Η ενσάρκωση των Αρπυιών

Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς μια πενηνταριά καλογέρους να ξεχύνονται από το οχυρωμένο μοναστήρι τους και να ρίχνουν στη θάλασσα Τούρκους επιδρομείς. Ο Felix Faber μπορεί να έγραψε ότι έτσι γινόταν στα Στροφάδια, μπορεί όμως να γίνει πιστευτός; Πως είναι δυνατόν να είχαν πάει οι Τούρκοι με σκοπό να πάρουν τον καστρόπυργο και να μην μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τους  μοναχούς ούτε σε ακάλυπτο έδαφος; Προσωπικά, την πρώτη φορά που διάβασα για τα γιούργια των καλογέρων, το θεώρησα παχυλότατη υπερβολή. Αν όμως υποθέσουμε ότι ο Faber έλεγε αλήθεια τι συμπέρασμα μπορούμε να βγάλουμε; Προφανώς ότι οι επιδρομές ήταν μικρής κλίμακας. Δεν ήταν τελείως τρελοί οι μοναχοί  να κάνουν έφοδο εναντίον πολλαπλάσιων Τούρκων (πάλι τους Γαλάτες του Αστερίξ θυμήθηκα) – θα μένανε μέσα στον πύργο.

Μικρές και συχνές επιδρομές – αυτό μας λέει έμμεσα ο Faber ότι έκαναν οι Τούρκοι. Δηλαδή πόλεμο φθοράς. Πόλεμο φθοράς αλλά με ποιό στόχο; Να αναγκάσουν τους μοναχούς να εγκαταλείψουν τα Στροφάδια μας λέει πάλι ο Faber. Όχι να λεηλατήσουν το μοναστήρι και να πάρουν αιχμαλώτους, απλώς να τους διώξουν – με όπλο την πείνα! Πήγαιναν για να καταστρέψουν τη σοδειά, να κλέψουν τις βάρκες και τα ζώα. Και οι Στροφαδιώτες, εξ ανάγκης, έβγαιναν από το καστρομονάστηρο για να προλάβουν – να τους εμποδίσουν να αποβιβαστούν ή να τους τρέψουν σε φυγή πριν πετύχουν το στόχο τους. Και συχνά τα κατάφερναν! Να λοιπόν που αυτό που είπε ο Faber φαίνεται να έχει νόημα και δεν είχε απλώς σαν στόχο τον εντυπωσιασμό.

Αν ο Ελβετός μοναχός είχε διαβάσει Βιργίλιο, ή Δάντη, ίσως δεν θα του είχε ξεφύγει το ειρωνικό παιχνίδισμα της Ιστορίας. Από τις Στροφάδες είχαν διώξει οι Άρπυιες τους απελπισμένους Τρώες του Αινεία, αρπάζοντας το φαγητό τους και μολύνοντας ότι δεν άρπαζαν. Οι Τούρκοι επιδρομείς είχαν ασυνείδητα επιλέξει την ίδια τακτική στα ίδια ακριβώς νησιά. Είχαν αναλάβει το ρόλο των φτερωτών τεράτων της μυθολογίας. Αναπάντεχα οι καλόγεροι, αντί να εγκαταλείψουν τα Στροφάδια όπως οι Τρώες, πήραν τα όπλα και σαν τους Βορεάδες καταδίωκαν τους επιδρομείς!

Η καταδίωξη των Αρπυιών, Paolo Fiammingo, τέλη 16^ου αιώνα

Η διαπίστωση ότι, κατά τον Faber, οι Τούρκοι επιθυμούσαν την απομάκρυνση των μοναχών δεν αποτελεί καμιά μεγάλη έκπληξη. Η επιθυμούμενη ‘εθνοκάθαρση’ των Στροφάδων μπορεί εύκολα να συμβιβαστεί με τις γενικότερες στρατιωτικοπολιτικές επιλογές των Οθωμανών κατά τη διάρκεια της εξάπλωσης τους. Ήταν συνηθισμένη τακτική να αδυνατίζουν και να τρομοκρατούν τον αντίπαλο με καταστρεπτικές επιδρομές που κάποτε ερήμωναν ολόκληρες περιοχές. Αυτές οι επιδρομές προηγούνταν της τελικής επίθεσης, που στόχο είχε την κατάκτηση. Στην περίπτωση όμως των Στροφάδων η τελική αυτή επίθεση φαίνεται πως δεν έγινε, και αυτό δημιουργεί ερωτηματικά.

