Στα μαρμαρένια αλώνια της βόρειας Ιταλίας

Στην προηγούμενη ανάρτηση είχα υποσχεθεί πως θα επανέλθω με νέα στοιχεία στο ζήτημα της συμμετοχής Στρατιωτών σε κονταρομαχίες. Να θυμίσω πως πριν λίγα χρόνια είχα αναφερθεί στο στίχο του Ζακυνθινού τροβαδούρου Τζάνε Κορωναίου, όπου φαίνεται πως στα νιάτα του ο Μερκούριος Μπούας, ο πιο διάσημος από τους Στρατιώτες, συμμετείχε σε γκιόστρες στο Ναύπλιο του 15^ου αιώνα: Ρένταις και τζούστραις έπαιζε και τζάκιζε κοντάρια. Οι ‘αθλητικές’ δραστηριότητες των Στρατιωτών δεν περιορίστηκαν μόνο στον Ελληνικό χώρο. Είναι αρκετά γνωστό ότι Στρατιώτες κονταροχτυπήθηκαν πάνω στο παγωμένο Μεγάλο Κανάλι της Βενετίας (Canal Grande στα Ιταλικά ή Canałasso στα Βενετσιάνικα). Ο Βενετός ιστορικός Giuseppe Tassini στα τέλη του 19^ου αιώνα έγραψε (1) ότι παρούσα σε αυτή την επίδειξη ήταν η Κατερίνα Κορνάρο, η οποία εξακολουθούσε να φέρει τιμητικά τον τίτλο της Βασίλισσας της Κύπρου.  

Ο πρώτος που περιέγραψε αυτή την εντυπωσιακή και ασυνήθιστη κονταρομαχία, ή μάλλον σειρά κονταρομαχιών, είναι ο Pietro Bembo, ο οποίος είναι πολύ πιθανό να ήταν και ο ίδιος ανάμεσα στους θεατές, αλλά δεν μίλησε για παρουσία της έκπτωτης βασίλισσας. Αναφέρει το γεγονός περιγράφοντας τον εξαιρετικά βαρύ χειμώνα που έπληξε τη Βενετία το 1490/91. Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά το Bembo μόνο Στρατιώτες – τους οποίους αποκαλεί Stratioti a cavallo στην Ιταλική και Graeci hastate equites στη Λατινική εκδοχή της Ιστορίας του – πήραν μέρος. Αξίζει να δούμε τι ακριβώς είπε (μετάφραση από το Ιταλικό κείμενο) (2):

Εκείνες τις μέρες μερικοί έφιπποι Στρατιώτες οπλισμένοι με δόρατα εφορμούσαν για σπορ ο ένας εναντίον του άλλου στο μεγάλο κανάλι της πόλης, το οποίο είναι το μόνο στο οποίο μπορούν να πλεύσουν μεγάλα εμπορικά πλοία, επειδή το νερό είχε γίνει πάγος από τη σφοδρότητα του ψύχους και είχε σκεπαστεί με χιόνι.

Αν και ο Bembo λέει πως ο πάγος άντεχε μέχρι και άμαξες, προσωπικά δεν θα συνιστούσα σε κανέναν να καλπάσει πάνω σε πάγο, είτε τον παρακολουθούσε κάποια βασίλισσα είτε όχι. Άγνωστο είναι επίσης το αν υπήρχε κάποιου είδους προστατευτικός διαχωριστικός φράχτης ώστε να αποφεύγονται οι μετωπικές συγκρούσεις των αλόγων. Αν υπήρχε ήταν σίγουρα υποτυπώδης λόγω της δυσκολίας στερέωσης πασσάλων στον πάγο. Για το κατά πόσον οι Στρατιώτες αυτοί έφεραν ή όχι πανοπλία δεν αναφέρεται επίσης τίποτα. Είναι όμως γνωστό ότι το 15^ο αιώνα, και στις πρώτες τουλάχιστον δεκαετίες του 16^ου, οι Στρατιώτες δεν έφεραν ατσάλινη πανοπλία και η μόνη τους προστασία απέναντι στο δόρυ του αντιπάλου ήταν συνήθως μια σχετικά μικρή ασπίδα. Ελάχιστοι διέθεταν κράνος.

