Κυριακή 19 Δεκεμβρίου 2010

Αλατόνερο

Ο θρίαμβος του Ποσειδώνα και οι τέσσερες εποχές, ρωμαϊκό μωσαϊκό, 4ος αιώνας

Οι κάτοικοι του γεωγραφικού μας χώρου – και όλοι οι σκόρπιοι ανά την υφήλιο μέτοχοι αυτής της πολιτιστικής συνέχειας μερικών χιλιάδων χρόνων – αυτοί που κατά περιόδους αυτοπροσδιοριζόμαστε σαν Έλληνες, είμαστε έθνος ναυτικό. ‘Λαοί της θάλασσας’ ήταν ο πρώτος συλλογικός προσδιορισμός που χρησιμοποίησαν για το σινάφι μας οι Αιγύπτιοι, τη δεύτερη χιλιετία προ Χριστού.
Στις φλέβες μας ρέει νερό θαλασσινό. Ίσως γι αυτό το αίμα μας είναι αλμυρότερο από το συνηθισμένο – το ίδιο και τα δάκρυα και ο ιδρώτας μας. Ευτυχώς! Γιατί το αλάτι είναι απολυμαντικό. Όποιος αγόρασε ποτέ ενυδρείο, ή έστω γυάλα για χρυσόψαρα, θα το ξέρει. Στο Μεσαίωνα πλένανε τις πληγές με αλατόνερο για να μην κακοφορμίσουν. Και εμείς πάντα ξεπλένουμε τις πληγές και τα κρίματα μας με το αίμα, τον ιδρώτα και τα δάκρυα μας.
Μη φοβάστε λοιπόν, δεν μας πιάνει τίποτα. Ειδικά για κάποιους από τους συμπατριώτες μας ισχύει το ‘κακό σκυλί ψόφο δεν έχει’. Δεν με ενδιαφέρουν όμως αυτοί. Μιλάω για μας, τους καλούς, τους δίκαιους, που κοιμηθήκαμε τον ‘ύπνο του δικαίου’ για τριάντα χρόνια ενόσω τα ‘κακά σκυλιά’ φυλάγανε τα πρόβατα. Ήταν επόμενο πως θα ξυπνούσαμε άσχημα. Είναι ώρα για πληρωμή, ξέπλυμα και απολύμανση αλλά ο χρόνος είναι γιατρός. Για αυτό το χρόνο που πλησιάζει σας εύχομαι υγεία και μια αχτίδα ελπίδα.
Καλά – δηλαδή όμορφα – Χριστούγεννα.


Τρίτη 14 Δεκεμβρίου 2010

Το θαύμα του Αγίου Μάρκου – μέρος Β΄


Το οικόσημο της οικογένειας Loredan, δύο τριάδες ανθέων, πάνω στον κίονα. Λεπτομέρεια από τον πίνακα ‘Το μαρτύριο και η κηδεία της Σαντ’ Όρσολα’ του Vittore Carpaccio, τέλη 15ου αιώνα.

Είμαι άνθρωπος που αντιμετωπίζει τις συμπτώσεις με καχυποψία. Δεν μπορώ να χωνέψω εύκολα το ότι τα Στροφάδια, που ένας μεσαιωνικός θρύλος τα θέλει να χωρίζονται στα δύο για να περάσει ένα καράβι, είναι ‘έτσι συμπτωματικά’ συνδεδεμένα με το μυστικό των Συμπληγάδων που αποκάλυψε στους Αργοναύτες ο Φινέας. Υποψιάζομαι πως δύο νησίδες στη μέση του πελάγους, πολύ κοντά η μια στην άλλη, ενέπνεαν από τα πανάρχαια χρόνια στους θαλασσοπόρους την πεποίθηση ότι ήταν κάποτε ενωμένες – και πως τα Στροφάδια είτε συνετέλεσαν στην έμπνευση του μύθου των Συμπληγάδων, είτε τον συμπλήρωσαν, λόγω της παραξενιάς της ύπαρξης τους.
Ας είναι όμως. Η επιστολή του Γέροντα Δανιήλ μας δίνει κάπως πιο χειροπιαστές αφορμές για σχολιασμό. Ας ξεκινήσουμε από το θαύμα, το οποίο δεν μπορεί να γίνει πιστευτό μιας και γνωρίζουμε ότι τα Στροφάδια δεν χωρίστηκαν στα 828 μΧ. Υπάρχει επίσης μια διαφορετική εκδοχή του θαύματος, στην οποία ο Ευαγγελιστής δεν αναλαμβάνει ο ίδιος τη διακυβέρνηση του πλοίου, αλλά φανερώνεται στον ύπνο ενός κοιμώμενου ναυτικού και τον προειδοποιεί. Από κει και πέρα ίσως είχαν το χρόνο να καβατζάρουν τα Στροφάδια ή κατάφεραν να περάσουν ανάμεσα αποφεύγοντας τις ξέρες.
Αυτό το δεύτερο φαίνεται δυνατό (1) για μια ελαφρή γαλέα (2), ειδικά αφού κυριολεκτικά ‘είχαν Άγιο’. Ο Δανιήλ μας λέει πως το πλοίο ήταν ένα maran, δηλαδή πλοίο καθαρά μεταφορικό που πρέπει να είχε μεγαλύτερο βύθισμα. Όμως ένας ανώνυμος Άγγλος προσκυνητής των Αγίων Τόπων, που πέρασε από τα Στροφάδια πάνω από εκατό χρόνια πριν το γράμμα του Δανιήλ, μίλησε για γαλέα (3).
Η ιστορία πάλι περί άμεσης εντολής της Σινιορίας να χτιστεί το μοναστήρι και να φτιαχτεί το μωσαϊκό στην είσοδο του Αγίου Μάρκου δεν στέκει. Το βασικό οικοδόμημα του μεγαλοπρεπούς ναού της Βενετίας φτιάχτηκε πάνω από διακόσια χρόνια αργότερα, τον 11ο αιώνα. Αυτό που όντως έγινε, και είχε διατηρηθεί σαν παράδοση – κάπως στρεβλωμένη – στη συλλογική μνήμη των μοναχών, είναι ότι η Βενετία είχε οχυρώσει το μοναστήρι το 1416 (4). Με το πως και το γιατί αυτής της οχύρωσης δεν θα ασχοληθούμε σε αυτή την ανάρτηση γιατί έχει κατά τη γνώμη μου ‘πολύ ψωμί’. Υπήρχαν βέβαια και άλλες παραδόσεις ίδρυσης και ανακαίνισης της μονής, τις οποίες σίγουρα είχε υπ’ όψιν του ο Δανιήλ, όμως σαν καλός ηγούμενος ήταν και διπλωμάτης. Ανέφερε λοιπόν αυτή που τον συνέφερε, με κάποια ίσως δόση υπερβολής.
Η οχύρωση του 1416 συνδέει, δυνητικά αλλά πιθανότατα νομίζω, τη μονή με την πανίσχυρη Βενετική οικογένεια Loredan. Σε αυτή τη σχέση  – παρ’ όλο που φαίνεται πως είχε από πολύ καιρό χαλαρώσει – επιμένει ο Δανιήλ. Οποιαδήποτε βοήθεια στην οχύρωση ενός αποκομμένου νησιώτικου μοναστηριού θα δινόταν κατά κύριο λόγο από το στόλο. Εκείνη τη χρονιά ναύαρχος του στόλου ήταν ο Piero Loredan, ο οποίος μάλιστα νίκησε τους Τούρκους στην Καλλίπολη το Μάιο. Η υποχρέωση από τη μεριά των μοναχών, και η εύνοια από τους Loredani, ίσως διατηρήθηκε για πολύ καιρό, αφού τόσο ο γιός όσο και ο εγγονός του Piero έγιναν σοπρακόμιτοι (ευγενείς κυβερνήτες γαλέας) και ναύαρχοι του στόλου.