Είναι επίσης γνωστό ότι το μοναστήρι των Στροφάδων, Βενετικό πλέον, καταστράφηκε τρεις φορές από τον Οθωμανικό στόλο στα επόμενα εκατό χρόνια – το 1500, λίγο πριν την κατάληψη της Μεθώνης, το 1537 από τον Μπαρμπαρόσα, και το 1571 από τον Ουλούτζαλη (1). Σε καμία από τις τρεις αυτές περιπτώσεις δεν αποπειράθηκαν οι Οθωμανοί να παραμείνουν στα Στροφάδια και αρκέστηκαν στην καταστροφή τους. Δεν επιθυμούσαν δηλαδή να τα κατακτήσουν – η απόπειρα ‘εθνοκάθαρσης’ των νησίδων στο διάστημα 1460 -1478 φαίνεται ότι ήταν αυτοσκοπός. Επιβάλλεται λοιπόν να εξερευνήσουμε τα πιθανά Οθωμανικά κίνητρα, ιδιαίτερα με δεδομένη την επιμονή τους στην επίτευξη αυτού του στόχου.

Όταν ο Μωάμεθ κατέβηκε στο Μοριά το 1460 είχε μαζί του, ως συνήθως, δεκάδες χιλιάδες ιππείς, ατέλειωτα καραβάνια φορτηγών ζώων και πυροβολικό, αλλά δεν είχε κινητοποιήσει το στόλο του (2). Ο ίδιος ο σουλτάνος, αλλά και το μεγαλύτερο μέρος του στρατού του, δεν έμεινε στο Μοριά παρά λίγους μήνες. Οι μεγάλες Οθωμανικές στρατιές συγκεντρώνονταν στις αρχές της άνοιξης και αποχωρούσαν το φθινόπωρο για να διαλυθούν πριν το χειμώνα.

Ο Οθωμανικός στρατός ήταν κατά ένα μικρό μόνο μέρος μόνιμος: γενίτσαροι (3) και πεζοί βοηθητικοί (αζάπηδες), οι περισσότεροι διάσπαρτοι σε φρουρές κάστρων και περασμάτων σε όλη την αυτοκρατορία. Τη συντριπτικά μεγαλύτερη μάζα του εκστρατευτικού σώματος την αποτελούσαν ακιντζήδες (4), τιμαριούχοι (5) σπαχήδες (6) και οι μονάδες των υποτελών ηγεμόνων που είχαν υποχρέωση να συνεκστρατεύσουν. Σε αντίθεση με τους Χριστιανούς μισθοφόρους οι στρατιές των Οθωμανών ήταν κυρίως άμισθοι και υποτίθεται ότι πολεμούσαν για την επικράτηση του Ισλάμ, ήταν δηλαδή Γαζήδες (ιεροπολεμιστές). Στην πραγματικότητα αμείβονταν με λάφυρα, σκλάβους, και τιμάρια ή, αν ήταν ήδη τιμαριούχοι, με μεγαλύτερα τιμάρια. Η επιτυχία μιας πολεμικής επιχείρησης, όσο τους αφορούσε, κρινόταν κυρίως από την ανταμοιβή τους και καθόλου από τον προσηλυτισμό Χριστιανών.

Ο ίδιος ο σουλτάνος αμειβόταν με τα εδάφη και το ένα πέμπτο (7) των λαφύρων και των σκλάβων. Σε πολλές περιπτώσεις και μόνο η απειλή επίθεσης του απέφερε μεγάλα ποσά με τη μορφή φόρου υποτέλειας. Φρόντιζε λοιπόν κάθε εκστρατεία να είναι καλά σχεδιασμένη, με τη νίκη σχεδόν εξασφαλισμένη, και συμφέρουσα σχέση κόστους και αποτελέσματος, ώστε να αποσβέσει τα έξοδα του και να του μείνει και κέρδος. Επίσης να μείνουν ικανοποιημένοι οι στρατιώτες του, έτσι που, την επόμενη φορά που θα έστελνε ντελάληδες και οι δερβίσηδες (8) θα χτυπούσαν τα νταούλια τους, να τρέξουν ακόμα περισσότεροι κάτω από τα λάβαρα του.

