas His Pilgrimes, Glasgow 1905, v. 10, ch. 12, pp. 291 – 292.

Hacluytus Posthumus or Purchas His Pilgrimes, Glasgow 1905, τ. 10^ος, κεφ. 12, σσ. 291 – 292.