Τα χειμωνιάτικα αυτά συμβάντα θα μπορούσαν να θεωρηθούν σαν κάτι που έγινε κατ’ εξαίρεση και ότι οι κονταρομαχίες των Στρατιωτών ήταν τόσο ασυνήθιστες όσο και η απίστευτη βαρυχειμωνιά. Υπάρχει όμως ένα ακόμα κείμενο εκείνης ακριβώς της εποχής, πάλι από τη βόρεια Ιταλία, που αναφέρεται σε συμμετοχή Στρατιωτών σε γκιόστρα. Στις 12 Μαΐου 1491, λίγους μόνο μήνες μετά το λιώσιμο των πάγων, ο Gasparo d'Aragona di San Severino, κύρης αρκετών κωμοπόλεων και χωριών, και κοντοτιέρος γνωστός με το παρατσούκλι Il Fracassa,  έστειλε μια επιστολή από το Μιλάνο στο Μαρκήσιο της Μάντοβα Fransesco Β΄Gonzaga. Και οι δύο άντρες ήταν πασίγνωστοι στην Ιταλία για την ανδρεία τους στη μάχη και την αγάπη τους για τις κονταρομαχίες. Ιδιαίτερα ο δεύτερος ήταν πρότυπο ιππότη της εποχής του. Όπως είναι φυσικό ο Gasparo d'Aragona ενημέρωσε το Fransesco Gonzaga για τις τελευταίες γκιόστρες στο Μιλάνο και αυτές που θα διοργανώνονταν μέσα στο επόμενο διάστημα στην περιοχή τους. Την προηγούμενη Κυριακή, δηλαδή στις 8 Μαΐου 1491, δύο stradioti είχαν βρεθεί αντιμέτωποι σε μάχη, έγραψε.

Η Brigitte Eckert είχε τη μεγάλη καλοσύνη, κατά την επίσκεψη της στη Μάντοβα, να φωτογραφήσει αυτό το έγγραφο από τη συλλογή Archivio Gonzaga στο Mantova Archivio di Stato και η Diana Gilliland Wright, που ευγενέστατα μεσολάβησε, μου έστειλε τις φωτογραφίες. Χάρη σε αυτές τις κυρίες μπορούν οι αναγνώστες του ιστολογίου να δουν ένα σημαντικό πειστήριο, με βάση το οποίο μπορούμε να υποθέσουμε πως οι πρώτες γκιόστρες Στρατιωτών στη Ζάκυνθο έγιναν στην αρχή της Βενετοκρατίας (3) αν όχι αμέσως μετά την αρχική εγκατάσταση Στρατιωτών στο νησί στα τελευταία χρόνια της δυναστείας των Τόκκο (4).

Domenica combat(t)e due stradioti del Illustrissimo Signor armati al modo Ibero, έγραψε ο Gasparo, αν η αντιγραφή μου είναι σωστή: Την Κυριακή μονομάχησαν δύο Στρατιώτες του Εκλαμπρότατου Αυθέντη οπλισμένοι με τον Ιβηρικό τρόπο. Εκλαμπρότατος δεν μπορεί νομίζω να εννοείται άλλος από το Δούκα του Μιλάνου Ludovico Sforza, γνωστό και σαν Il Moro. Ενδιαφέρουσα η πληροφορία ότι ο Δούκας είχε προσλάβει Στρατιώτες πριν το 1495, ήταν δηλαδή ένας από τους πρώτους ηγεμόνες που το έκαναν. Τι σημαίνει όμως οπλισμένοι με τον Ιβηρικό τρόπο;

Τα Ιβηρικά βασίλεια είχαν πραγματικά σημαντικές στρατιωτικές ιδιαιτερότητες. Όσον αφορά το ιππικό είχαν σε μεγάλο βαθμό υιοθετήσει τις πολεμικές συνήθειες των Μωαμεθανών αντιπάλων τους στο νότο της χερσονήσου. Οι συνήθειες αυτές δεν διέφεραν από αυτές των λαών της Ανατολής, Μουσουλμάνων και Χριστιανών. Διατηρούσαν μεγάλο αριθμό ελαφρών ιππέων, αποστολή των οποίων δεν ήταν τόσο η μάχη εκ παρατάξεως όσο οι αναγνωρίσεις, οι ενέδρες, οι αιφνιδιασμοί, οι βαθιές διεισδύσεις, η αδιάκοπη παρενόχληση, η καταπόνηση, η πρόκληση σύγχυσης και τελικά η διάσπαση και αποδιοργάνωση του εχθρικού μετώπου.

Στα βασίλεια Καστίλλης και Λεόν, της Αραγονίας, και της Πορτογαλίας οι ιππείς αυτοί λέγονταν Jinetes. Δεν φορούσαν πανοπλία, ίππευαν μικρόσωμα άλογα και ο βασικός τους οπλισμός ήταν ελαφρό δόρυ, ξίφος και μια σχετικά ελαφριά καρδιόσχημη ασπίδα.

