The tomb of Vesalius and Filippo Pigafetta’s testimony

The Ionian Islands from Ortelius’ Map 217

Τα Ιόνια Νησιά από το χάρτη 217 του Ortelius

There are only two testimonies known to Vesalius researchers regarding the location of Vesalius’ grave. Both place it in the Franciscan monastery of Santa Maria delle Grazie, which was also known as Annunziata. Christoph Fürer von Haimendorff landed on Zakynthos in August 1565, just ten months after the death of Vesalius, and gave the text of the burial inscription (1). Giovanni Zuallardo (Johannes Schwallart or Zuallart) visited Zakynthos in 1586 and did not see the inscription – he informs us that it had been taken by the Turks in 1571, during their large scale attack on the island that preceded the battle of Lepanto (2).

Μόνο δύο μαρτυρίες είναι γνωστές στους μελετητές του Βεσάλιου σχετικά με την τοποθεσία του τάφου του. Και οι δύο τον τοποθετούν στο Φραγκισκανό μοναστήρι της Santa Maria delle Grazie (Παναγία Χαρίτων), το οποίο ήταν επίσης γνωστό σαν Annunziata (Ευαγγελίστρια). Ο Christoph Fürer von Haimendorff αποβιβάστηκε στη Ζάκυνθο τον Αύγουστο του 1565, μόλις δέκα μήνες από το θάνατο του Βεσάλιου, και μας έδωσε το κείμενο της ταφικής επιγραφής (1). Ο Giovanni Zuallardo (Johannes Schwallart ή Zuallart) επισκέφθηκε τη Ζάκυνθο το 1586 και δεν είδε την επιγραφή – μας πληροφορεί ότι την είχαν πάρει οι Τούρκοι το 1571, κατά τη διάρκεια της μεγάλης επίθεσης εναντίον του νησιού, που προηγήθηκε της ναυμαχίας της Ναυπάκτου (2).

There is, however, a third source that has been to date overlooked. Filippo Pigafetta of Vicenza (1533 – 1604) was from an old and noble family, which also gave us Antonio Pigafetta of the Magellan expedition. Filippo was a military man and fought in France and Lepanto. He travelled extensively, leaving a lot of detailed information on fortifications, much of it in the form of epistles. In spite of his main interests being military strategy and intelligence he also wrote about history, politics and geography.

Υπάρχει όμως και τρίτη πηγή, η οποία έχει μέχρι σήμερα αγνοηθεί. Ο Filippo Pigafetta από τη Vicenza (1533 – 1604) προερχόταν από παλιά και αρχοντική οικογένεια, η οποία επίσης μας έδωσε τον Antonio Pigafetta της αποστολής του Μαγγελάνου. Ο Filippo ήταν στρατιωτικός και πολέμησε στη Γαλλία και στη ναυμαχία της Ναυπάκτου. Ταξίδεψε πολύ, αφήνοντας σημαντικό όγκο αναλυτικών πληροφοριών για οχυρωματικά έργα, ένα μεγάλο μέρος με τη μορφή επιστολών. Παρά το ότι τα ενδιαφέροντα του ήταν η στρατηγική και οι στρατιωτικές πληροφορίες έγραψε επίσης για ιστορία, πολιτική και γεωγραφία.

The piece of his work that is of interest here is his Italian translation of Abraham Ortelius’ Atlas of the World (Theatrum Orbis Terrarum) (3). In the background information that accompanies Map 217, depicting Crete, Sardinia, Corsica and the Ionian Islands, Ortelius had written about Zakynthos (4):

Το κομμάτι του έργου του που μας ενδιαφέρει εδώ είναι η μετάφραση του στα Ιταλικά του Παγκόσμιου Άτλαντα του Ortelius (Theatrum Orbis Terrarum) (3). Στις σημειώσεις που συνοδεύουν το Χάρτη 217, ο οποίος απεικονίζει την Κρήτη, τη Σαρδηνία, την Κορσική και τα Ιόνια Νησιά, ο Ortelius είχε γράψει για τη Ζάκυνθο (4):

Brother Desiderius Lignamineus from Padova writes that he found on this island the following epitaph of Cicero: M. TULLI. CICERO. HAVE. at around the year of our salvation 1544. Adamus Tefellenius from Louvain in the manuscript of his travel journal, which Signor Hadrianus Marselarius gave me to read, writes that he handled the bones of Cicero on this island in the year 1550, and read on his tomb this burial inscription: The Prince of orators, and glory of the Latin tongue Tullius, lies in this tomb with his wife: this Tullius, who wrote about himself: How fortunate, I am your consul, Rome.

Ο Αδελφός Desiderius Lignamineus από την Πάδοβα γράφει ότι βρήκε σε αυτό το νησί την ακόλουθη ταφική επιγραφή του Κικέρωνα: M. TULLI. CICERO. HAVE. γύρω στο σωτήριο έτος 1544. Ο Adamus Tefellenius από το Louvain στο ταξιδιωτικό του ημερολόγιο, το οποίο μου έδωσε να διαβάσω ο Signor Hadrianus Marselarius, γράφει ότι κράτησε στα χέρια του τα οστά του Κικέρωνα σε αυτό το νησί το 1550, και διάβασε στον τάφο του την επιγραφή: Ο Πρίγκηψ των ρητόρων, και δόξα της Λατινικής Τούλλιος, κείται εδώ με τη σύζυγο του: αυτός ο Τούλλιος, ο οποίος έγραψε για τον εαυτό του: Μακάριος, να είμαι ύπατος σου, Ρώμη.

Directly underneath Pigafetta added his own comment (5):

Ακριβώς από κάτω ο Pigafetta πρόσθεσε το δικό του σχόλιο (5):

I, Filippo Pigafetta, add, leaving aside the dispute about the burial inscriptions of Cicero, who did not die on this island, that I have seen the grave of Andreas Vesalius of Brussels, famous anatomist, and the first one in our times, who knew with true Latin words and figures to illustrate the workings of the human body, as can be seen in his admirable books. Returning from a pilgrimage to the Holy Land, he finished his life here, after years of glory. A sign to his memory was fixed above the door of the church of Saint Francis in gold letters on black velvet; which was later taken by the Turks in 1571; so, this island has been equally ennobled with the bones of a person of such great fame.

