Ήμουν τότε δεκαπέντε χρονών – αγγίζω τώρα τα πενήντα – και δεν τους έδωσα καμία σημασία. Ούτε σε αυτόν με το ματζούκιον (κεφαλοθραύστη) ούτε στους άλλους. Δεν τους θυμάμαι καθόλου. Πρέπει όμως να τους είχα δει, γιατί θυμάμαι το εξωτερικό της Santa Maria Novella στη Φλωρεντία. Απλώς δεν ήξερα τι αντίκριζα, τους προσπέρασα. Ο Piero della Francesca όμως ήξερε πολύ καλά. Ίσως όχι από την πρώτη φορά, μετά το 1439 όμως σίγουρα.
Εκείνη τη χρονιά – ενώ ο Piero μαθήτευε στη Φλωρεντία κοντά στον Domenico Veneziano – είχε φτάσει στην πόλη η πολυμελής αντιπροσωπεία των ορθοδόξων για να συνεχίσει τη σύνοδο για την επανένωση των Εκκλησιών. Ο νεαρός μαθητευόμενος δεν μπορεί παρά να αναγνώρισε τις εξωτικές ενδυμασίες με τα παράξενα καπέλα, τα κεφαλομάντηλα και τα τουρμπάνια, τα μακριά μαλλιά πλεγμένα σε βοστρύχους (1). Δεν είχαν αλλάξει πολύ στα εβδομήντα τόσα χρόνια από τότε που ο Andrea Bonaiuti (ή Bonaiuto ή αλλιώς Andrea da Firenze) είχε τελειώσει τις τοιχογραφίες στο Ισπανικό Παρεκκλήσι (2) της Santa Maria Novella. Όταν ο della Francesca ζωγράφισε την ‘Ιστορία του Τιμίου Σταυρού’, μετά μια εικοσαετία, δανείστηκε το κράνος του ‘ματζουκοφόρου’ για τις ανάγκες της μάχης του Ηράκλειου με το Χοσρόη.
Και ο Fouquet ίσως δανείστηκε το ματζούκιον που κρατάει στο γαντοφορεμένο χέρι του.
Το ένα από τα δύο ματζούκια που φαίνονται – αυτό με τα επιμήκη πτερύγια, όχι αυτό με τα ‘καρφιά’ – είναι σίγουρα ανατολικής προέλευσης και το χρησιμοποιούσαν τόσο οι Βυζαντινοί όσο και οι Τούρκοι.
Από αυτόν το στρατιωτικό άγιο, παρακάτω, ο della Francesca δανείστηκε το ‘Βοιωτικό’ κράνος, το θώρακα και τις στρογγυλές επωμίδες.
Τα έβαλε σε ένα ιππέα και του πρόσθεσε φανταστικές επιγονατίδες.
Ο Fouquet πήγε ακόμα πιο πέρα στην ‘Κατάληψη της Ιερουσαλήμ από το Ναβουχοδονόσορα’, δίνοντας στον ιππέα του πλήρη αρθρωτή πανοπλία με το προσωπικό του Γοτθικό ύφος.
Πρέπει όμως να ανυπομονείτε να δείτε περισσότερα από τις συναρπαστικές τοιχογραφίες που σας υποσχέθηκα στο πρώτο μέρος. Εδώ λοιπόν είναι το αριστερό τμήμα από τη σκηνή της Σταύρωσης.
Ας κάνουμε λίγο zoom και,
όχι, κάνετε λάθος, δεν είναι από διαφημιστική αφίσα της τελευταίας ταινίας του Harry Potter. Οι μάγοι και οι μάγισσες της μεσαιωνικής λαϊκής φαντασίας ίσως ήταν πρόγονοι σας. Οι μαγικές λέξεις ‘άμπρα-κατάμπρα’ και ‘χόκους-πόκους’ έχουν ίσως τις ετυμολογικές τους ρίζες στους αντιληπτικούς ήχους της ακατάληπτης γλώσσας που μιλάτε και σεις.
Δείτε όμως και τον έφιππο τοξότη, δεξιά, και αυτόν με τον πέλεκυ ακριβώς κάτω από το σταυρωμένο ληστή.
Παρακάτω το δεξί κομμάτι της Σταύρωσης.
Εκεί βρίσκουμε την αποθέωση του αναχρονισμού αλλά ίσως και της πιστότητας αναπαράστασης Βυζαντινών υπό τα όπλα. Ρωμαίος λεγεωνάριος – υποθέτω τέτοιον αναπαριστά – συμμετέχει στη Σταύρωση του Ιησού με τριγωνική ασπίδα που φέρει πέντε σταυρούς: ένα μεγάλο κεντρικά και από ένα μικρότερο σε κάθε ‘τεταρτημόριο’! [Νεώτερη συμπλήρωση: Ψάχνοντας διάφορα εραλδικά σύμβολα βρήκα πως η σύνθεση των πέντε σταυρών ήταν το σύμβολο του Βασιλείου της Ιερουσαλήμ. Το είχαν ιδρύσει οι Σταυροφόροι το 1099 και άντεξε μέχρι το 1291. Υποστηρίζεται ότι το σύμβολο δείχνει Βυζαντινή επιρροή, λόγω των ισοσκελών σταυρών, οι οποίοι ονομάζονται ελληνικοί σταυροί.]