Αφού έφυγε ο Μωάμεθ με το μεγαλύτερο μέρος του στρατού του από το Μοριά στα τέλη του καλοκαιριού, ήταν δουλειά του σαντζάκμπεη (κυβερνήτη) της νέας επαρχίας – κάποιου Σινάν Μπέη, γιού του Ελβάν – και του τοπικού σερασκέρη (στρατιωτικού αρχηγού) να τακτοποιήσουν τις λεπτομέρειες. Δεν ήταν δύσκολη δουλειά. Εκτός από το Γραίτζα, κυκλωμένο στο Σαλμενικό, κανείς πια δεν αντιστεκόταν. Κάποτε ήρθε η σειρά των απομονωμένων μοναχών των Στροφάδων να προσκυνήσουν και να περαστούν στα Οθωμανικά τεφτέρια. Φανταστείτε την έκπληξη των αγέρωχων Μωαμεθανών όταν αποβιβάστηκαν από τα καΐκια τους και άκουσαν πως οι καλόγεροι δεν προσκυνάνε! Τι μπορούσαν να κάνουν όμως; Το μοναστήρι ήταν καλά οχυρωμένο και ειδικά ο καστρόπυργος δεν παιρνόταν με έφοδο. Η μικρή είσοδος του βρισκόταν σε ύψος 7 περίπου μέτρων και, όντας σχετικά μοντέρνο κτίσμα, ήταν ανθεκτικό ακόμα και σε πυροβολικό (9).

Η είσοδος του καστρόπυργου. Εκτός από την ενισχυμένη θύρα υπήρχε εσωτερικά και σιδερένιο, ανασυρόμενο κιγκλίδωμα. Η σκάλα που οδηγούσε τότε στην είσοδο σίγουρα διέθετε και κάποιο ανασυρόμενο τμήμα.

Βαρύ πυροβολικό βέβαια θα ήταν αποτελεσματικό, αλλά τέτοιο διέθετε μόνο ο σουλτάνος και θα έπρεπε να το στείλει με καράβια. Ήταν υπόθεση χρονοβόρα και κυρίως πολυέξοδη. Οι τεράστιες πέτρινες μπάλες που έριχναν τα κανόνια της εποχής δεν ζύγιζαν μόνο εκατοντάδες κιλά αλλά ήταν και πανάκριβες. Για να επιτευχθεί το άψογα σφαιρικό σχήμα τους χρειαζόταν πολλή δουλειά από εξειδικευμένους και ακριβοπληρωμένους τεχνίτες. Η υποσκαφή των θεμελίων του πύργου χρειαζόταν και αυτή έμπειρους σκαπανείς, ξυλεία και χρόνο, ενώ το έδαφος μπορεί να αποδεικνυόταν ακατάλληλο (10). Να πουν οι τοπάρχες στο σουλτάνο ότι έπρεπε να ξοδέψει ένα σωρό χρυσάφι, χωρίς να το πάρει ποτέ πίσω, επειδή οι ίδιοι δεν μπορούσαν να καταλάβουν ένα μοναστήρι; Καθόλου αξιοζήλευτη προοπτική. Αυτή τη δουλειά έπρεπε να την τελειώσουν μόνοι τους.