Jinetes του 1492 από Ισπανικό εκκλησιαστικό ανάγλυφο

Στην πολύ γνωστή περιγραφή του Γάλλου Philippe de Commynes από τα τέλη του 15^ου αιώνα με αυτούς ακριβώς τους Jinetes παρομοιάζονται οι Στρατιώτες. Αυτοί οι Estradiots είναι της ίδιας φύσης με τους Genetaires (Jinetes), έγραψε (5). Μπορούμε λοιπόν με αρκετή ασφάλεια να συμπεράνουμε πως οι Στρατιώτες του Μιλάνου κονταροχτυπήθηκαν με το συνηθισμένο οπλισμό και περιβολή, δηλαδή χωρίς πανοπλία. Το πόσο επικίνδυνο ήταν αυτό, όταν καβαλάρηδες σιδερόφραχτοι από την κορφή μέχρι τα νύχια συχνά σακατεύονταν ή σκοτώνονταν στις κονταρομαχίες, είναι εύκολο να το φανταστεί κανείς. Γι αυτούς όμως τους ανθρώπους, που επιβίωναν διακινδυνεύοντας, το θράσος απέναντι στο Χάροντα δεν ξέφευγε πολύ από την καθημερινότητα. Εκείνη τη Μαγιάτικη Κυριακή φαίνεται πως βγήκαν κερδισμένοι.

--------------------------------------------------------------------------------------------

1)  Giuseppe Tassini, Feste, spettacoli, divertimenti e piaceri degli antichi veneziani, Βενετία 1890, σ. 32. Συγκεκριμένα έγραψε:

Altra giostra, una in diverso luogo combattuta, avvenne nel 1491, al cospetto de Caterina Cornaro regina di Cipro, allorquando alcuni Stradioti, o cavalleggiere dai Veneziani in Levante, approfittando del rigido freddo che in quell’ anno aveva gelato il Canal Grande, vollero sopra del medesimo andarsi caricando a cavallo da diverse parti con lance come ne’ chiusi steccati si usava.

2)   Delle Historia Vinitiana di M. Pietro Bembo, Βενετία 1552, βιβλίο 1^ο, σ. 11α.

Et in quelli medesimi giorni alcuni Stratioti a cavallo per gioco con le lancie armati corsero l'uno contra l'altro nel canal grande della cittá, per lo qual solo vanno le navi grosse essendosi, gelata l'acqua per lo gran rigore del freddo, & nevicar oui sopra.

Επίσης στο βιβλίο Pietro Bembo, History of Venice, Volume I, Books 1-4, edited and translated by Robert W. Ulery Jr., Harvard University Press, 2007 μπορεί να βρει κανείς το Λατινικό κείμενο στη σελίδα 58:

Quibus quidem diebus etiam in media latissimaque urbis via, per quam unam naves onerariaemagnae permeant, constricto glacie mari niveque superaddita, admissis per ludi speciem equis, Graeci hastate equites concurrerunt.

Και την Αγγλική μετάφραση στη σελίδα 59:

And indeed in that period, with the sea icebound and the snow covering it, horses were sent for sport onto the central and widest canal of the city, the only one through which large ships can pass, and stradiots jousted with lances there.

3)  Ο Pietro Bembo, τρεις μόλις σελίδες πριν την περιγραφή των κονταρομαχιών στο παγωμένο κανάλι, αναφέρεται στην παροχή δημόσιας γης στους Στρατιώτες του Θεόδωρου Παλαιολόγου σαν κίνητρο εγκατάστασης τους στη Ζάκυνθο.

4)  Στα 1465 – 66 κάπου 10 000 Μοραΐτες πρόσφυγες, πολλοί από αυτούς πρώην Στρατιώτες, εγκαταστάθηκαν μόνιμα στη Ζάκυνθο μετά από συμφωνία της Βενετίας και του Λεονάρδου Τόκκο. Επίσης ένας αριθμός Στρατιωτών, υπό την αρχηγία του Νικόλαου Μπόχαλη, ήταν εγκατεστημένος στη Ζάκυνθο στα τελευταία χρόνια του Βενετοτουρκικού πολέμου 1463 – 1479.

5)  The Memoirs of Philip de Commines, Lord of Argenton, τ. 2^ος, Λονδίνο 1856, σ. 201.