Εγώ, ο Filippo Pigafetta, προσθέτω, αφήνοντας κατά μέρος τη συζήτηση σχετικά με τις ταφικές επιγραφές του Κικέρωνα, ο οποίος δεν πέθανε σε αυτό το νησί, ότι είδα τον τάφο του Ανδρέα Βεσάλιου από τις Βρυξέλλες, φημισμένου ανατόμου, και τον πρώτο στην εποχή μας, ο οποίος γνώριζε με βέρα Λατινικά και εικόνες να επιδείξει το μηχανισμό του ανθρώπινου σώματος, όπως μπορεί να δει κανείς στα αξιοθαύμαστα βιβλία του. Επιστρέφοντας από ένα προσκύνημα στους Αγίους Τόπους, βρήκε το τέλος του εδώ, μετά από χρόνια δόξας. Μια επιγραφή στη μνήμη του ήταν τοποθετημένη πάνω από την πόρτα της εκκλησίας του Αγίου Φραγκίσκου με χρυσά γράμματα σε μαύρο βελούδο – η οποία πάρθηκε αργότερα από τους Τούρκους το 1571 – έτσι, αυτό το νησί έχει εξίσου εξυψωθεί από τα οστά μιας τόσο διάσημης προσωπικότητας.

Pigafetta wrote this near the end of his life and it was published after his death. His opinion on the grave of Cicero is not something that we will deal with now. Views on the subject differed and he most likely never saw that grave’s inscription, since it appears that it had been taken to Venice in the early 1560s.

Αυτά τα έγραψε ο Pigafetta κοντά στο τέλος της ζωής του και δημοσιεύθηκαν μετά το θάνατο του. Η άποψη του για τον τάφο του Κικέρωνα δεν θα μας απασχολήσει αυτή τη στιγμή. Υπήρχαν αντικρουόμενες απόψεις για το ζήτημα και αυτός το πιο πιθανό είναι ότι δεν είδε την επιγραφή εκείνου του τάφου, αφού φαίνεται πως είχε απαχθεί στη Βενετία στις αρχές της δεκαετίας του 1560.

The first question one should perhaps ask is the time that he saw Vesalius’ tomb. It is certain that he was in Zakynthos in July 1586 (6). It may not have been the first time though. He could have been given the opportunity to land on the island when he fought at Lepanto in 1571, during his journey to Cyprus in 1568, or during his journey to Egypt and Mount Sinai in 1576 – 1577. If he had seen it in 1568, or had been given accurate information later, then it is possible that the Turks had lifted two Vesalius inscriptions: one from his grave and one from the entrance of the church.

Το πρώτο ίσως ερώτημα που θα απασχολούσε κάποιον είναι το πότε είδε τον τάφο του Βεσάλιου. Είναι βέβαιο πως βρισκόταν στη Ζάκυνθο τον Ιούλιο του 1586 (6). Μπορεί όμως να μην ήταν η πρώτη φορά. Είναι πιθανό να του δόθηκε η ευκαιρία να επισκεφτεί το νησί όταν πολέμησε στις Εχινάδες το 1571, στο δρόμο του για την Κύπρο το 1568, ή κατά το ταξίδι του στην Αίγυπτο και το Όρος Σινά στα 1576 – 1577. Αν τον είχε δει το 1568, ή είχε πάρει έγκυρες πληροφορίες αργότερα, τότε είναι πιθανό οι Τούρκοι να είχαν αρπάξει δύο επιγραφές για το Βεσάλιο: μία από τον τάφο του και μία από την είσοδο της εκκλησίας.

Which church though? Pigafetta says St Francis. This cannot be correct. St Francis was inside the castle. It is a fact well known and Zuallardo mentions it. The Turks looted the lower town, the Borgo della Marina or Yalos, but not the castle. They besieged it and eventually abandoned their efforts and left. They took nothing from St Francis. Did Pigafetta really know what he was talking about? He must have, since he agrees with Zuallardo about the looting. Where did Pigafetta see Vesalius’ grave then and where is the mistake?

Ποιάς εκκλησίας όμως; Ο Pigafetta λέει του Αγίου Φραγκίσκου. Αυτό δεν μπορεί να είναι σωστό. Ο Άγιος Φραγκίσκος ήταν μέσα στο κάστρο. Αυτό είναι πολύ γνωστό και το αναφέρει και ο Zuallardo. Οι Τούρκοι λεηλάτησαν την κάτω πόλη, το λεγόμενο Μπόργκο ντέλλα Μαρίνα ή Γιαλό, αλλά όχι το κάστρο. Το πολιόρκησαν και στο τέλος τα παράτησαν και έφυγαν. Δεν πήραν απολύτως τίποτα από τον Άγιο Φραγκίσκο.  Ήξερε ο Pigafetta τι έλεγε; Πρέπει να ήξερε, μιας και συμφωνεί με το Zuallardo για τη λεηλασία. Πού είδε τότε ο Pigafetta τον τάφο του Βεσάλιου και που βρίσκεται το λάθος;

Filippo Pigafetta appears to have had no intention of writing about Zakynthos or Vesalius. In his book about Egypt and Sinai (7) he only mentions the island because he met a Zakynthian monk there, who could speak Italian. Only when he came across the text about the grave of Cicero, and knowing the talk was about a church he had visited, the church where Vesalius was buried, he decided that he did have some information on Zakynthos that was worth printing. He had, however, seen many churches, in many lands, and it had been several years since his visit. What was the name of the church? Ortelius’ text did not mention it, so he got no help from there. Pigafetta may have forgotten the name of the church but forgetting the Franciscan monks was more difficult. The mistake was easy to make and the most reasonable explanation is that he wrote S. Francesco when in fact he meant Santa Maria. His testimony takes us even closer to the final confirmation of Vesalius’ resting place.

Ο Filippo Pigafetta φαίνεται ότι δεν είχε σκοπό να γράψει τίποτα για τη Ζάκυνθο ή το Βεσάλιο. Στο βιβλίο του για την Αίγυπτο και το Σινά (7) αναφέρει τη Ζάκυνθο μόνο επειδή συνάντησε εκεί ένα Ζακυνθινό καλόγερο, ο οποίος μίλαγε Ιταλικά. Μόνο όταν βρέθηκε αντιμέτωπος με το κείμενο για τον τάφο του Κικέρωνα,  γνωρίζοντας ότι μίλαγε για μια εκκλησία που την είχε επισκεφτεί, την εκκλησία όπου ήταν θαμμένος ο Βεσάλιος, αποφάσισε ότι είχε τελικά μια πληροφορία για τη Ζάκυνθο που άξιζε να δημοσιευτεί. Είχε όμως δει κατά καιρούς πολλές εκκλησίες, σε πολλές χώρες, και είχαν περάσει αρκετά χρόνια από την επίσκεψη του. Πως τη λέγανε; Το κείμενο του Ortelius δεν το αναφέρει, έτσι δεν βοηθήθηκε από αυτό. Ο Pigafetta μπορεί να είχε ξεχάσει το όνομα της εκκλησίας αλλά ήταν πιο δύσκολο να ξεχάσει τους Φραγκισκανούς μοναχούς. Το λάθος ήταν εύκολο και η λογικότερη εξήγηση είναι ότι έγραψε S. Francesco ενώ στην πραγματικότητα εννοούσε την Παναγία των Χαρίτων. Η μαρτυρία του μας φέρνει ακόμη πιο κοντά στην τελική τεκμηρίωση του σημείου όπου αναπαύεται ο Βεσάλιος.     