Ο άνδρας που απεικονίζεται καθιστός σε αυτή τη λεπτομέρεια της ‘Συνάντησης της Όρσολα και του Πρίγκιπα’ είναι ο Antonio Loredan, ο άνθρωπος που παράγγειλε αυτή τη σειρά έργων του Carpaccio. Ήταν εγγονός του Piero Loredan και ήρωας και αυτός με τη σειρά του της πολιορκίας του Scutari (Σκόδρας) το 1474. Παρεμπιπτόντως, σαν ναύαρχος το 1479 καθυστέρησε την επίθεση των Τούρκων στη Ζάκυνθο, δίνοντας την ευκαιρία σε χιλιάδες Ζακυνθινούς να διαφύγουν. Αλήθεια, υπάρχει άραγε ‘Οδός Αντωνίου Λορεδανού’ πουθενά στο νησί; ‘Κουτσής Μαρίας’ είμαι σίγουρος ότι υπάρχει. Μα τη δουλειά του έκανε ο Loredan θα μου πείτε. Ναι, αλλά ούτε οι ναύαρχοι των Μεγάλων Δυνάμεων, που έχουν όλοι το όνομα τους σε κεντρικούς δρόμους της Αθήνας, ναυμάχησαν στο Ναβαρίνο για ψυχικό. Βλέπετε η Βενετία δεν είναι πια Μεγάλη Δύναμη, ούτε καν κράτος, και εμείς δεν θυμόμαστε τι φάγαμε χτες, άσε τι έγινε το 1479.
Κάτι άλλο που μπορούμε νομίζω να διακρίνουμε, είναι η μεγάλη σημασία του πύργου για την επιβίωση του μοναστηριού. Ιδιαίτερα της σκεπής, όπου μάλλον θα τοποθετούνταν ότι βαριά όπλα υπήρχαν. Χωρίς αυτήν η άμυνα των μοναχών θα ήταν δύσκολη. Γι’ αυτό, ενώ κανονικά δεν υπήρχε μεγάλος λόγος ανησυχίας, είχαν σταλεί δύο στρατιώτες εκπαιδευμένοι στα σινιάλα για να ζητήσουν βοήθεια σε περίπτωση ανάγκης.
Μία τελευταία παρατήρηση αφορά τα υλικά που ζητήθηκαν. Ήταν όλα πράγματα που τα βενετικά πλοία κουβαλούσαν μαζί τους. Όπλα, μικρές βάρκες και ξυλεία για επισκευές. Ακόμη και τα φαλκονέτα τα ζήτησε ο Δανιήλ με μικρές ρόδες, όπως αυτά του στόλου, ενώ τα εκστρατείας θα είχαν μεγάλες ρόδες για να ρυμουλκούνται εύκολα. Είναι βέβαιο πως η μονή είχε και άλλες ανάγκες αλλά φαίνεται πως ο Δανιήλ περιόρισε τα αιτήματα του για να διευκολύνει την απόφαση της Σινιορίας και να επισπευσθεί η παράδοση. Πονηρός ο ηγούμενος!

--------------------------------------------------------------------------------------
(1)  Τα νερά μεταξύ του μεγάλου και του μικρού νησιού είναι αβαθή και γεμάτα επικίνδυνους υφάλους. Σύμφωνα με ένα μεσαιωνικό πορτολάνο ‘Από το άλλο στόμα έχει πιθαμαίς θ΄’, Armand Delatte, Les portulans grecs, σ. 53. Το βάθος αυτό, περίπου 160 εκατοστά, μάλλον ήταν θεωρητικά αρκετό για να περάσει με προσοχή ένα πλοίο τύπου γαλέας. Τα πλοία αυτά είχαν πολύ μικρό βύθισμα και ο προβλεπτής του Ναυπλίου Bartolomeo Minio, σε επιστολή στις 17 Απριλίου 1480, υποστηρίζει ότι μία γαλέα μπορούσε να πλεύσει σε τέσσερα πόδια νερό (Σάθας, Μνημεία, τ. ΣΤ΄, σ. 134).
(2)  Έχει, μάλλον από άγνοια, επικρατήσει το αντιδάνειο γαλέρα.
(3)  A wounde miracle there was wroght, / When S. Marke from Alexander was broght : / And was translatet in to Venece, / The Galiez comen be that waiez. / And when the Galiez come zeder thoo, / The Ile cleved even in too : / And the Galiez token even the same waie, / So thennez the see in to this daie. Purchas His Pilgrimes, The way to Jerusalem, τ. VII, σσ. 546-547. Η ‘ορθογραφία’ έχει διατηρηθεί. Αντικαταστήστε μερικές λέξεις για να βγάλετε νόημα: wroght-wrought, broght-brought, Galiez-galleys, waiez-ways, thoo-though, cleved-cleaved, too-two, thennez-then is, see-sea, daie-day. Πιστεύεται ότι το ποίημα γράφτηκε γύρω στα 1425.