Το χρώμα της δικής μας γκιόστρας

Το φθινόπωρο του 2010 είχα ξεκινήσει αυτό το ιστολόγιο με κάποια κείμενα σχετικά με τη Ζακυνθινή Γκιόστρα. Είχα προσπαθήσει έτσι να βάλω και εγώ τότε, από μακριά, ένα λιθαράκι σε αυτό που οικοδομείται  την τελευταία δεκαετία στη Ζάκυνθο. Το λιθαράκι αυτό δεν το τοποθέτησα στον τοίχο που ήδη ορθωνόταν, και που συνέχεια ψήλωνε από τον ενθουσιασμό, την εθελοντική δουλειά και τα έξοδα πολλών συμπατριωτών. Το έβαλα πιο πίσω, εκεί που έπρεπε να θεμελιωθεί ένας άλλος τοίχος κατά τη γνώμη μου, για να δοθεί στο οικοδόμημα μια ακόμα διάσταση και να στεριώσει καλύτερα. Η ιστορική πραγματικότητα, πηγή και θεμέλιο των παραδόσεων μας, επιβάλλει να πούμε πως η Γκιόστρα στα Εφτάνησα είχε περισσότερες από μία ή δύο διαστάσεις.

Δεν είχαμε μόνο τη giostra publica,  των ευγενών ή του Καρναβαλιού όπως λέγεται στη Ζάκυνθο. Υπήρχαν, προϋπήρχαν πιο σωστά, οι γνήσια λαϊκές γκιόστρες των πανηγυριών (1), και η επίσημη Γκιόστρα της Πρωτομαγιάς ή της Στρατείας, που λεγόταν επίσης giostra dei stradioti (2). Μια παραλλαγή αυτής της τελευταίας ονομασίας χρησιμοποιήθηκε από το πόπολο της Κέρκυρας για να περιγράψει στα στερνά της Βενετοκρατίας μια παρωδία γκιόστρας, ένα πανηγύρι γέλιου και ανικανότητας, τη giostra degl’arlioti (3). Σε αυτές τις γκιόστρες δεν καταδεχόταν να πάρει μέρος το αρχοντολόι – αυτό έλειπε, να ηττηθούν οι προκομμένοι τους από κανένα χωριάτη. Έτσι στις αρχές του 17^ου αιώνα (4) θεσμοθετήθηκαν ξεχωριστές γκιόστρες για τους ευγενείς, στη Ζάκυνθο αρχικά πάνω στον Αρίγκο, και αργότερα στην Κέρκυρα μέσα στην πόλη. Μιας και οι ευγενείς είχαν και το πεπόνι και το ... τεφτέρι, μόνο για τη δική τους τη γκιόστρα μάθαμε από τους ντόπιους ιστορικούς του 19^ου και του 20^ου αιώνα.  

Έχουν όμως και οι παρακατιανοί τον τρόπο τους να γράφουν ιστορία. Ειδικά στη Ζάκυνθο, όπου η αγάπη για τα άλογα και τη λεβεντιά ήταν, και είναι, ισχυρότατη, η Γκιόστρα της Πρωτομαγιάς επιβίωσε για πάνω από δύο αιώνες μετά την κατάργηση της Γκιόστρας του Καρναβαλιού. Δεν χρησιμοποιούσαν πια κοντάρια – τα πυροβόλα όπλα είχαν εκτοπίσει τη λόγχη από τα πεδία των μαχών – ούτε ήταν αγκιστρωμένοι στα πρότυπα κάποιας πραγματικής ή υποτιθέμενης προγονικής ιπποσύνης όπως οι ευγενείς. Άλλαξε και το όνομα της γκιόστρας. Ούτε η Βενετσιάνικη γιορτή της Πρωτομαγιάς είχε πια νόημα ούτε είχαν την υποχρέωση να υπηρετούν σαν stradioti με αντάλλαγμα φορολογικές ελαφρύνσεις. Ήταν πλέον η Γκιόστρα του Άι Γιωργιού, του Άι Γιωργιού του Πετρούτσου, κέντρου και αφετηρίας των αγώνων. Λόγω του διαφορετικού ημερολογίου που χρησιμοποιούσαν η Ορθόδοξη Εκκλησία και η Δημοκρατία της Βενετίας, η Γκιόστρα της Πρωτομαγιάς που παρακολούθησε και περιέγραψε ο Dallam το 1599 (5) είχε γίνει την προπαραμονή της γιορτής του Αγίου Γεωργίου. Είναι μάλιστα το πιο πιθανό πως εκείνα τα χρόνια το πανηγύρι του Άι Γιωργιού του Πετρούτσου δεν γινόταν ανήμερα αλλά δύο μέρες νωρίτερα, την αργία της Πρωτομαγιάς. Με αυτό τον τρόπο νομίζω πως συνδέθηκε η γκιόστρα με τον καβαλάρη άγιο, προστάτη των stradioti και των έφιππων πολεμιστών γενικότερα, στη συνείδηση των Ζακυνθινών.  