 

-----------------------------------------------------------------------  

1)  Itinerarium Aegypti, Arabiae, Palaestinae, Syriae, aliarumque regionum orientalium, Nuremberg 1621, p.2. 

Itinerarium Aegypti, Arabiae, Palaestinae, Syriae, aliarumque regionum orientalium, Νυρεμβέργη 1621, σ.2.

2)  Il devotissimo Viaggio Di Gierusalemme, Rome 1595, pp. 85 – 86.

Il devotissimo Viaggio Di Gierusalemme, Ρώμη 1595, σσ. 85 – 86.

3)  Theatro del Mondo di A. Ortelio: da lui poco inanzi la sua morte riveduto, e di tavole nuove et commenti adorno, et arricchito, con la vita dell' autore. Traslato in lingua Toscana dal Sigr F. Pigafetta, 1608/1612.

A photograph of the Italian text was very kindly sent to me by Dr Marcel van den Broecke. The original is kept in the Dutch Royal Library (Koninklijke Bibliotheek), in the Hague, Netherlands.

Μια φωτογραφία του Ιταλικού κειμένου μου έστειλε πολύ ευγενικά ο Δρ Marcel van den Broecke. Το πρωτότυπο φυλάσσεται στην Ολλανδική Βασιλική Βιβλιοθήκη (Koninklijke Bibliotheek), στη Χάγη της Ολλανδίας.

4)  From the Italian translation of Ortelius:

Από τη μετάφραση του Ortelius στα Ιταλικά:

Scrive Frate Desiderio Lignamineo o dal Legname Padovano, egli hauer in quest’isola ritrouato il seguente Epitafio di Cicerone: M. TVLLI. CICERO. HAVE. & cio d’intorno a gli anni della nostra Saluatione 1544. Adamo Tefellenio da Louannio nel suo viaggio scritto a mano, che mi diede a legger il Signore Adriano Marselario, scriue egli hauer maneggiato l’ossa d’esso Cicerone in quest’isola l’anno 1550; & letto all’istesso sepolcro questo Epitafio. Quel Principe delli dicitori, & la gloria della lingua Romana Tullio, giace in questa tomba, con la moglie: quel Tullio dico, il qual di se gia scrisse: O fortunata nata, essend’io consolo, Roma.

(5)  Aggiungo Filippo Pigafetta, lasciando il disputar de gli Epitafii di Cicerone, il qual non mori in quell’isola; che ho veduto la sepoltura d’Andrea Wesalio di Bruselles, celebre anatomista, & il primiero, che sapesse con le parole vere Latine & con le figure tra moderni rappresentar la fabrica del corpo humano, come si vede ne suoi libri ammirabili. Il qual ritornando dal pellegrinaggio di terra Santa, quiui se fine di viuere, gia pien d’anni & di gloria; posta la memoria di lui sopra la porta della Chiesa di S. Francesco in lettere d’oro, affisse in veluto nero: le quali poi da Turchi l’anno 1571 furon leuate: tal che quest’isola è parimente nobilitata con l’ossa di persona cotanto famosa.

(6)  A copy of one of his letters, dated Zante 12 July 1586, is kept in the Biblioteca Ambrosiana of Milan.

Ένα αντίγραφο επιστολής του, με ημερομηνία Ζάκυνθος 12 Ιουλίου 1586, φυλάσσεται στη Biblioteca Ambrosiana του Μιλάνου.

(7)  Viaggio da Creta in Egitto ed al Sinai, Vicenza 1904.

Παλαμικά ‘κοσμοσυντρίμματα’ στη ‘γη που είν’ απ’ ανθούς κι από τραγούδια ηλιοχυμένη'*

* The title is virtually untranslatable as it is borrowed from two different poems of Kostis Palamas. The best I can do is ‘Old worlds’ debris in the land that is sundrenched with flowers and songs’.

Η είδηση της ανακάλυψης σε ένα μικρό μοναστήρι των Φραγκισκανών, κοντά στο βόρειο άκρο της πόλης της Ζακύνθου, ενός τάφου που έφερε το όνομα του μεγάλου Ρωμαίου ρήτορα Κικέρωνα αναστάτωσε την Ευρωπαϊκή διανόηση του 16^ο αιώνα. Στη Ζάκυνθο ο απόηχος της δεν έπαψε να αντηχεί ποτέ, και μάλιστα χωρίς να υπάρχει αμφισβήτηση του γεγονότος από τους ντόπιους ιστορικούς.  

The news of the discovery in a small Franciscan monastery, near the northern limit of the town of Zante, of a grave bearing the name of the great Roman orator Cicero stirred the 16^th century European intelligentsia. In Zante its echo never ceased to reverberate, and the story has never been disputed by local historians.

Λιγότερα από είκοσι χρόνια μετά από εκείνη τη συγκλονιστική ανακάλυψη μια άλλη μεγάλη μορφή της Ιστορίας τάφηκε στο ίδιο μοναστήρι το 1564. Γνωστό και αυτό στους Ζακυνθινούς. Το 1784 ο Νικόλαος Σέρρας – μεταφράζοντας από τα Λατινικά στα Ιταλικά το βιβλίο του Καθολικού Επισκόπου Ζακύνθου Baldassare Remondini – είχε προσθέσει ότι, εκτός από τον Κικέρωνα, και ο Φλαμανδός πατέρας της Ανατομίας Ανδρέας Βεσάλιος είχε ταφεί στην εκκλησία Santa Maria delle Grazie. Το 1861 ένας άλλος Ζακυνθινός, ο γιατρός Δημήτριος Σιγούρος, είχε επισημάνει την αναλήθεια των ισχυρισμών περί δήθεν θανάτου του Βεσαλίου από πείνα σε κάποια ερημιά, και επαναλάβει ότι είχε πιθανότατα ενταφιαστεί στη Santa Maria delle Grazie. Τα γραπτά του Σιγούρου αποδέχθηκε αμέσως και υποστήριξε σθεναρά ο Παναγιώτης Χιώτης. Το ίδιο ανέφερε το 1880 ο Ορθόδοξος Αρχιεπίσκοπος Νικόλαος Κατραμής. (1)