(4) ‘6-11 avril 1416.
Le gouvernement vénitien décide d'aider les moines des « scopuli Strivalii, siti prope Mothonum » à bâtir et à fortifier une maison pour se défendre contre les incursions des pirates musulmans, qui pillaient et prenaient des captifs dans l'Ile’, δηλαδή: Η Βενετική κυβέρνηση αποφασίζει να βοηθήσει τους μοναχούς των «βράχων του Strivali κοντά στη Μεθώνη» να χτίσουν και να οχυρώσουν μια κατοικία για να προστατευθούν από τις επιδρομές Μουσουλμάνων πειρατών που λεηλάτησαν το νησί και πήραν αιχμαλώτους. Revue de l’Orient latin, τ. Δ΄, σ. 563.

 

Τετάρτη 8 Δεκεμβρίου 2010

Το θαύμα του Αγίου Μάρκου – μέρος Α΄



Ποιοί είναι αυτοί οι βράχοι που σαν τις Συμπληγάδες απειλούν να συντρίψουν την Αργώ; Αγιάσανε και τον Ιάσονα οι Βυζαντινοί; Ε, μη μου πείτε πως η παραπάνω εικόνα δεν σας φαίνεται – εκ πρώτης όψεως – Βυζαντινή. Και όμως δεν είναι – είναι Βενετσιάνικη. Κόρη της Ρωμανίας ήταν – θετή και μητροκτόνος έστω – η Βενετία. Και σαν εικόνισμα, Βυζαντινό στη σύλληψη και την έκφραση του, μας παραπέμπει σε τόπους άγιους, ανοίγοντας μας ένα παράθυρο στην ουσία των πραγμάτων. Αυτοί οι βράχοι, οι κοκκινόχρωμοι, που θυμίζουν ακτές της Βιβλικής Ερυθράς Θάλασσας, απεικονίζουν το Σινά των Ζακυνθινών και των Μοραϊτών, τα Στροφάδια. Η εικόνα περιγράφει ένα θρυλούμενο θαύμα του Αγίου Μάρκου σ’ έναν τόπο που – όχι μόνο έχει πολλά στην ιστορία του αλλά – είναι και ο ίδιος ένα θαύμα της φύσης.
Στα 828 δύο Βενετοί έμποροι πήραν κρυφά το λείψανο του Ευαγγελιστή από την Αίγυπτο και έκαναν πανιά για τη Βενετία. Είχαν μάλιστα, σύμφωνα με την παράδοση, σκεπάσει το λείψανο με χοιρομέρι για να μην τολμήσουν να τους κάνουν έλεγχο οι Μουσουλμάνοι. Ας αφήσουμε όμως να μας διηγηθεί το τι έγινε μετά ένας Στροφαδιώτης μοναχός του παλιού καιρού, ηγούμενος της Μονής Στροφάδων το 1532, ο Δανιήλ. Έχει διασωθεί το κείμενο μιας επιστολής του προς τη Βενετική Σινιορία όπου είχε επισυναφθεί μια σύντομη περιγραφή του θαύματος. Πρέπει εδώ να πω πως ο Δανιήλ μάλλον δεν γνώριζε την ύπαρξη αυτού του συγκεκριμένου έργου του Paolo Veneziano, φτιαγμένο το 1345 και ευρισκόμενο ακόμη στη Βασιλική του Αγίου Μάρκου. Φαίνεται άλλωστε πως μέχρι τώρα είναι άγνωστο και στους σημερινούς Ζακυνθινούς. Ο ηγούμενος κάνει αναφορά σε ένα ψηφιδωτό, στην είσοδο της Βασιλικής, το οποίο δυστυχώς δεν υπάρχει πια. Το γράμμα προσπάθησα να το μεταφράσω για την ευχαρίστηση σας, και τη δική μου, από το Marino Sanuto (Sanudo) (1).
Εξοχότατη και ενδοξότατη μας Σινιορία της Βενετίας, πατέρα των ορφανών, λιμάνι των κατατρεγμένων από τη μοίρα, φρουρέ και υπερασπιστή όλου του κόσμου, εμείς οι ταπεινοί μοναχοί που ασκούμαστε στον ιερό τόπο του Strivali, προσευχόμαστε στο Θεό ειλικρινά  ώστε το ταπεινό γράμμα μας να σας βρει σε μεγάλη υγεία και χαρά, όλους σας μικρούς και μεγάλους, αξιωματούχους και ιδιώτες, με όλο το στρατό και το λαό σας – εμείς οι ταπεινοί και φτωχοί δεν σταματάμε να προσευχόμαστε για σας μέρα και νύχτα και σε όλα τα μέρη, γιατί δεν έχουμε άλλη ελπίδα εκτός από το Θεό πρώτα και μετά τη Σινιορία σας, να προσευχόσαστε για έλεος στο Θεό που μας ευσπλαχνίζεται και να μας στείλετε – όπως είχατε κάνει και άλλοτε – μερικές τάβλες, μαδέρια, όπλα, αρκεβούζια και δύο φαλκονέτα (2) – με μικρές ρόδες που ρίχνουν σιδερένιες μπάλες σα μήλα – και μπαρούτι, και μια μικρή βάρκα με μήκος πέντε πάσα με πηδάλιο, γιατί ο τόπος έχει καταστραφεί από τους σεισμούς. Και μας έχουν καταστρέψει μέρος του πύργου μας, τη σκεπή. Θέλαμε να στείλουμε πάνω ένα ή δύο καλογέρους αλλά τώρα φοβόμαστε. Έκαμε ο εξοχότατος πρεβεδούρος του Τζάντε να δώσει δύο στρατιώτες και φυλάνε μέρα και νύχτα και κάνουν σινιάλα στη φρουρά του Τζάντε – και προσευχόμαστε ο εξοχότατος Δούκας και όλο το Κολλέγιο να μας διορίσουν δύο επιτρόπους από την οικογένεια Loredan – όπως και παλιά – και είναι αυτό το μοναστήρι και τα κτίρια ξεχωριστά και ανήκουν στον Άγιο Μάρκο, και σηκώστε τα μάτια σας όταν μπαίνετε από τις θύρες του Αγίου Μάρκου, στα δεξιά, θα δείτε ένα επίχρυσο μωσαϊκό, ρωτήστε να μάθετε – και προσευχόμαστε να έχουμε την απάντηση σας πολύ γρήγορα – βάλτε το Δεκαδύο (3) και το Σκοτσιβέρα να μας γράψουν.