Ελπίζω βέβαια ο καλλιτέχνης να παρασύρθηκε στη συγκεκριμένη σκηνή, και οι Βυζαντινές ‘Μονάδες Αποκατάστασης της Τάξης’ να μην χρησιμοποιούσαν κεφαλοθραύστες εναντίον άοπλων διαδηλωτών. Ήθελα όμως να πω ότι ο έφιππος αυτός άνδρας μάλλον φέρει κράνος σε σχήμα σκιάδιου και όχι καπέλο της Βασιλικής Καναδικής Έφιππης Αστυνομίας. Είναι γνωστό ότι οι Βυζαντινοί του 13ου και 14ου αιώνα χρησιμοποιούσαν κράνη πού έμοιαζαν με καπέλα. Εδώ ένα κράνος Βυζαντινής προέλευσης του 13ου ή 14ου αιώνα από τη Ρωσία.
Και ένα παρόμοιο – αν και πάνω από έναν αιώνα μεταγενέστερο – καπέλο από ‘Το κήρυγμα του Αγίου Στεφάνου’ του Carpaccio που είχα αφήσει έξω από τη σχετική ανάρτηση.
Τώρα το κεντρικό τμήμα της Σταύρωσης.
Παρατηρείστε τον καβαλλάριο με το φωτοστέφανο – υποψιάζομαι βάσιμα ότι αναπαριστά τον εκατόνταρχο Λογγίνο – με χειρόκτια (γάντια) και αλυσιδωτή πανοπλία κάτω από μαύρο φολιδωτό θώρακα. Ενδιαφέροντες και οι ιερείς, ο ένας με χρυσόχροο μανδύα, σε περίοπτη θέση κάτω από τον Εσταυρωμένο.
Εδώ μία λεπτομέρεια από την ‘Επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος’.
Προσέξτε την έξοχη απόδοση του σκύλου μπροστά δεξιά. Επίσης τον Αφρικανό (;) λίγο πίσω από τον ιερέα (;) στα λευκά με το πλατύγυρο σκιάδιο.
Και μία λεπτομέρεια από την ‘Ανάσταση’.
Βρήκα αυτές τις συνθέσεις πρόσφατα και εντελώς αναπάντεχα. Όχι τυχαία, αν και η τύχη βοήθησε, αλλά χωρίς να γνωρίζω το παραμικρό για την ύπαρξη τους εκ των προτέρων. Πρέπει να ομολογήσω ότι θαμπώθηκα. Η πρώτη που είδα ήταν ‘Η πορεία προς το Γολγοθά’ και σήμερα την άφησα επίτηδες τελευταία.
Ίσως φταίνε τα στοιχεία καθημερινότητας – που δεν είναι ασυνήθιστα στα έργα του Andrea Bonaiuti – οι γλάστρες στις βεράντες, το κοριτσάκι με το διάδημα στα μαλλιά, ο μαραγκός με το σκεπάρνι στον ώμο που φοράει το καμηλαύκιον ανάποδα, αλλά από την πρώτη στιγμή δεν μπόρεσα να δω τα Πάθη του Χριστού σε αυτή την εικόνα. Αντιπροσωπεύει για μένα μόνο ένα στιγμιότυπο από την μακριά πορεία του μεσαιωνικού Ελληνισμού προς το δικό του συμβολικό Γολγοθά, κάπου κοντά στην πύλη του Αγίου Ρωμανού.
Τα βιογραφικά στοιχεία που υπάρχουν για τον Andrea Bonaiuti είναι ελάχιστα. Ήταν Φλωρεντινός, η Santa Maria Novella ήταν η εκκλησία της ενορίας του (3). Μάστορας πιττόρος (ζωγράφος στα Επτανησιακά) από το 1346, λίγο πριν το μεγάλο θανατικό της βουβωνικής πανώλης που επηρέασε την εξέλιξη της τέχνης στην Ιταλία. Δεν ξέρουμε πότε γεννήθηκε αλλά πιστεύεται ότι ήταν γύρω στα 1320. Τις παραπάνω τοιχογραφίες τις φιλοτέχνησε μεταξύ 1366 και 1368 και έβαλε μέσα και τον εαυτό του.