Το μοναστήρι από την ακτή

Το να πολιορκήσουν τους μοναχούς μέχρι η πείνα να τους αναγκάσει σε παράδοση ήταν και αυτό προβληματικό. Ένας μεγάλος αριθμός από σπαχήδες με τους ακολούθους τους θα έπρεπε να ξεχειμωνιάσουν ξεκομμένοι στο ύπαιθρο, με ότι εφόδια επέτρεπε ο καιρός να τους σταλούν, και με τους χριστιανούς υποτακτικούς τους στο Μοριά ανεξέλεγκτους (11). Αν δε στο μεταξύ περνούσαν τίποτα χριστιανικές γαλέες ίσως να γίνονταν τροφή για τους γαλέους. Για ποιό άλλωστε λόγο να μπουν σε τέτοιο κίνδυνο; Κανείς τους δεν είχε διάθεση να εγκατασταθεί εκεί, ακόμα και αν θα μπορούσαν τα Στροφάδια να τον συντηρήσουν. Μόνος του, με δυο-τρεις ένοπλους ακολούθους και κάμποσους ραγιάδες, θα ήταν εύκολο θύμα κάθε περαστικού Χριστιανού κουρσάρου. Φρουρά δεν μπορούσε να δικαιολογηθεί, αφού για τους Οθωμανούς, που δεν είχαν καν στόλο στο Ιόνιο ακόμη, τα νησιά δεν είχαν την παραμικρή στρατηγική αξία.

Τους ήταν όμως αδύνατο να αγνοήσουν αυτό που είχε συμβεί. Οι Οθωμανοί δεν καλλιεργούσαν μόνο την άποψη ότι ήταν αήττητοι και είχαν το Θεό με το μέρος τους – το πίστευαν ακράδαντα και οι ίδιοι. Η ανένδοτη στάση μιας δράκας καλογέρων ήταν προσβολή της υπερηφάνειας τους και της μαχητικής τους ικανότητας που δεν μπορούσαν να χωνέψουν εύκολα. Επιπλέον, έσπερνε αμφιβολίες ως προς τη θεϊκή εύνοια και ήταν πολύ κακό παράδειγμα για τους Χριστιανούς ραγιάδες του Μοριά. Η απλή εκδίωξη των ατίθασων μοναχών θα αποκαθιστούσε την τάξη πραγμάτων που βόλευε την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Θα μπορούσε να επιτευχθεί με σύντομες, ευκαιριακές επιθέσεις από στολίσκους μικρών, επιταγμένων σκαφών, επανδρωμένων από τακτικούς στρατιώτες και πιθανόν μερικούς εθελοντές.

Οι Στροφαδιώτες όμως δεν λύγισαν. Ιδιαίτερα για την περίοδο 1460 – 1463, όταν όπως φαίνεται δεν υπήρχε το συμμαχικό χέρι βοηθείας του Βενετικού στόλου και οι Οθωμανοί ήταν εντελώς ασύδοτοι, η αντίσταση τους αποτελεί τεράστιο κατόρθωμα θάρρους, πείσματος, και εγκαρτέρησης. Νομίζω πως αυτό θα μπορούσε με βεβαιότητα να θεωρηθεί ακατόρθωτο, αν δεν είχε το μοναστήρι εισοδήματα από την περιουσία του στη Ζάκυνθο, και ίσως και στην Κεφαλονιά, καθώς και ανιδιοτελή υλική βοήθεια από παραπλέοντα χριστιανικά πλοία και γειτονικούς χριστιανικούς πληθυσμούς. Από το 1463 και μέχρι το 1478 η κατάσταση πρέπει να βελτιώθηκε αρκετά για τους μοναχούς, αφού ο Βενετοτουρκικός πόλεμος αφενός ωθούσε τα Βενετικά πλοία να προσφέρουν υλική βοήθεια στο μοναστήρι και αφετέρου μετέπρεπε οποιαδήποτε επιδρομή Οθωμανικού στολίσκου εναντίον των Στροφάδων σε αρκετά επικίνδυνη επιχείρηση.