Υπογραφή:
Ο ηγούμενος του Strivali Δανιήλ, ιερομόναχος, και ο βικάριος Κάλλιστος, ο κατά κόσμον Παράδεισος
Το θαύμα του Αγίου Μάρκου.
Είναι γνωστό, επιφανέστατη Σινιορία των Βενετών, όταν στην αρχή οι Βενετοί μετακίνησαν τον Άγιο Μάρκο από την Αλεξάνδρεια, τον βάλανε σε ένα maran (4), το οποίο κοντά στο Strivali το σκέπασε πυκνή ομίχλη και καθώς προχωρούσαν ακούστηκε μία μεγάλη φωνή: στεριά. Και από θαύμα σηκώθηκε ο Άγιος Μάρκος και άρπαξε το πηδάλιο και προχώρησε προς το νησί, που άνοιξε στα δύο, πέρασε το πλοίο, και έμειναν εκεί πέντε μέρες. Και όταν διηγήθηκαν το θαύμα, και η Σινιορία έβαλε και έχτισαν το μοναστήρι, και διέταξε να απεικονιστεί στο μωσαϊκό που είναι όπως μπαίνεις από τις διακοσμημένες πόρτες στα δεξιά, εκεί που τα χρυσά άλογα είναι από πάνω του, και έτσι είναι το Strivali κτίσμα που ανήκει ειδικά στον Άγιο Μάρκο – και προσευχόμαστε και ζητάμε τη βοήθεια του Θεού να φωτίσει τη Σινιορία σε ότι σκοπεύει να κάνει. Από εκείνη την εποχή οι Loredani είναι πληρεξούσιοι των Στροφάδων.
Επειδή τα Ιταλικά μου δεν είναι της Αναγέννησης αλλά της Κακής Ώρας, και ίσως υπάρχουν κάποια – επουσιώδη ελπίζω – λάθη στη μετάφραση, παραθέτω και το πρωτότυπο για όσους τα καταφέρνουν καλύτερα με τα Βενετσιάνικα. Κρατάω κάποια επιφύλαξη και για την αντιγραφή, γι αυτό όποιος θέλει μπορεί να το κατεβάσει από εδώ.
Excellentissima et gloriosissima Signoria nostra de Venetia, padre di orfani, porto di quelli che sono perseguitati da la fortuna, presidio et difensor di tutto il mondo, noi humili monachi quali se esercitano ne la sacra habitation di Strivali, pregamo Iddio sinceramente che la nostra humil lettera ve attrovi in sanità et alegreza grande, vui picoli et grandi, magistrati et privati, cum tutto lo exercito et populo vostro, nui humili et poveri non cessamo di et notte di pregar per vui sempre et in ogni loco, perchè nui non havemo altra speranza salvo prima in Dio et secondariamente in la vostra Signoria, et vi pregamo per la miseration de Dio che habbiate compassion de nui et ne mandiate, come avete ciò fatto etiam altre fiate, tavole, travi, armi, archibusi et due falconeti con le sue rote piccole che traza ballote di ferro di grandeza come pomi et polvere, et una barca de pedota picola de passa cinque per che la terra se ha sfeso da li terremoti. Et havendo nui ruinato parte de ditta torre, l’ acconceremo. Noi volevamo mandar de li uno, over do Calogeri, ma adesso per le paure non pοdemo. Ne ha dato lo excellentissimo proveditor del Zante do soldati et facemo guardia di et notte, et advisemo la guardia del Zante et pregemo lo excellentissimo Duce et tutto il Collegio, che'l constituissa do governadori a nui de la caxa Loredana, come era per avanti, et è questo monasterio et edificio special et proprio de San Marco et alzate gli ochi quando intrate per le porte di San Marco, a dextris, vederete come è depento et scritto de musaico inaurato, dimandate, constaterè de justitia, et pregamo haver risposta molto celere; comandate a Decadio et Scocivera che ne scrivano.

A dì 29 april 1532.
Sotoscritta :
El prior de Strivali Daniel monaco sacerdote, et Calisto vicario, quanto al mondo Paradiso.