Fewer than 20 years after that stupefying discovery another great historical personality was buried in the same monastery in 1564. This has also been known to the Zantiotes. In 1784 Nikolaos Serras (Nicolo Serra) – while translating from Latin to Italian the book of the Catholic Bishop of Zante Baldassare Remondini – had added that, besides Cicero, the Flemish father of Anatomy Andreas Vesalius had been buried in Santa Maria delle Grazie. In 1861 another Zantiote, the doctor Demetrios Sigouros (Demetrio Sicuro), had pointed out the falsity of the claims Vesalius had died from starvation in a deserted place and repeated he had most likely been interred in Santa Maria delle Grazie. Sigouros’ work had been immediately adopted and strenuously supported by Panagiotes Chiotes. The same was mentioned in 1880 by the Orthodox Archbishop Nikolaos Katramis. (1)

Στο τέλος του 18^ου αιώνα θάφτηκε στo ίδιo μοναστήρι ο Pierre Augustin Guys, Γάλλος περιηγητής και συγγραφέας του Voyage littéraire de la Grèce. Γνωστό και αυτό. Στο δυτικό τοίχο της εκκλησίας, κοντά στο Άγιο Βήμα, μπορούσε κανείς να διαβάσει την παρακάτω επιγραφή:

At the end of the 18^th century Pierre Augustin Guys, French traveller and author of the Voyage littéraire de la Grèce, was also buried in that monastery. This was also known. In the western wall of the church, near the sanctuary, one could read the inscription below (2):

Πόσες φορές θα λέγατε ότι έγιναν ανασκαφές στο χώρο αυτόν, ο οποίος θα μπορούσε, και θα έπρεπε, να ήταν το αντικείμενο πανανθρώπινου πολιτιστικού προσκυνήματος; Από όσο γνωρίζω  καμία! Εκτός βέβαια αν μπορεί να θεωρηθούν ανασκαφή οι δυναμίτες και οι μπουλντόζες που μετά τους καταστροφικούς σεισμούς του 1953 γκρέμισαν όποιο τοίχο στεκόταν ακόμη και τον έσπρωξαν στη θάλασσα. Αναλογιζόμενος κανείς εκείνες τις ώρες της απελπισμένης ανάγκης μπορεί να δει την ενέργεια αυτή με κατανόηση. Πως όμως μπορεί να κατανοηθεί η οικοπεδοποίηση του χώρου και η παραχώρηση του για οικοδόμηση λίγο αργότερα;

How many excavations would you say have taken place at this site, which could, and should, have been the focus of a universal cultural pilgrimage? As far as I know none! Unless of course the dynamites and the bulldozers that after the catastrophic earthquakes of 1953 demolished any wall left standing and pushed it into the sea can be thought of as an archaeological dig. If someone considers those hours of desperate need he may show some understanding for such an action. But how can the turning of the site into building plots a little later be possibly justified?

Τα δύο επιγεγραμμένα θραύσματα ταφικών μνημείων που παρουσιάζονται στην αρχή της ανάρτησης είναι τα μόνα σίγουρα απομεινάρια του παλιού μοναστηριού των Φραγκισκανών. Βρέθηκαν κατά τη διάρκεια οικοδομικών εργασιών κοντά στο σημείο όπου κάποτε στεκόταν η Santa Maria. Η μαρμάρινη πλάκα, που έχει μεταμορφωθεί σε τραπέζι στην επόμενη φωτογραφία, βρέθηκε στο ίδιο περίπου σημείο αλλά πολύ βαθύτερα και ίσως είναι συντρίμμι ενός κόσμου ακόμα παλιότερου. Υπάρχει και άλλη, παρόμοια, που βρέθηκε μαζί της και που μάλλον ήταν τμήμα του ίδιου συνόλου.

The two inscribed fragments of funerary monuments presented in the beginning of the blog entry are the only certain remnants of the old Franciscan monastery. They were found during building works near the spot where Santa Maria once stood. The marble slab, which has turned into a table in the following photograph, was found around the same spot but much deeper and may be the debris of an even older world. There is another, similar one, which was found with it and is probably part of the same whole.

Και αυτό το σύμβολο των Φραγκισκανών, ίσως του 17^ου αιώνα, που υπέδειξε η Μαρία Σιδηροκαστρίτη-Κοντονή, είναι πολύ πιθανό να προήλθε από την ίδια εκκλησία.

This Franciscan symbol, possibly of the 17^th century, pointed out by Maria Sidirokastriti-Kontoni, could have also come from the same church.

Τα μυστικά που ίσως κρύβει η γη σε εκείνο το σημείο της Χώρας περιμένουν την αποκάλυψη τους. Η άσφαλτος των οδών Χιώτη, Κολυβά και Κολοκοτρώνη μπορεί να σκεπάζει χαμένους θησαυρούς. Η ανατολική πλευρά της οδού Κολυβά απέχει από την παραλιακή οδό Δ. Ρώμα – εκεί όπου έφτανε η θάλασσα πριν μπαζωθεί – κάπου 75 βήματα κατά μήκος της Κολοκοτρώνη, ενώ η Santa Maria απείχε κάποτε από την παλιά ακτογραμμή περίπου 50 μέτρα. Κάπου εκεί στην Κολοκοτρώνη ίσως ήταν το πλάτωμα που, πριν το 1953, απλωνόταν μπροστά από την εκκλησία. Ο μόνος τρόπος για να μάθει κανείς είναι να ψάξει. Θα απαντήσει κανείς στο κάλεσμα περασμένων αιώνων;

The secrets that may be hidden in the soil of this part of the town await their revelation. The tarmac of Chioti, Kolyva and Kolokotroni streets may be covering lost treasures. The eastern part of Kolyva Street is a distance of about 75 steps along the Kolokotroni from the coastal Roma Street – where the sea reached before the land was extended by scrap building materials – while Santa Maria once was about 50 metres from the old coastline. Somewhere in the Kolokotroni may have been the open space that, pre-1953, spread in front of the church.  The only way to learn is to search. Will anyone answer the call of past centuries?

---------------------------------------------------------------------------  

(1)  Αναλυτικότερες πληροφορίες για όσα αναφέρονται σε αυτή την παράγραφο μπορεί να βρει ο ενδιαφερόμενος στα Επτανησιακά Φύλλα του Ντίνου Κονόμου, τ. ΙΕ΄, 1, Ζάκυνθος, Άνοιξη 1989.

More detailed information about what is contained in this paragraph can be found (in Greek) in Επτανησιακά Φύλλα of Dinos Konomos, v. XV, 1, Zakynthos, Spring 1989.