Ποιό όμως ήταν το κίνητρο των μοναχών; Γιατί αντιστάθηκαν τόσο πεισματικά; Σίγουρα όχι για να σώσουν τη μονή και τη ζωή τους. Αμέτρητα μοναστήρια αναγνώρισαν την Οθωμανική εξουσία και επιβίωσαν. Ο Μωάμεθ συνειδητά ακολουθούσε την πολιτική του καρότου και του μαστιγίου: Παραδώσου για να έχεις κάποια προνόμια και να είσαι ασφαλής, αντιστάσου και θα είσαι πολύ τυχερός αν χάσεις μόνο το κεφάλι σου. Μόνο ο πατριωτισμός μπορεί να εξηγήσει την ανένδοτη στάση τους – ένας πατριωτισμός που στην εποχή τους ταυτιζόταν με την πίστη στο Θεό και τον αυτοκράτορα. Ήταν έτοιμοι να μαρτυρήσουν για την πίστη τους μιμούμενοι τον Κωνσταντίνο, που ο γάμος του με την όμορφη (12) Ζακυνθινή Θεοδώρα – όπως και η προσχώρηση της στη Ορθοδοξία με αυτό το όνομα – ήταν η αφορμή για την ανακαίνιση της μονής τους.

Ο αγώνας τους όμως δεν πρέπει να ήταν εντελώς ανέλπιδος. Οι Στροφαδιώτες ήταν καλύτερα ενημερωμένοι από τη συντριπτική πλειοψηφία των Ρωμιών εκείνη την εποχή. Ο δικός τους ασκητισμός ήταν ιδιότυπα κοσμοπολίτικος. Καράβια από όλα τα λιμάνια της Μεσογείου έπιαναν στα Στροφάδια κάθε τόσο, φέρνοντας ειδήσεις από Δύση και Ανατολή. Πρέπει να γνώριζαν πως από το 1459, με τη σύνοδο της Mantua, ο Πάπας Πίος Β΄οργάνωνε πανχριστιανική σταυροφορία για την απελευθέρωση της Κωνσταντινούπολης. Οι μοναχοί των Στροφάδων, χωρίς αναγκαστικά να είναι υπέρμαχοι της ένωσης των Εκκλησιών, δεν μπορεί να θεωρούσαν πως ‘κρειτότερον εστι ειδέναι εν μέση τη πόλη φακιόλιον βασιλεύον Τούρκων ή καλύπτραν λατινικήν’. Τα γραπτά του Buondelmonti, του ανώνυμου Άγγλου προσκυνητή, του Pero Tafur, και άλλων μεταγενέστερων, δείχνουν πως οι Δυτικοί αντιμετώπιζαν τους μοναχούς φιλικά και με σεβασμό, σε αντίθεση με τους Μωαμεθανούς που επιβουλεύονταν το μοναστήρι. Οι μοναχοί γνώριζαν ακόμα πως οι Οθωμανοί δεν είχαν στόλο στην περιοχή. Αν έφταναν οι Φράγκοι πριν από κάποια Τούρκικη αρμάδα θα σωζόντουσαν.

Άντεξαν τρία χρόνια αλλά οι σταυροφόροι ελευθερωτές δεν έφτασαν ποτέ. Η κήρυξη όμως του πολέμου μεταξύ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας τους έδωσε καινούργιες ελπίδες. Ο αποκλεισμός του Οθωμανικού στόλου από την περιοχή τους επέτρεψε να συνεχίσουν την αντίσταση τους για δεκαέξι χρόνια ακόμη. Λίγο μετά το τέλος του πολέμου το μοναστήρι βρέθηκε και πάλι σε πολύ δύσκολη θέση.

Το καλοκαίρι του 1479 ξεκίνησε η Οθωμανική επίθεση εναντίον του Δουκάτου της Αγίας Μαύρας που ολοκληρώθηκε το φθινόπωρο με την καταστροφή της Ζακύνθου. Το μοναστήρι είχε χάσει το 1460 ότι μετόχια είχε στο Μοριά. Τότε πια έχασε και ότι είχε στα Ιόνια νησιά. Ακόμα και αν δεν είχαν καεί τα μετόχια είχαν καεί οι τίτλοι ιδιοκτησίας. Δεν υπήρχε κανείς να τα καλλιεργήσει και δεν μπορούσαν οι μοναχοί να πατήσουν πόδι στη Ζάκυνθο το 1479-80. Είναι άγνωστο αν μπορούσαν να πάνε στα 1481-82 αλλά το νησί ήταν σχεδόν έρημο. Κανείς δεν υπήρχε πια να αγοράσει τα ζώα και τα τρυγόνια που παραδοσιακά αποτελούσαν τα εξαγωγικά προϊόντα των Στροφάδων.