Miracolo di San Marco.
Vi sia noto, illustrissima Signoria de Venitiani, quando ab initio venetiani toiseno San Marco de Alexandria, lo messeno in un maran, quale venendo se atrovò con un gran caligo sopra li Strivali et vene a investirli, et cridò il provier : terra. Et con miracolo San Marco levatosi sensibilmente tene et timon et investì la isola, quale partita in do parte, la nave passò, et sorse stagando li cinque giorni. Et gionta narrò il miracolo, et la Signoria mandò ad edifìcar et monasterio, et ordinò che’l fusse depento in musaico come vui intro per le
ornate porte a dextris, dove sopra stanno li cavalli d’oro, et cussi sono i Strivali proprii, propria et peculiar fabrication de San Marco, et pregemo et adiurèmo in Dio colui ché lo lezera, che’l dechiari ben aziò la Signoria lo intenda. Da quel tempo li Loredani sono procuratori de le Strophade.
Ricevuta a dì 22 maso 1532, et leta in Collegio.
Pala feriale (τμήμα), Βασιλική Αγίου Μάρκου 

Στην επόμενη ανάρτηση κάποια σχόλια για την επιστολή.
----------------------------------------------------------------------------------
(1)  I Diarii di Marino Sanuto, τόμος LVI (26), 104, σσ. 265-267
(2)  Ελαφρά κανόνια με διαμέτρημα περίπου πέντε εκατοστών ή λίγο παραπάνω.
(3)  Ο Δεκαδύος πρέπει να ήταν Κερκυραίος εγκατεστημένος στη Βενετία. Μέλη της ομώνυμης οικογένειας είχαν εγκατασταθεί στη Ζάκυνθο ελάχιστα χρόνια πριν την επιστολή σύμφωνα με το ‘Λεξικό’ του Λ. Ζώη. Ο Διονύσιος Μούσουρας, στο βιβλίο του ‘Αι Μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου’ σ. 70, κλίνει δικαιολογημένα υπέρ της ταυτοποίησης του συγκεκριμένου με το μελωδό και συναξαριστή Ιουστίνο Δεκαδύο. Δεν έχω την παραμικρή ιδέα ποιός ήταν ο Σκοτσιβέρας.
(4)  Μικρό μεταφορικό (στρογγυλό, όχι ‘τριηροειδές’) πλοίο με τριγωνικό πανί (λατίνι) που χρησιμοποιούσαν οι Βενετοί.

Δευτέρα 6 Δεκεμβρίου 2010

Όλα όσα είπε ο Teixeira για τη Ζάκυνθο

Γαλιόνι, 1580, Στοά των Χαρτών, Βατικανό

The baffling winds and the current forced us off our course almost to Barbary; whence, with a strong west wind, we shaped our course northwards, to make a landfall. After three days on this course, on Saturday, the 28th, in the morning watch, we made an islet called Strival (Strophades). It may be five miles about, and is flat and uninhabited, but for a monastery of caloiros with some cattle. There is good water, for which both Christian and Turkish galleys frequent it.

Presently, as the light grew, we saw the Isle of Zante, for which we were bound, and continued our voyage thither. We rounded it by the east, and at six in the evening we cast anchor in the port, which is on the northern coast (actually north-eastern).

This Isle of Zante is sixty miles about, and as it were fenced around with high mountains, amidst which lies a spacious plain, full of vineyards, olive groves, and cornfields. These last yield only four months supply, and for the rest of the year the island depends on imported grain. Wherefore the Signory of Venice, who own the Isle, keep there at all times a great store of millet, so that in case of urgent need they can help the people. But as to the vineyards and olive orchards, the produce of so little land seems past belief; for of dried Corinthian grapes (Zante currants), one year with another, they gather from fifteen to twenty thousand arrobas (172.5 to 230 tons by my calculations). Their wine comes to between sixteen and eighteen thousand pipes (kegs), of the best quality, and the olive oil to over five hundred pipes.

On this account the Isle is much frequented by French, English, and other ships. The climate is indifferent, but there is plenty of good fruit and herbs, of flowers, useful or fragrant, and of honey. But wood is scarce, and must be imported, and there is no great plenty of fish.

In and about the city there is plenty of water, but in the rest of the Isle it is scarce; and I was told by credible persons — though I saw it not myself — that in some places they sometimes knead their bread with wine, for want of water (This is true for paximadhi, a kind of biscuit, but to give it flavour and not because of water shortage).

There are two ports, the better in the north, where is the chief town of the Isle. It may have three thousand houses of cut stone and lime, with tiled roofs, at the foot of a high mountain, whereon is a citadel. This is the residence of the Governor, impregnable by its position and fortification, well armed and garrisoned, and provided with all else needful for its defence.

The natives are Greeks, and there are amongst them in the city thirty or forty houses of Jewish merchants, besides others in the towns and hamlets, whereof the Isle has several. I was invited to one of these, called Gayetan (Ghaitani), to see certain games in honour of a Greek saint's feast. These were attended by most of the folk of the city, only three miles away. As soon as we got into the town, we found in the streets great fires at which were roasted whole from three hundred to four hundred sheep, for the purchase and entertainment of the visitors.

After that, the guests from the city and from other towns joined those of the village in messes, and danced together, to the music of their own voices, having a precentor to whom the rest answered. After that they had jousts, and other very pleasant pastimes.

The other port on the southern coast is called Chery (Keri), and lies five miles away from this, by the level way through the valley above mentioned. There is here a town of the same name, and near it a pond, from within which arises constantly and abundantly a black and fine bitumen like tar (this is mentioned by Herodotus and today it is known as Herodotus’ Spring). Salt also is made in the Isle, enough for its own needs, and some is exported. Those who come here for trade export, besides local produce, silk, wax, hides, saffron, galls, and other goods, imported in great abundance from the Morea. This, the old Peloponnese, lies only ten miles east of the Isle, and on a hill thereof one can see a fine castle, commonly called "Castel Torneze" (Chlemoutzi or Clarenza castle). All this was lately Venetian territory, but now the Turks possess it.

The night after our arrival a Turkish galley entered the port, in flight, as they said, from two Christian galleys that had chased her. Next morning there came in seven, belonging to the Signory of Venice, and three more joined them later on. Upon the Turkish galley's entrance, inquest was speedily made as to the rights and wrongs of her case; and after much debate they let her go free, on condition of instant departure, finding that she had aboard the King of Argel (Algiers), bound for Constantinople on a summons from the Grand Turk. But most men thought this was but a pretence.

By the terms existing between them, no Turkish galleys may enter the ports or waters of the Signory without their express permission; and, if found therein, these are fair prize, and their companies, if they resist, subject to military execution, provided that it be done within twenty-four hours of capture. After that term they may neither be slain nor held captive, but must be set free; and he who should transgress (sic) these rules would be subject to severe punishment.