(2)  Η επιγραφή είναι από το βιβλίο του Ιωάννη Ρωμανού Γρατιανός Ζώρζης αυθέντης Λευκάδος, Κέρκυρα 1870, σ. 39.

The inscription is from the book by Ioannes Romanos Γρατιανός Ζώρζης αυθέντης Λευκάδος, Corfu 1870, p. 39 (the book is in Greek).

Η θέση της Παναγίας των Χαρίτων – διαφορετική θεώρηση

Η ακριβής θέση της Παναγίας των Χαρίτων (Santa Maria delle Grazie) είναι ζήτημα πολύ σημαντικό, αφού εκεί βρίσκονταν δύο περίφημοι, αν και χαμένοι πλέον, τάφοι. Ο ένας ήταν ο τάφος του μεγάλου ρήτορα της αρχαιότητας Κικέρωνα – όπως πιστευόταν παλιότερα, αν και το θέμα δεν μπορεί ούτε σήμερα να χαρακτηριστεί ως λήξαν – και ο άλλος του θεμελιωτή της Ανατομίας Ανδρέα Βεσάλιου. Πριν ο καταστροφικός σεισμός και η πυρκαγιά του 1953 κάνουν τη γραφικότατη πόλη της Ζακύνθου ομοίωμα της Χιροσίμα μετά την έκρηξη της ατομικής βόμβας, η εκκλησία αυτή του Τάγματος των Φραγκισκανών βρισκόταν στη δυτική πλευρά της οδού Π. Χιώτη, δηλαδή στην ίδια πλευρά με τον Άγιο Σπυρίδωνα στα νότια και την παλιά Αγία Τριάδα πιο βόρεια. Από την εκκλησία και το μοναστήρι δεν έχουν απομείνει παρά λίγες απεικονίσεις, ιστορικές αναφορές και οι αναμνήσεις των παλιότερων.

The exact position of Santa Maria delle Grazie is a very important issue, since it is the location of two famous, albeit now lost, graves. One was the grave of the great orator of antiquity Cicero – as it used to be believed, though the matter cannot be considered settled even today – and the other of the founder of Anatomy Andreas Vesalius.  Before the catastrophic earthquake and fire of 1953 turned the very picturesque town of Zakynthos into a lookalike of Hiroshima after the explosion of the atomic bomb, this church of the Franciscan Order was located at the western side of P. Chioti Street, the same as St Spyridon to the south and the old Holy Trinity a little further to the north. Only a few pictorial representations, historical references and the memories of the older Zakynthians remain from the church and monastery.

Στην προηγούμενη κουβέντα, που έγινε για αυτό το θέμα το περασμένο Πάσχα, είχαμε, με τη βοήθεια του Ανδρέα Στάβερη, καταλήξει στη θέση της ιστορικής εκκλησίας των Φραγκισκανών με σχετικά ικανοποιητική ακρίβεια (1). Υπήρχε όμως από μέρους του μια επιφύλαξη, σε ‘περίπτωση που έχουν μετακινηθεί οι δρόμοι’. Επειδή η περίπτωση να έχει επαναχαραχτεί η οδός Χιώτη με τρόπο ελαφρά διαφορετικό δεν είναι απλώς πιθανή αλλά σίγουρη, κάνουμε άλλη μια επίσκεψη σήμερα.

In a previous discussion about this subject, which took place around the previous Easter, we had, with the assistance of Andreas Staveris, fixed the position of the historic Franciscan church with a relatively satisfactory precision (1). There was though one reservation on his part, in ‘the case the streets had moved’. Because the case of Chioti Street having been redrawn in a slightly different way is not a mere possibility but a certainty, we are paying it another visit today.

Σε ένα άρθρο του στην εφημερίδα Ερμής, στις 16 Μαρτίου 2012, ο παλιός δημοσιογράφος και διηγηματογράφος Νιόνιος Μελίτας είχε την καλοσύνη να διορθώσει μια υπόθεση που είχα κάνει, σχετικά με τη θέση της Παναγίας των Χαρίτων, σε μια επιστολή μου στο Φίλιππο Συνετό. Από τις πολλές χρήσιμες και κατατοπιστικές πληροφορίες που δίνει ο Νιόνιος Μελίτας ξεχωρίζω τα παρακάτω:

In an article in the newspaper Ermis, on 16^th March 2012, the veteran journalist and short story writer Nionios Melitas kindly corrected a hypothesis I had made, regarding the location of Santa Maria delle Grazie, in a letter to Philippos Synetos. From amongst the many useful and illuminating pieces of information given by Nionios Melitas I pick this:

Η ισοπέδωση όμως του ’53 κι ο αναδασμός που θα ακολουθήσει μαζί με το καινούργιο σχέδιο της πόλης, επιφέρει σημαντική αναστάτωση στην περιοχή. Διότι η μεν οδός Χιώτη, δίχως να χάσει την φορά της προς Κρυονέρι μετακινείται δυτικότερα, διοχετεύοντας την κίνηση της στην καινούρια λεωφόρο Δ. Ρώμα (παραλιακή). Που ξεκινάει από τον αλλοτινό Μπάγκο και φτάνει μέχρι Σταυρωμένο.

(...)

Το αλλαλούμ όμως της περιοχής θα το επιφέρει ο νέος δρόμος (οδός Ν. Κολυβά) που έρχεται από το μέσο της πόλης (Δικαστικό Μέγαρο) προς Κρυονέρι και τη διασχίζει παράλληλα ανάμεσα από τις οδούς Χιώτη και Δ. Ρώμα.

The levelling of ’53 however, and the redistribution of land that will follow along with the new town plan, brings serious upheaval to the area. Because Chioti Street, without losing its direction towards Kryoneri moves more to the west, allocating its traffic to the new avenue D. Roma (coastal). Which starts from the once upon a time Bangos and reaches up to Stavromenos.

(...)

The absolute confusion though of the area will be introduced by the new road (N. Kolyva Street) which comes from the middle of the town (Courthouse) towards Kryoneri and crosses it in parallel and in between Chioti and D. Roma streets.

Από ποιό σημείο και πέρα μετακινήθηκε δυτικότερα η οδός Χιώτη; Επηρεάζει αυτό τη σωστή θέση της Παναγίας των Χαρίτων; Ας παραβάλλουμε λοιπόν δύο χάρτες, ένα προσεισμικό και ένα σημερινό. Για ευκολία παρατήρησης έστρεψα και τους δύο χάρτες, έτσι που μπορούμε να βλέπουμε τους δρόμους από πάνω προς τα κάτω και όχι ακριβώς από βορρά προς νότο.