Ο Αντώνιος Τόκκο, αδελφός του Λεονάρδου, είχε διώξει τις Τουρκικές φρουρές από τη Ζάκυνθο και την Κεφαλονιά με τη βοήθεια Καταλανών μισθοφόρων. Τα δύο νησιά είχαν μετατραπεί σε άντρο Καταλανών και ντόπιων πειρατών που λήστευαν και σκλάβωναν αδιακρίτως Χριστιανούς και Μουσουλμάνους. Επενέβησαν οι Βενετοί, παίρνοντας τη Ζάκυνθο και πολιορκώντας το κάστρο του Αγίου Γεωργίου στην Κεφαλονιά, προς τέρψιν όσων Κεφαλλονιτών είχαν απομείνει. Τελικά ο Αντώνιος σκοτώθηκε από τους δικούς του και το κάστρο παραδόθηκε το 1483. Το 1485 η Βενετία αναγκάστηκε να επιστρέψει την Κεφαλονιά στο σουλτάνο αλλά της επιτράπηκε να κρατήσει τη Ζάκυνθο.

Αυτή η πρώτη μεταπολεμική περίοδος – που όπως αποδείχτηκε ήταν στην πραγματικότητα μεσοπολεμική – πρέπει να ήταν για τους μοναχούς χειρότερη από τον πόλεμο, αφού το μοναστήρι θα ασφυκτιούσε οικονομικά. Ψωμί, φρούτα και ψάρια, δικής τους παραγωγής, πρέπει να είχαν οι καλόγεροι, για όσο τουλάχιστον είχαν τα απαραίτητα σύνεργα. Λάδι για τα καντήλια και κρασί να κοινωνήσουν ποιός ξέρει αν είχαν. Βάρκες, εργαλεία, υλικά για επισκευές, όπλα και ρουχισμός πρέπει να ήταν σημαντικό πρόβλημα.

Εκείνη την εποχή πρέπει να συνειδητοποίησαν πως το μικρό τους κάστρο και ο μικρός, ασκητικός τους στρατός έπαυαν, αργά αλλά σταθερά, να είναι ετοιμοπόλεμα. Αν συνεχιζόταν αυτή η κατάσταση, ακόμα και χωρίς επιδρομές Τούρκων ή Βορειοαφρικανών, η μοναστική τους κοινότητα θα μαράζωνε και θα εξαφανιζόταν. Οι Άρπυιες ίσως πετύχαιναν στην ειρήνη ότι δεν είχαν πετύχει στον πόλεμο. Γνώριζαν πια από χρόνια οι μοναχοί πως καμιά σταυροφορία δεν θα γινόταν για να αναστηθεί η Ρωμανία. Αργά ή γρήγορα οι Τούρκοι θα ξανάρχονταν. Ο στόλος τους ήταν ελεύθερος πλέον να πλέει στο Ιόνιο. Όλο και συχνότερα τα πλοία του έφεραν πυροβόλα. Η πρώτη ναυμαχία στην Ιστορία με χρήση πυροβόλων και από τους δύο εμπλεκομένους θα γινόταν είκοσι χρόνια αργότερα κοντά στο Ναβαρίνο. Μόνη σανίδα σωτηρίας που τους είχε απομείνει ήταν οι απέναντι Βενετικές κτήσεις και ο στόλος. Η εξάρτηση από τη Βενετία είχε γίνει σχεδόν απόλυτη.

Κάπου εδώ πρέπει να τελείωσε το έπος της ντε φάκτο ανεξαρτησίας των Στροφάδων και γνωρίζουμε θετικά πως ήταν Βενετική κτήση την τελευταία δεκαετία του 15ου αιώνα. Οι Βενετοί δεν έπαψαν ποτέ να είναι καχύποπτοι απέναντι στον ορθόδοξο κλήρο και διέθεταν αρκετούς μηχανισμούς άμεσου ή έμμεσου ελέγχου του στην επικράτεια τους. Δεν υπήρχε χώρος στο Ιόνιο για μιά ανεξάρτητη μοναχική πολιτεία, ακόμη και σε στενή συμμαχία με τη Βενετία.