Οι συντοπίτες του δεν τον λογάριαζαν ανάμεσα στους καλύτερους ζωγράφους τους. Το 1370 αντιμετώπισε σοβαρά οικονομικά προβλήματα. Δεν μπορούσε να πληρώσει τους πιστωτές του (4) γιατί οι Δομινικανοί μοναχοί της Santa Maria Novella του παρακράτησαν την πληρωμή για ενάμιση χρόνο με γελοία δικαιολογία. Το 1374 πήγε στη Πίζα, όπου ζωγράφισε τον κύκλο του San Ranieri. Το 1377 αρρώστησε και δεν τελείωσε τη δουλειά. Απεβίωσε το 1379.
Ουσιαστικά τα μόνα βιβλία που φαίνεται πως είναι αφιερωμένα στο έργο του είναι της σειράς ‘A Critical and Historical Corpus of Florentine Painting’. Το ένα, ‘Tendencies of Gothic in Florence: Andrea Bonaiuti’, Section IV, Volume VII (Part 1), του Johannes Tripps, δεν ασχολείται καθόλου με τις τοιχογραφίες του Ισπανικού παρεκκλησιού. Τα βιογραφικά στοιχεία που παρέθεσα είναι από το άλλο, ‘The Fourteenth Century: Andrea Bonaiuti’, Section IV, Volume VI, των Richard Offner και Klara Steinweg. Δεν ήταν εύκολο να τα συμβουλευτώ, είναι εξαντλημένα, πανάκριβα (στην Amazon ελάχιστα μεταχειρισμένα αντίτυπα κοστίζουν μέχρι και 500 Ευρώ ο τόμος) και δυσεύρετα ακόμη και στις καλύτερες βιβλιοθήκες του εξωτερικού. Κατάφερα πάντως να τους ρίξω μια ματιά.
Αν εξαιρέσουμε τις πολλές ασπρόμαυρες φωτογραφίες, το βιβλίο αφιερώνει στις τρεις κύριες συνθέσεις που αναφέραμε μόνο τέσσερες σελίδες μεγάλου σχήματος (46-49). Καμία από τις παρατηρήσεις αυτής της ανάρτησης δεν θα βρείτε εκεί. Δεν κάνει καμία σύνδεση με τους Βυζαντινούς, ούτε παρασύρεται σε κάποια πιθανολογία όσον αφορά το ποιοί απεικονίζονται. Είναι φανερό ότι κάτι τέτοιο δεν απασχόλησε τους συγγραφείς γιατί θα ήταν νομίζω εύκολο να κάνουν αυτή τη σύνδεση. Αρκεί να σκεφτείτε πως στον άλλο τοίχο, στο ‘Θρίαμβο του Αγίου Θωμά του Ακινάτη’ ο Andrea έχει συμπεριλάβει κάμποσους Έλληνες οι οποίοι έχουν ταυτισθεί.
Ενδεικτικά, ο Αριστοτέλης με σκιάδιον
ο Πτολεμαίος με Παλαιολόγειους βοστρύχους
και ο Ευκλείδης με φακιόλιον (τουρμπάνι).
Δεν ξέρω που και πότε μπορεί να είδε ο Bonaiuti τόσους Βυζαντινούς για να δώσει στο έργο του όλες αυτές τις λεπτομέρειες. Μία υπόθεση που θα μπορούσαμε να κάνουμε είναι ότι είδε κάποια διπλωματική αποστολή του Βυζαντινού αυτοκράτορα στον πάπα το 1367 (5). Θα δικαιολογούσε όμως ο σχετικά μικρός αριθμός μιας αντιπροσωπείας την πολυμορφία των απεικονίσεων του Andrea; Σίγουρα δεν είχαν μαζί τους γυναίκες και παιδιά. Νομίζω πως δεν είχε δει τέτοια αντιπροσωπεία. Αν είχε θα είχε συμπεριλάβει αξιωματούχους και αυλικούς που θα ξεχώριζαν με τα υπερφίαλα καπέλα τους, όπως αυτοί του della Francesca (που είδαμε παλιότερα) και του Filarete (που δεν είδαμε αλλά μπορείτε να δείτε εδώ και είναι παρόμοιοι).
Βασίστηκε λοιπόν σε περιγραφές; Σε έργα άλλων; Στη φαντασία του; Σε ένα συνδυασμό όλων αυτών; Ή μήπως είχε κάποτε ταξιδέψει – καθόλου απίθανο – στην Ανατολή; Προσωπικά κλίνω υπέρ της υπόθεσης ότι δεν είχε ταξιδέψει και δούλεψε με βάση σχέδια που είχε φτιάξει άλλος. Αυτό δεν ήταν καθόλου ασυνήθιστο και θα δούμε ένα παράδειγμα σε επόμενη ανάρτηση. Λόγω του περιορισμένου αριθμού των σχεδίων τα στοιχεία τους ανακυκλώθηκαν, και ίσως συμπληρώθηκαν, ώστε να επαρκέσουν για τη δημιουργία πλήθους.