Beyond which point did Chioti Street move more to the west? Does this affect the correct position of Santa Maria delle Grazie? Let us compare two maps, a pre-earthquake and a contemporary one. To ease observation I turned the two maps, so we can view the streets vertically and not exactly north to south.

Στον παραπάνω χάρτη – εικ. 41 από το βιβλίο του Διονύση Ζήβα ‘Η αρχιτεκτονική της Ζακύνθου από τον ΙΣΤ' μέχρι τον ΙΘ' αιώνα’, Αθήνα 1970 – μπορεί εύκολα να παρατηρήσει κανείς ότι η οδός Χιώτη (σημειώνεται με κόκκινο) ακολουθούσε για σημαντικό διάστημα, και σε απόσταση 50 περίπου μέτρων, την καμπύλη της παραλίας από το ύψος του Αγίου Σπυρίδωνα των Φυλακών (σημειώνεται με 2) μέχρι την Παναγία των Χαρίτων. Απομακρυνόταν κατόπιν από την παραλία και κατέληγε δυτικά του Μητροπολιτικού Ναού του Αγίου Νικολάου. Το γεγονός ότι η Παναγία των Χαρίτων εμφανίζεται σε απόσταση 50 περίπου μέτρων από τη θάλασσα, όταν στο χάρτη το Nicolo Gentilini του 1632 απείχε, όπως αναφέρθηκε στο προηγούμενο, 80 μέτρα, δεν είμαι σε θέση να το ερμηνεύσω με σιγουριά.  Ίσως οφείλεται σε μετακίνηση της ακτογραμμής, ίσως σε επανακατασκευή της εκκλησίας, ίσως και σε ανακρίβεια.

In the above map – pic. 41 from the book od Dionysis Zivas ‘The architecture of Zakynthos from the 16^th to the 19^th century’, Athens 1970 (in Greek) – one can easily observe that Chioti Street (marked in red) followed for a considerable stretch, and at a distance of around 50 metres, the curve of the coast from St Spyridon of the Prison all the way to Santa Maria. Then it moved away from the coast and ended just west of St Nicholas Cathedral. The fact that Santa Maria delle Grazie appears approximately 50 metres from the sea, when in the map of Nicolo Gentilini of 1632 its distance was, as said in the previous blog, about 80, I am not in a position to interpret with any certainty. It may be because the coastline moved, or because the church was rebuilt, or even due to error.

 Σε αυτό το σύγχρονο χάρτη σημειώνεται με μπλε η Λεωφόρος Ρώμα, δηλαδή ο καινούργιος παραλιακός δρόμος. Ο δρόμος αυτός αντιπροσωπεύει ταυτόχρονα την προσεισμική ακτογραμμή, με το χώρο του ΕΟΤ στα ανατολικά να έχει δημιουργηθεί από τα μπάζα του σεισμού. Η δε οδός Χιώτη εμφανίζεται χωρίς την παλιά της καμπυλότητα και ευθύς εξαρχής αποκλίνει ελαφρά από την παλιά ακτογραμμή. Μετά τη συμβολή της με την οδό Κολοκοτρώνη αποκλίνει ακόμη περισσότερο προς δυσμάς, κάνοντας χώρο για την παρεμβολή τριών δρόμων μεταξύ αυτής και της Μητρόπολης (σημειώνεται με Υ).

In this contemporary map, Roma Avenue, the new coastal road, is marked in blue. This road simultaneously represents the pre-earthquake coastline, with the EOT space to its east having been created by the deposition of the earthquake debris. As for Chioti Street it appears to have lost its former curvature and straight away diverges slightly from the old coastline. After its junction with Kolokotroni Street it diverges even more towards the west, making room for the interjection of three roads between itself and the Cathedral (marked with a Y).

Με βάση τις παραπάνω παρατηρήσεις νομίζω ότι μπορούμε εύλογα να θεωρήσουμε ότι η εκκλησία, ή τουλάχιστον η πρόσοψη της, βρισκόταν στην ανατολική πλευρά της σημερινής οδού Χιώτη, εκεί που έχω τοποθετήσει Χ.

Based on the above observations I think it is reasonable to consider that the church, or at least the front of it, was on the eastern side of Chioti Street, where I have placed an X. 

Ενημέρωση 18/06/12

Update 18/06/12

Μια ενδιαφέρουσα φωτογραφία του 19^ου αιώνα, που έστειλε ο Ανδρέας Στάβερης, με την εκκλησία της Παναγίας στο κέντρο. Συγκρίνετε με το σχέδιο παρακάτω, που υπέδειξε ο Don Basilio, επίσης του 19^ου αιώνα.

Aν interesting 19^th century photograph, sent by Andreas Staveris, with the church of Santa Maria in the middle of it. Compare with the drawing below, pointed out by Don Basilio, also from the 19^th century.

Προσπαθώντας να αποκτήσουμε μια καλύτερη εικόνα της εκκλησίας και του περίγυρου της, μια ακόμη ματιά στη μακέτα του Μάνεση, φωτογραφημένη από τη Μαρία Σ, που παρουσιάζει την περιοχή πριν το σεισμό του 1953.

In an effort to form a better picture of the church and its surroundings let’s take yet another look at Manesis’ model, photographed by Maria S, showing the area before 1953.

Φαίνεται η εκκλησία (Α) ενώ το καμπαναριό (B) απουσιάζει, αφού είχε πέσει στο σεισμό του 1893. Το κτίριο (D) με τον αναμινάλε παρουσιάζεται με διαφορετική στέγη.  G είναι ο δρόμος του Ψηλώματος ή οδός Φιλικών. Με C σημειώνεται μια περιτειχισμένη αυλή και με E μια έκταση που μοιάζει με περιβόλι. Αυτά τα δύο συνορεύουν με το γήπεδο του Καραμπίνειου (F) και το φοινικόδεντρο του. Τα A, B, C, D και E – με μουράγια ολόγυρα όπως φαίνεται στο χάρτη από το βιβλίο του Ζήβα – αποτελούσαν το 19^ο αιώνα ενιαίο σύνολο, αν και το D, που κάποτε πρέπει να ήταν το κύριο οικοδόμημα του μοναστηριού, μετατράπηκε σε στρατώνα. Σε παλιότερες όμως εποχές η έκταση που ανήκε στο μοναστήρι πρέπει να έφτανε ως τη θάλασσα – όπου στο Φλαρόμωλο είχε χτιστεί νοσοκομείο – και είναι πιθανό να εκτεινόταν ως ψηλά στο λόφο του Κάστρου. Το καυτό ερώτημα είναι: Που βρισκόταν το νεκροταφείο; Που είχε θαφτεί ο Βεσάλιος; Κανένα από τα κτίρια αυτά δεν υπήρχαν το 1564. Τα κτίρια εκείνης της εποχής λεηλατήθηκαν και κάηκαν από τους Τούρκους το 1571. Είναι όμως απίθανο να ξαναχτίστηκαν πάνω στο νεκροταφείο, ακόμη και αν άλλαξαν θέση. Ο χώρος E μου φαίνεται ιδιαίτερα ύποπτος. Δεν θα μπορούσα πάντως να αποκλείσω τίποτα, και το γήπεδο του Καραμπίνειου συγκεντρώνει και αυτό αρκετές από τις υποψίες μου.