Μέσα από πολέμους και καταστροφές, για αιώνες ένοπλο, το μοναστήρι κατάφερε να επιβιώσει. Ο καστρόπυργος – άλλο θαύμα και ευκαιρία που δεν αξίζουμε αλλά πρέπει να αρπάξουμε – στέκεται ακόμα. Μόλις! Τώρα πια αντιπαλεύει, όχι Τούρκους και Αλιτζερίνους επιδρομείς αλλά τα στοιχεία της φύσης, την αδιαφορία διαδοχικών Αθηναϊκών κυβερνήσεων, και τη δική μας ολιγωρία.

Επίλογος για αλαφροήσκιωτους μόνο

Αφέντες μου τσελεντίσιμοι και άρχοντες τρισευγενικοί, τα κουπία είναι αρματωμένα και ματαμπαίνουμε στο λιμνιώνα από τη μερία του λαζαρέτου. Όπου να ’ναι θα φουντάρουμε το σίδερο. Να σας έχει καλά η Κυρά μας, και σας και τσου εδικούς σας, οπού εκάματε δύσκολο προσκύνημα σε χρόνους μαύρους και φουρτουνιασμένους. Αν είδε κανένας σας, πέρα από τσου αφρούς των κυμάτωνε και μέσα από τα σερνάμενα σύννεφα τση μπόρας, την αναλαμπή κεριού που άναψε καλόγερος εδώ και πεντακόσια τόσα χρόνια, να ξέρ’τε πως σε τούτα τα νησία γένουνται πρά’ματα που δεν τα βάνει ο νούς του α’θρώπου. Θα σας πώ κάτι ακόμα, κι ας με περάσετε για αλαφροήσκιωτο: Ο δικέφαλος αητός ακόμα φτεροκοπάει στο παλιό του λημέρι. Δε θα ’ναι κρίμα από το Θέο να ξεμπουριστεί; Χρέος απλέρωτο ’ς τσου προνόννους σας και αδικία μεγάλη ’ς τσου τρισεγγόνους σας; Γιατί ετούτ’ το ’ξωτικό πουλί μοναχά σε Ρωμαίικους καστρόπυργους κουρνιάζει.

---------------------------------------------------------------------- 

(1)  Έγιναν και άλλες επιδρομές στα Στροφάδια, πολλές από τις οποίες παραμένουν άγνωστες. Μια τέτοια άγνωστη επιδρομή ίσως έγινε λίγο πριν το 1517. Την 1^η Δεκεμβρίου εκείνου του έτους ο Charles Bothe, επίσκοπος του Hereford στην Αγγλία, έδωσε άδεια στον Σμύρνης Μεθόδιο για έρανο υπέρ του Αγίου Ιωάννου της Πάτμου και της Παρθένου Μαρίας των Στροφάδων. Λέει ότι η μονή ανήκε στη μητρόπολη Lesalia (Θεσσαλίας;). Αναφέρει ζημιές στο μοναστήρι, αιχμάλωτους μοναχούς και την πληρωμή φόρου υποτέλειας. Αυτός ο τελευταίος ίσως είναι το μερτικό που αναλογούσε στη μονή από τα 500 δουκάτα που πληρώνονταν κάθε χρόνο στο σουλτάνο για τη Ζάκυνθο. Παραθέτω με την ευκαιρία το κείμενο γιατί μάλλον είναι και αυτό άγνωστο: Methodius, bishop of Smyrna, for his own needs and the relief of the monasteries of St John the Evangelist on the island of Patmos, of the order of St Basil, in the diocese of Crete, and of the BVM in the island called in common Greek Strophadia, of the same order, and of the diocese of Lesalia, the repair of the buildings, the payment of a tribute, and the redemption of certain captive monks. Από το Registrum Caroli Bothe, Episcopi Herefordensis, AD MDXVI – MDXXXV, Λονδίνο 1921, σ. 355.