Η γνώμη μου βασίζεται στο ότι κάποιες λεπτομέρειες είναι εξαιρετικά ακριβείς, όπως για παράδειγμα τα ματζούκια και τα ‘καναδέζικα’ σκιάδια. Πολύ δύσκολα θα μπορούσε να πετύχει κανείς τέτοια ακρίβεια χωρίς να τα έχει δει ή να έχει δει σχέδια τους. Από την άλλη πλευρά, η Ιερουσαλήμ δεν πείθει και πιστεύω κάποιος σαν το Bonaiuti θα τα κατάφερνε καλύτερα αν είχε δει με τα μάτια του κάποια Βυζαντινή πόλη. Θεωρώ επίσης παράξενο ότι, σε μια εποχή που τα ξίφη των Βυζαντινών αντικαθιστούσαν μαζικά οι κυρτές σπάθες, δεν βλέπουμε καμία.
Πόσα στοιχεία έχουν πραγματική ιστορική αξία και πόσα είναι πλασματικά; Μπορούν άραγε να ταυτιστούν κάποιοι εικονιζόμενοι με ιστορικά πρόσωπα, όπως έχει γίνει για τις άλλες συνθέσεις του Andrea στο Ισπανικό παρεκκλήσι; Ποιοί από τους εικονιζόμενους αντιπροσωπεύουν Βυζαντινούς και ποιοί μισθοφόρους; Είναι σχετικά εύκολο να βρεις τους Ιταλούς που έχουν παρεισφρήσει στις συνθέσεις. Υπάρχουν όμως κάποιοι που απεικονίζουν πραγματικούς Εβραίους ή άλλους Ανατολίτες; Ποιά είναι η πόλη (6) – αν δεν είναι φανταστική – που αντιπροσωπεύει την Ιερουσαλήμ;
Μόνο η μελέτη των έργων αυτών από Βυζαντινολόγους και ιστορικούς της τέχνης ίσως δώσει απαντήσεις σε κάποια από αυτά τα ερωτήματα και άλλα που θα προκύψουν. Οι τοιχογραφίες το αξίζουν και είναι καιρός. Ο δικός μου ρόλος τελείωσε. Κλείνω με κάτι που φοβάμαι πως δεν το έχει ξαναπεί Γραικός στα τελευταία 640 χρόνια: Μαστρ’ Αντρέα, ’ς πολλά ’τη αφέντη μου! Grazie!
--------------------------------------------------------------------------------------------
(1) Η ιστορικός Diana Gilliland Wright, με την οποία συζήτησα αυτές τις εικόνες την περασμένη βδομάδα, τους αποκάλεσε ‘Palaiologan curls’ γιατί τούς φέρει ο Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος στην προτομή του Filarete και το μετάλλιο του Pisanello.
(2) Ισπανικό παρεκκλήσι ονομάστηκε αργότερα.
(3) Σε ένα έγγραφο του 1346 αναφέρεται σαν Andreas Bonaiuti, populi Sancte Marie Novelle, pictor και σε δύο άλλα του 1351 και 1354 σαν Andreas Bonaiuti, quarterio di Sancte Marie Novelle.
(4) Σε έγγραφο της 18ης Μαΐου εκείνης της χρονιάς αναφέρεται σαν miserabilis et impotens.
(5) Ο Ιωάννης Ε΄ Παλαιολόγος, είχε από εκείνη τη χρονιά απ’ ευθείας επαφές με τον πάπα και, στην προσπάθεια του να βρει υποστήριξη εναντίον των Οθωμανών, ασπάστηκε τον Καθολικισμό στη Ρώμη το 1369. Αυτό δεν εμπόδισε την ταπεινωτική φυλάκιση του από τους Βενετούς στην επιστροφή.
(6) Καμία σημαία δεν κυματίζει στους πύργους και στα τείχη. Νομίζω ότι έχει γίνει μια προσπάθεια να της δοθεί ένας ‘αέρας’ Ανατολίτικος, Βυζαντινός, αλλά αν κοιτάξετε την πόλη από μακριά, πριν κάνετε αριστερό κλικ για μεγέθυνση, δύο παράθυρα και δύο ανθρώπινες φιγούρες πάνω στον ψηλότερο πύργο σχηματίζουν ένα ‘τριφύλλι’, σαν αυτό των Προσκόπων. Ήταν το σύμβολο της Φλωρεντίας (απεικονιζόταν και στο θυρεό των Μεδίκων) αλλά και του βασιλιά της Γαλλίας. Θα μπορούσε βέβαια να είναι ο Ρωμαϊκός αετός ή ο δικέφαλος ή να είναι σύμπτωση. Στις συμπτώσεις πάντως είμαι πολύ δύσπιστος.