The church (A) can be seen, while the bell-tower (B) is absent, having collapsed in the earthquake of 1893. The lofted building (D) is shown with a different roof. G is the road of Psiloma or Filikon Street. C marks a walled yard and E a space that looks like a garden. These two border the ground of Karambinion (F) and its palm tree. A, B, C, D and E, surrounded by a wall – as can be seen in the map from Zivas’ book – formed an undivided whole in the 19^th century, although D, which at some point must have been the monastery’s main building, was turned into barracks. In older times however, the land belonging to the monastery must have reached the sea – where a hospital had been built on the Friar’s Mole – and it is possible it extended quite high up the Castle hill.  The burning question is: Where was the graveyard? Where was Vesalius buried? None of these buildings existed in 1564. The buildings of that time were looted and burned by the Turks in 1571. It is not very likely though they were rebuilt on the burial ground, even if the spot they stood on changed. Space E looks particularly suspect to me. I could not in any case exclude anything, and the playing ground of the Karambinion is also the focus of my suspicion.

Ενημέρωση 24/06/12

Update 24/06/12

Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του 1806, που είχε την καλοσύνη να στείλει ο π. Δ. Λυκογιάννης.

The architectural plan of 1806 kindly sent by fr. D. Lykogiannis.

πηγή / source: Επτάνησος Πολιτεία (1800 - 1807), έκδοση της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Κέρκυρας, ΓΑΚ - Αρχεία Νομού Κέρκυρας, Κέρκυρα 2000.

---------------------------------------------------- 

(1) Δεν θα ήθελα αυτό να ερμηνευθεί ως μη αναγνώριση της προσφοράς των υπόλοιπων συμμετεχόντων στη συζήτηση, της Πηνελόπης, του Don Basilio, της Μαρίας Σ, του Παναγιώτη. Τον Ανδρέα τον ξεχωρίζω γιατί από όλους μας είναι ο μοναδικός που έχει δει τη Σάντα Μαρία με τα μάτια του.

I would not want this to be interpreted as non recognition of the contribution of the other participants in the discussion, Penelope, Don Basilio, Maria S, Panagiotis. I make special mention of Andreas because he is the only one amongst us who has seen Santa Maria with his own eyes.

Ο γελωτοποιός και ο τάφος του ρήτορα

Ο Thomas Coryat ήταν για ένα διάστημα γελωτοποιός στην αυλή του Πρίγκιπα της Ουαλίας Ερρίκου, γιού του Ιακώβου Α΄ της Αγγλίας (και ΣΤ΄ της Σκωτίας). Δεν είναι φαινόμενο μοναδικό στην Ιστορία, ένας άνθρωπος που είχε αναλάβει το ρόλο του ανόητου και του τρελού να αποδεικνύεται πιο ακέραιος και γνωστικός από τους καθωσπρέπει γνωστικούς. Στη χώρα μας άλλωστε λέγεται πως από παιδί και από τρελό μαθαίνεις την αλήθεια. Είχαμε πει στο προηγούμενο πως ο Coryat είχε ταξιδέψει στη Βενετία το 1608, καλύπτοντας ένα μεγάλο μέρος της απόστασης με τα πόδια. Περιγράφοντας την πλούσια και ασυναγώνιστα γραφική μητρόπολη μας άφησε και μια περιγραφή της επιγεγραμμένης πλάκας από τον τάφο του Κικέρωνα, που ‘βρισκόταν μέχρι πριν λίγα χρόνια στη Ζάκυνθο, που τώρα λέγεται Zante, ένα φημισμένο νησί στο Ιόνιο Πέλαγος, από όπου τη φέρανε αργότερα στη Βενετία.’ (1)

Στις 20 Οκτωβρίου 1612 ξεκίνησε για ένα πολύ μεγαλύτερο ταξίδι στην Ασία, με πρώτο προορισμό την Κωνσταντινούπολη. Από εκεί συνέχισε για τους Αγίους Τόπους, την Περσία και τις Ινδίες. Έστειλε γράμματα από τις Ινδίες με τις εντυπώσεις του, που δημοσιεύτηκαν στο Λονδίνο, αλλά το 1617 πέθανε από δυσεντερία στο Σουράτ του Γκουτζεράτ.  Ήταν τότε σαράντα χρονών. Σαν από θαύμα μερικές από τις ημερολογιακές του σημειώσεις διασώθηκαν και επέστρεψαν στην Αγγλία. Ανάμεσα τους οι εντυπώσεις του από τη Ζάκυνθο, από όπου είχε περάσει τον Ιανουάριο του 1613, δοσμένες με το συνηθισμένο του χιούμορ. Όπως πολλοί άλλοι δεν παρέλειψε να αναφέρει τις εκκλησίες (2):