Upon our coming into port we stayed aboard for the night, and all went ashore in the morning. Though we had clean bills of health great difficulties were made about granting pratique, wherein the Signory are most vigilant. As a great favour, and on special interest made, we were detained in a warehouse whilst the health officers took counsel how to deal with us.

The Governor, the praveedor (provveditor) of the squadron, and other distinguished friends of our comrade, Piero dal Ponte, did all they could for us. Yet we could get no release until three o'clock of the afternoon; so strictly is the business managed amongst those nations. During this delay and confinement, I wondered at the abundance of presents and refreshments sent to Piero dal Ponte. We were about forty in number; yet we never stopped eating and drinking of the same all day; to say nothing of
plenty that was given to our guards, though these were not paid at our cost, as is the practice here.

On our release, Piero dal Ponte carried Domenico Calegary and myself to visit the proveditor of the squadron, and there to the citadel to the Governor, both of whom used him with much honour and favour. The rest of our time we spent in seeing whatever was worth it, while our ship took in cargo. Her arrival was inconvenient enough to some others already loading in the port. For it is the law, in all ports of the Signory, that no other ship may take in cargo while a Venetian bottom is available.
There is in this port a fishery which I noted as remarkable. In July and August there come to this and other isles, from the archipelago, great shoals of savalos. Of these the fishermen picket a living female to a stake or cane, set in the harbour bottom with good scope of horsehair line. The male fish, seeing the decoy, resort to her at once, and the men strike them without intermission. Yet the heat of desire will allow no warning way into their silly brains; and so, with many such decoys, the men take innumerable fish. They salt the flesh and roe, which last are called butargas and much esteemed in all those regions.

I saw in this Isle great use of negro slaves, some of whom were brought direct from Africa; but most by the English, who had got them in past years by plundering the Portuguese ships from Guynea and Angola.

Twelve land miles north-west of this port is the Isle of Safalonya (Cephalonia), also Venetian territory; and at twenty miles to the northward are clearly seen some islets called Scorsolary (Curzolari or Echinades), where was the sea-fight between the Turk and the League, wherein the Senor Don John of Austria was captain-general (Battle of Lepanto).

To conclude, the women of this Isle are mostly good-looking, and ride in men's fashion when they go into the country. Both men and women live, and sing, and dance very much like our Portuguese of the province 'twixt Duero and Minho.

We stayed here eight days for want of a wind, which we would not lose when we got it, sailing at noon on Sunday, the 5th of June. But it headed us in the evening, and as we could not clear the sound betwixt Zante and Safalonya, we must needs put back into port. It is worth consideration that, from Harmuz to this place, I never left port without being forced so to put back, and could make no fair start. The wind that drove us back brought into port a ship of Venice from Naples, bringing, amongst other news, that of the birth of our Lord the Prince of Spain, and of the creation of the Holy Father, Pope Paul the Fifth, of which we were all glad. The same day we had word that the corsair Murat Arrays (Murat or Murad Reis) was in the Gulf of Venice with seven galleys.

On Tuesday, the Sth of June, the wind began to favour us, and we sailed again with two other ships. One of these was a Venetian, homeward bound from Cypro, and the other a little English ship, also bound for Venice. I thought that as she was lighter and swifter, she might make a better voyage, and committed to a friend of mine, of Zante, who took passage aboard her, a packet of papers for Venice. But it is ill to count on what may chance at sea; and this ship, after suffering much trouble, and being forced into Corfu to water, got into Venice twenty days later than we did.

We ourselves, sailing with that favouring wind, made but twelve miles through the Sound, and could not get out of it with our best endeavour. For the wind headed us, and drove us back. Without returning into port, we rounded the Isle southwards, and after three days beating against head winds, on Thursday, the 16th of the month, we saw Corfu far in the north.

Παρασκευή 3 Δεκεμβρίου 2010

Οι πανούργοι κέφαλοι του Πόρτου.

Μωσαϊκό της Πομπηίας


Εκτός από την περιγραφή ενός πανηγυριού και την πληροφορία για την προέλευση των Αφρικανών σκλάβων της Ζακύνθου ο Pedro Teixeira έγραψε και  για κάτι άλλο που του έκανε εντύπωση.

Υπάρχει ένας τρόπος ψαρέματος σ’ αυτό το λιμάνι που τον θεώρησα αξιοσημείωτο. Τον Ιούλιο και τον Αύγουστο έρχονται σ’ αυτό και σε άλλα νησιά, από το αρχιπέλαγος, μεγάλα κοπάδια savalos. Από αυτά οι ψαράδες δένουν ένα ζωντανό θηλυκό σε ένα παλούκι ή καλάμι, καρφωμένο στον πάτο του λιμανιού, με μπόλικη πετονιά από αλογοουρά. Τα αρσενικά, βλέποντας το δόλωμα, την πλησιάζουν αμέσως, και οι ψαράδες τα χτυπάνε ασταμάτητα. Εν τούτοις, η θέρμη της επιθυμίας δεν επιτρέπει καμιά προειδοποίηση στα ανόητα μυαλά τους – και έτσι, με πολλά τέτοια δολώματα, οι άνθρωποι πιάνουν αμέτρητα ψάρια. Παστώνουν τη σάρκα και τα αυγά, τα οποία λέγονται butargas και τα έχουν περί πολλού σε όλα αυτά τα μέρη.

Είναι αναγκαίο να γίνουν κάποιες παρατηρήσεις πάνω σ’ αυτά που μας άφησε ο Pedro. Τα ψάρια που ονομάζει savalos λέγονται πανούργοι στα Ελληνικά. Ανήκουν στην οικογένεια των Κλυπεϊδών, είναι δηλαδή συγγενείς της γνωστής μας ρέγκας. Με δεδομένη την περιγραφή του ψαρέματος τους, μόνο κατ’ ευφημισμόν θα μπορούσαν αυτά τα ψάρια να λέγονται πανούργα. Η αναπαραγωγική πράξη και η ωοτοκία τους γίνονται πάντα σε γλυκό νερό. Το ποτάμι της Ζακύνθου δεν έχει ούτε σταγόνα γλυκό νερό το καλοκαίρι, μόνο θαλασσινό, άρα αποκλείεται να έρχονταν πανούργοι για αναπαραγωγή.