(2)  Το πυροβολικό ίσως είχε μεταφερθεί με πλοία. Η δυσκολία μεταφοράς κανονιών εκείνη την εποχή δια ξηράς ήταν τέτοια που πολλές φορές προτιμούσαν να τα κατασκευάσουν επιτόπου.

(3)  Την εποχή του Μωάμεθ Β΄ αριθμούσαν περίπου 12.000, David Nicolle, Armies of the Ottoman Turks 1300 - 1774, σ. 11.

(4)  Άτακτοι ελαφροί ιππείς, κυρίως Τουρκομάνοι και Τάταροι νομάδες, που σαν ρόλο είχαν τις επιδρομές στα μετόπισθεν του εχθρού, την καταστροφή των επικοινωνιών του και της λογιστικής του βάσης, την τρομοκράτηση του πληθυσμού και τη συλλογή πληροφοριών. Akinci στα Τουρκικά σημαίνει επιδρομέας. Κατά την εκ παρατάξεως μάχη σκοπός τους ήταν η παρενόχληση και διάσπαση των εχθρικών δυνάμεων ή η ενέδρα.

(5)  Τιμάριον ήταν το Οθωμανικό ανάλογο της Βυζαντινής ‘πρόνοιας’ και του δυτικοευρωπαϊκού φέουδου. Το τιμάριο όμως δεν έπαυε να είναι ιδιοκτησία του σουλτάνου, που το παραχωρούσε έναντι υποχρεώσεως στρατιωτικής υπηρεσίας και που μπορούσε να αφαιρεθεί οποιαδήποτε στιγμή.

(6)  Οι σπαχήδες ήταν το Οθωμανικό ανάλογο των Βυζαντινών καβαλλάριων και των Φράγκων ιπποτών.

(7)  Το ‘ιερό πέμπτο’ σύμφωνα με τους νόμους του Ισλάμ.

(8)  Ασκητές και απόστολοι του Σουφισμού, μιας μυστικιστικής εκδοχής του Ισλάμ, που ακολουθούσαν το στρατό του σουλτάνου.

(9)  Γρηγόρης Α. Πουλημένος και Ιωάννα Στουφή – Πουλημένου, Το Οικοδομικό Χρονικό της Ιεράς Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Στροφάδων, Μονές της Ζακύνθου: Ιστορία – Αρχιτεκτονική – Τέχνη, Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας, 1996, σ. 230.

(10)  Το υψόμετρο των Στροφάδων είναι λίγα μόνο μέτρα. Πιθανόν να χρειάζονταν να κατεβούν κάτω από το επίπεδο της θάλασσας για να υποσκάψουν τα θεμέλια του πύργου. Σε συνδυασμό με την εγγύτητα του με την παραλία, και τον πλούσιο σε γλυκό νερό υδροφόρο ορίζοντα, τέτοια επιχείρηση δεν θα ήταν πολλά υποσχόμενη. Άλλα υπόγεια εμπόδια, όπως βράχοι ή άμμος, μπορεί να την καθιστούσαν αδύνατη.

(11)  Οι τιμαριούχοι δεν άφηναν τα τιμάρια τους για πολύ καιρό. Βλέπε Jean W. Sedlar, East Central Europe in the Middle Ages, 1000 - 1500, σ. 244.

(12)  Σύμφωνα με τον Γεώργιο Σφραντζή η Μαγδαληνή/Θεοδώρα Τόκκο ήταν ωραιότατη.  ‘Καὶ τῷ αὐτῷ ἔτει ἐν μηνὶ Νοεμβρίῳ, ἡ βασίλισσα κυρὰ Θεοδώρα εἰς τὸ Στάμηρον εὑρισκομένη ἀπέθανε, καταλείψασα λύπην πολλὴν καὶ εἰς τὸν ἄνδρα αὑτῆς καὶ εἰς ἡμᾶς τοὺς οἰκείους αὐτοῦ διὰ τὸ εἶναι αὐτὴν καλλίστην.’ Χρονικόν, 20.9.