Τώρα θα αναφέρω κάτι σχετικά με αυτή την πόλη, που στους περισσότερους από όσους το διαβάσουν θα φανεί σχεδόν απίστευτο. Παρόλο που δεν έχει περιφέρεια πάνω από δυόμισι ή το πολύ τρία μίλια, πρέπει να περιέχει σαράντα τρεις εκκλησίες και παρεκκλήσια. Αυτό είναι τόσο αληθινό που δεν μπορεί να το αμφισβητήσει κανείς – μόνο που είναι τόσο μικρές ώστε μια σχετικά ευμεγέθης εκκλησία μιας πόλης της Αγγλίας να φτάνει να είναι σε μέγεθος σχεδόν όσο δέκα από αυτές. Αυτά είναι τα ονόματα τους συνολικά – οι τρεις πρώτες είναι στο κάστρο, του Αγίου Φραγκίσκου, της Αγίας Αικατερίνης, του Αγίου Μάρκου. Της Παναγίας στην πόλη, στο προαύλιο ή στο πλάτωμα της οποίας, πριν μπω σε οποιοδήποτε σημείο της εκκλησίας, είδα ένα πολύ αξιοσημείωτο μνημείο το οποίο δεν θα αφήσω αμνημόνευτο, τον τάφο του Μάρκου Τύλλιου Κικέρωνα και της συζύγου του Τερέντιας, αλλά είναι ένα τόσο αισχρό και πρόστυχο μνήμα που δεν μπορώ παρά να λυπηθώ για την ατυχία αυτού του φημισμένου και απαράμιλλου ρήτορα, από την αστείρευτη πηγή απαράμιλλης γνώσης του οποίου τόσοι πολλοί άριστοι ρήτορες έχουν αντλήσει το πνεύμα της ρητορικής εφεύρεσης, προς μεγάλη αισθητική βελτίωση και διακόσμηση των εκλεπτυσμένων ενδελεχών τους μελετών. Γιατί στέκεται sub dio, τελείως ασκέπαστος, χωρίς καμία ταφική ή επιγραφική πλάκα, που να μπορεί να πληροφορήσει τον αναγνώστη της περί του ποιός κείται εκεί – κάτι που δεν μπορεί παρά να γεμίσει με ένα είδος θεϊκού φόβου οποιονδήποτε έχει μια σπίθα μάθησης.  Ίσως η υδρία στην οποία είχε τοποθετηθεί η τέφρα του να παραμένει εκεί, αν και οι Βενετοί λήστεψαν το μνημείο από αυτό το μέρος, κάτι που γνωρίζω πολύ καλά πως είναι αλήθεια, λόγω μιας αρχαίας επιγραφής που διάβασα πάνω σε μια λίθινη πλάκα στον εσωτερικό περίβολο του οίκου ενός Clarissimo (Βενετού ευγενή) κολλητά στην Πλατεία του Αγίου Μάρκου στη Βενετία, το οποίο έχω αναφέρει στο προηγούμενο βιβλίο μου, δηλ. Marce Tulli Cicero, have & tu Terentia Antoniana. Αυτές οι τέσσερες εκκλησίες ανήκουν στους Ιταλούς και οι υπόλοιπες (που είναι 39) στους Έλληνες.

Πρόχειρο (αλλά σε κλίμακα) σχέδιο της περιοχής της Santa Maria delle Grazie, βασισμένο στο χάρτη του Nicolo Gentilini του 1632. Η απόσταση της εκκλησίας από τη θάλασσα ήταν κάτι λιγότερο από 50 Βενετικά ‘πάσσα’, δηλαδή κάπου 80 μέτρα. Σημειώνεται μόνο η εκκλησία και όχι το μοναστήρι. Το οικοδομικό τετράγωνο μεταξύ εκκλησίας και νοσοκομείου δεν διαφαίνεται κατά πόσο ήταν πραγματικά οικοδομημένο. Το νοσοκομείο βρισκόταν περίπου στη ίδια θέση με το προσεισμικό νοσοκομείο και εκτεινόταν, όπως φαίνεται, πάνω στο Φλαρόμωλο. Στη βόρεια πλευρά του Φλαρόμωλου είχαν τοποθετηθεί ‘μαρόκοι’ (μεγάλες πέτρες).

Τα θλιβερά απομεινάρια του συλημένου τάφου του Κικέρωνα υπήρχαν ακόμα στη Ζάκυνθο το 1613. Αν βέβαια πιστέψουμε πως αυτός ήταν πραγματικά ο τάφος που είχε ανακαλυφθεί τυχαία το 1544 – γιατί από ότι φαίνεται οι μοναχοί της Σάντα Μαρία δεν ήταν αυτοί που έδειξαν το μνημείο στον Coryat. Αν ήταν παρόντες θα του είχαν πει αν είχαν ακόμα στην κατοχή τους την τεφροδόχο και την δακρυδόχο που είχαν βρεθεί μέσα, ή όχι, και ίσως του τα έδειχναν κιόλας. Μάλλον όμως δεν ήταν πια τόσο περήφανοι που ο μεγάλος ρήτορας της αρχαιότητας είχε θαφτεί στην αυλή τους. Κρίνοντας μάλιστα από το πέπλο σιωπής που σκέπασε ξαφνικά την ύπαρξη του τάφου από τη δεκαετία του 1560 και μετά, δεν ήθελαν ούτε να το συζητάνε (3). Έτσι δεν ξέρουμε που βρίσκονταν τα αγγεία. Αν κάποιος ήθελε να στοιχηματίσει, το πιθανότερο είναι ότι είχαν ακολουθήσει την επιγραφή στη Βενετία.   

Ο Thomas Coryat όμως ούτε ξεγελιόταν, ούτε τα λόγια του μάσαγε. Καμιά αμφιβολία στο μυαλό του – επρόκειτο για ληστεία! Οποιοδήποτε και αν ήταν το πρόσχημα, όσα και να τσέπωσε ο καθολικός επίσκοπος Ζακύνθου και ποιός ξέρει ποιοί άλλοι. Και ήταν ταυτόχρονα ιεροσυλία και προσβολή στη μνήμη του Κικέρωνα. Για τις πληροφορίες που μας άφησε ο Coryat πρέπει να του είμαστε ευγνώμονες. Για την ευθύτατη κρίση και την αμασκάρευτη ειλικρίνεια του αξίζει το σεβασμό μας.

------------------------------------------------------------------------- 

(1)  Coryat’s Crudities, Λονδίνο 1776, τ. 1^ος, σ. 223.

(2)  Hacluytus Posthumus or Purchas His Pilgrimes, Γλασκώβη 1905, τ. 10^ος, κεφ. 12^ο, σσ. 291 -292.

(3)  Η μαρτυρία του Thomas Coryat – την οποία δεν είχε μέχρι τώρα αναφέρει κανείς από όσους ασχολήθηκαν με το θέμα – είναι η πρώτη στην οποία κάποιος ισχυρίζεται ότι είδε το μνημείο με τα μάτια του, έστω και στη θλιβερή αυτή κατάσταση, μετά το 1556. Ο Jacopo Morelli στο βιβλίο Dissertazione Intorno Ad Alcuni Viaggiatori Eruditi Veneziani, Βενετία 1803, σε μια σημείωση στη σελίδα 35, αναφέρει ότι, σύμφωνα με το Vita di Cicerone του Fransesco Fabricio, το μνημείο φυλασσόταν στο σκευοφυλάκιο της Santa Maria delle Grazie το 1563. Στην πραγματικότητα πρόκειται για το έργο Historia M. Tulii Ciceronis του Franciscus Fabricius Marcoduranus, το οποίο όντως εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1563, αλλά ο συγγραφέας βασίζεται στις πληροφορίες του Desiderius Lignamineus από το 1546 και σε καμία άλλη πηγή.