Τα ψάρια που έρχονται σε μεγάλους αριθμούς, αν και όχι πια όσο παλιά, είναι οι κέφαλοι – από Ιούλιο μέχρι και Οκτώβριο. Το ψάρεμα τους γίνεται συχνά με πεζόβολο και το τέχνασμα που αναφέρει ο Πορτογάλος χρησιμοποιείται, που και που, ακόμα.


Βυζαντινή μικρογραφία του 11ου αιώνα, που βρίσκεται στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη, αναπαριστά νυχτερινό ψάρεμα με φανό (πυροφάνι) και αμφίβολο (εκσφενδονιζόμενο δίχτυ, παραλλαγή του οποίου είναι και το πεζόβολο).

Ο Teixeira, πάντως, έχει δίκιο όταν λέει πως μαζικές μεταναστεύσεις αυτών των ψαριών γίνονταν και σε άλλα μέρη της Ελλάδας. Ο Τούρκος περιηγητής Evliya Çelebi αναφέρει τέτοιες μεταναστεύσεις κεφάλων στο Ναύπλιο το 1668.

Αυτό που ονομάζει ο Teixeira butargas δεν είναι άλλο από το γνωστό μας αυγοτάραχο. Γνωστό; Τι λέω τώρα; Πάνε τα χρόνια που ψάχναμε αυγοτάραχο στο σκουράτζο (καπνιστή ρέγκα για τους μη Επτανήσιους) – οι Νεοζακυνθινοί ξέρουνε μόνο το χαβιάρι. Εν πάση περιπτώσει, η ετυμολογία του butargas, που λέγεται, ανάλογα με τη χρησιμοποιούμενη γλώσσα, και bottarga, boutargue, botargo κλπ, είναι ενδιαφέρουσα: προέρχεται από το Αραβικό buṭariḫ που με τη σειρά του γεννήθηκε από το Βυζαντινό ᾠοτάριχον.

Αν λοιπόν δείτε, στα τέλη του καλοκαιριού ή τις αρχές του φθινοπώρου, σε κάποια αμμουδερή παραλία στο Βασιλικό ή αλλού, όταν σιγά-σιγά πηγαίνουνε καλιά τους* κοντά στο ηλιοβασίλεμα οι ‘λουόμενοι’, κάποιο μοναχικό μονομάχο να κουβαλάει το δίχτυ του – αλλά μάλλον όχι και την τρίαινα του – τσαλαβουτώντας στα ρηχά, είναι απ’ αυτούς που κρατούν αδιάλειπτη την πανάρχαια και αέναη πάλη του ψαρά και του ψαριού.



-----------------------------------------------------------------------

* Πάω καλιά μου, η έκφραση με την οποία ο Νίκος Καββαδίας κατάφερε να σπαζοκεφαλιάσει το πανελλήνιο στο ποίημα του ‘Γυναίκα’, σημαίνει απλώς φεύγω, συνήθως πάω σπίτι μου. Δεν έχει σχέση με ναυτικούς και μόνο μεταφορικά σημαίνει πεθαίνω.

Το κείμενο το μετάφρασα από το βιβλίο ‘The Travels of Pedro Teixeira: with his Kings of Harmuz and extracts from his Kings of Persia’, μετάφραση του William F. Sinclair, εισαγωγή και σημειώσεις του Donald Ferguson, έκδοση του 1902.


Σάββατο 27 Νοεμβρίου 2010

Οι Ανγκολέζοι του Τζάντε


Δύσκολα βρίσκει κανείς αντιθέσεις πιο φαινομενικά ασυμβίβαστες σε μια ιστορική προσωπικότητα όσο στον Sir Francis Drake: γιός προτεστάντη ιερωμένου, καραβοκύρης, εξερευνητής, ήρωας θρυλικός της πατρίδας του, πειρατής, δουλέμπορος. Το παραπάνω οικόσημο είναι του εξαδέλφου του – συναδέλφου, συνεταίρου και συν-θριαμβευτή ενάντια στην Ισπανική Αρμάδα – του Sir John Hawkins. Το συμπληρώνει – για μας ξεδιάντροπα – η φιγούρα ενός Αφρικανού σκλάβου. Ο Hawkins θεωρείται ο άνθρωπος που έσπασε το Ιβηρικό μονοπώλιο στο Αφρικανικό δουλεμπόριο, αρπάζοντας, το 1555, μια τρακοσαριά σκλάβους από τους Πορτογάλους και πουλώντας τους στην Αμερική. Λίγο αργότερα ξεκίνησε αυτό που λέγεται τριγωνικό εμπόριο:  Αγγλία, Αφρική, Αμερική, πάλι Αγγλία, και κέρδη σε κάθε σταθμό. Δεν ήταν όμως ο πρώτος Άγγλος που πήρε σκλάβους από τη Δυτική Αφρική.


Αυτή η ανατριχιαστική πρωτιά ανήκει σε κάποιο John Lok ή Locke, γιό ενός πλούσιου εμπόρου με οικονομικά πάρε-δώσε με τον Ερρίκο Η΄ (1). Αυτός είχε φέρει πέντε σκλάβους στο Λονδίνο μετά από ένα ταξίδι στη Γουινέα το 1554 (2). Ένα χρόνο νωρίτερα τον βρίσκουμε να περιδιαβαίνει τη Χώρα της Ζακύνθου, επισκεπτόμενος εκκλησίες ορθόδοξες και καθολικές (3). Ο Locke δεν έψαχνε να αγοράσει σκλάβους, για προσκύνημα στους Αγίους Τόπους πήγαινε. Δουλεμπόριο όμως στο Τζάντε – και μάλιστα Αφρικανών – γινότανε. Είναι γνωστό και το είχε αναφέρει ο Βέλγος Giovanni Zuallardo (Jean Zuallart) που επισκέφτηκε το νησί το 1586. Να τι είπε, όπως το έδωσε ο Κώστας Καιροφύλας στο ‘Η Ζάκυνθος όπως την είδαν οι περιηγηταί’.



Μια σχετική πληροφορία, μη διαδεδομένη μέχρι τώρα, μας δίνει και ο φίλος μας ο Pedro Teixeira.


Είδα σε αυτό το νησί μεγάλη χρήση νέγρων σκλάβων, μερικούς από τους οποίους τους έφεραν κατευθείαν από την Αφρική – αλλά τους περισσότερους τους έφεραν οι Άγγλοι τα προηγούμενα χρόνια, έχοντας λεηλατήσει Πορτογαλικά πλοία από τη Γουινέα και την Ανγκόλα. (4)

Όταν δηλαδή ο Zuallardo έλεγε πως τους περισσότερους Αφρικανούς τους πουλούσαν στους Τούρκους δεν εννοούσε πως τους υπόλοιπους τους πουλούσαν αλλού. Πως τους κρατούσαν στη Ζάκυνθο εννοούσε. Φαίνεται ακόμα πως οι Άγγλοι, που εκείνα τα χρόνια έρχονταν να αγοράσουν σταφίδα, δεν πλήρωναν το μαύρο χρυσό της Ζακύνθου πάντα με κίτρινο. Κάποιες φορές πλήρωναν με ενός άλλου είδους μαύρο χρυσό.

Το κάστρο São Jorge da Mina, που έχτισαν οι Πορτογάλοι στη Δυτική Αφρική το 1482, εδώ μετά την κατάληψη του από τους Ολλανδούς το 1637, ήταν σταθμός ανεφοδιασμού δουλεμπόρων για αιώνες. Atlas Blaeu van der Hem, 17ος αιώνας.

Οι Άγγλοι δεν ήταν όμως οι μόνοι που άρπαζαν σκλάβους από άλλους δουλεμπόρους. Ένας Άγγλος, σκλάβος του Πασά της Τρίπολης (στη Λιβύη), ο Thomas Sanders, έγραψε για ένα συμβάν το Μάιο του 1584, λίγο μετά τη δική του σύλληψη (5). Βάλανε, λέει, οι Βορειοαφρικανοί, τον ίδιο και σχεδόν ενενήντα άλλους Χριστιανούς να κωπηλατήσουν σε μια γαλιότα. Το πλοίο πήγαινε να πιάσει ένα Ελληνικό καραμοσάλι (εμπορικό της Τουρκοκρατίας – karamürsel στα Τούρκικα) που προσπαθούσε να κλέψει νέγρους (to steal negroes). Βρήκαν το καραμοσάλι και οι επίδοξοι δουλέμποροι βγήκαν κουρεμένοι στην κυριολεξία – τους σκλάβους οι Μουσουλμάνοι τους ξυρίζανε. Ο Sanders και κάποιοι από τους συντρόφους του απελευθερώθηκαν με μεσολάβηση της βασίλισσας τους, της Ελισάβετ, στο σουλτάνο Μουράτ Γ΄ και βρέθηκαν στη Ζάκυνθο. Το πλοίο που τους μετέφερε ήταν του Μάρκου Σιγούρου.
Δύσκολα μπορούμε να καταλάβουμε πως είναι δυνατόν κάποιοι που είχαν δει συμπατριώτες τους να σέρνονται στα κάτεργα του Ουλούτζαλη (Uluç Ali) λίγα χρόνια νωρίτερα, το 1571, ή που είχαν δει την οδύνη των συγγενών τους, να κερδίζουν από τη δυστυχία ανθρώπων που δεν τους είχαν φταίξει σε τίποτα. Ξέρουμε πως είχαν τις δικαιολογίες τους και στην εποχή τους  είχαν πέραση. Προσωπικά βρίσκω το ίδιο, αν όχι περισσότερο, δύσκολο να καταλάβω κάποιους που, στα γυρίσματα του 20ου προς τον 21ο αιώνα, έχοντας δει δικούς τους ανθρώπους να φεύγουν μετανάστες, προσπαθούν με ηλίθιες και ρατσιστικές δικαιολογίες να κερδίσουν από την εκμετάλλευση μεταναστών.
Δεν μπορώ παρά να αναρωτιέμαι σε τι δουλειές απασχολούσαν αυτούς τους δυστυχισμένους Αφρικανούς. Πως τους μεταχειρίζονταν και τι απέγιναν τελικά. Ελπίζω να ενσωματώθηκαν κάποτε στα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα του νησιού που απορρόφησε τόσους ξεριζωμένους.

 

(1) ‘A history and genealogy of Captain John Locke (1627-1696) of Portsmouth and Rye, N.H., and his descendants; also of Nathaniel Locke of Portsmouth, and a short account of the history of the Lockes in England’, του Arthur Horton Locke, σσ. 576 – 577.


(2) ‘The second voyage to Guinea set out by Sir George Barne, Sir John Yorke, Thomas Lok, Anthonie Hickman and Edward Castelin, in the yere 1554. The Captaine whereof was M. John Lok’, από το The Principal Navigations, Voyages, Traffiques, and Discoveries of the English Nation’, του Richard Hakluyt, τόμος 6, σσ. 154 -176, έκδοση του 1904.

(3) ‘The voyage of M. John Locke to Jerusalem’, από τοThe Principal Navigations, Voyages, Traffiques, and Discoveries of the English Nation’ του Richard Hakluyt, τόμος 5, σσ. 81 – 83, έκδοση του 1904.

(4) ‘The Travels of Pedro Teixeira: with his Kings of Harmuz and extracts from his Kings of Persia’, μετάφραση του William F. Sinclair, εισαγωγή και σημειώσεις του Donald Ferguson, σ. 147, έκδοση του 1902.

(5) ‘An English Garner, The unfortunate Voyage of the Jesus to Tripoli, in 1584’, τόμος 2, σσ.  20-21, 1879.


Άδεια Creative Commons
Αυτή η εργασία από το http://pampalaia.blogspot.com/ χορηγείται με άδειαCreative Commons Αναφορά προέλευσης - Μη Εμπορική Χρήση - Παρόμοια Διανομή 3.0 Μη εισαγόμενο .