Φέτος διανύουμε το δέκατο χρόνο από την αναβίωση της Γκιόστρας το 2005 και μπορούμε να πούμε με ικανοποίηση πως το δεντράκι ρίζωσε για τα καλά. Θα ήταν άλλωστε κρίμα να μην είχε ευοδωθεί η προσπάθεια σε έδαφος τόσο εύφορο, και το λέω αυτό χωρίς καμία διάθεση να υποτιμήσω τα μεγάλα προβλήματα που χρειάστηκε να λύσουν οι διοργανωτές ή αυτά που εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν.  Σε αυτή τη δεκαετία η Γκιόστρα έχει πραγματικά διασχίσει μεγάλη απόσταση αλλά δεν επανέρχομαι στο θέμα για να τους δώσω συγχαρητήρια. Ναι μεν τους αξίζουν αλλά τα δικά μου δεν τους είναι απαραίτητα. Από γνήσιο ενδιαφέρον, και όχι για να δείξω σε κανέναν τα αμπελοχώραφα του, υποστηρίζω πως το μήκος του δρόμου που έχει διανυθεί επιβάλλει αναπροσανατολισμό. Προς τα που τροχάζει η Γκιόστρα;

Διάφορες παιδικές ασθένειες – για παράδειγμα ιπποκόμοι με αθλητικά παπούτσια ή κυράδες με παραμυθένια φορέματα αλλά και κομψότατα γυναικεία τσαντάκια – δεν εμπνέουν ανησυχία και σχεδόν αναπόφευκτα θα κατακτηθεί με τον καιρό μεγαλύτερη αυθεντικότητα. Ήδη από κάμποσα χρόνια τώρα η Γκιόστρα λειτουργεί σαν εργαστήριο παραγωγής και διάχυσης ιστορικής γνώσης, τόσο με ντόπιες αναπαραστάσεις – όπως η περσινή ενθρόνιση του Πρωτόπαπα – όσο και μέσω της επικοινωνίας με αντίστοιχα σωματεία και ομάδες της Ευρώπης. Έχουμε πάρα πολλά να μάθουμε από την ανάπτυξη τέτοιων σχέσεων αφού υπάρχουν οργανώσεις που έχουν συσσωρεύσει τεράστια πείρα και γνώσεις. Αυτά τα πράγματα τα έχουμε ανάγκη αφού οι δικές μας γκιόστρες είχαν δανειστεί πολλά στοιχεία από τις Ευρωπαϊκές, και κυρίως τις Ιταλικές, ενώ αυτή του Καρναβαλιού ήταν σε μεγάλο βαθμό αντίγραφο τους.

Θα μπορέσει ποτέ η Ζακυνθινή Γκιόστρα να πλησιάσει και να σταθεί επάξια δίπλα σε αντίστοιχες διοργανώσεις του εξωτερικού; Θα καταφέρει να γίνει πόλος έλξης για θιασώτες του είδους αλλά και απλούς φιλίστορες ή συνηθισμένους τουρίστες κάποιου επιπέδου; Ή θα παραμείνει ένα ποιοτικό πολιτιστικό γεγονός μεν, κυρίως όμως τοπικής και περιφερειακής εμβέλειας δε; Δεν μπορούμε βέβαια να ζηλέψουμε τις επιδόσεις του Sealed Knot, ενός συνδέσμου με αρκετές χιλιάδες περιφερόμενα μέλη που αναπαριστά με θαυμαστή αυθεντικότητα ολόκληρες μάχες του Αγγλικού εμφυλίου. Πως μπορεί όμως η Giostra di Zante να ξεχωρίσει ανάμεσα σε αρκετές εκατοντάδες παρόμοιες οργανώσεις που συχνά προσφέρουν παραλλαγές του ιδίου θέματος και θεάματος; Ο μόνος τρόπος νομίζω για να υπερκεράσει η Ζάκυνθος τη νησιωτική της φύση, το μικρό της μέγεθος και τη δυσκολία επικοινωνίας με τα άλλα Ιόνια νησιά είναι να προσφέρει κάτι αρκούντως διαφορετικό – και δεν εννοώ βέβαια τοπικούς λαϊκούς χορούς, που καλοί είναι αλλά δεν φτάνουν.

Υπάρχουν ευτυχώς πολλά στοιχεία διαφορετικότητας στη Ζακυνθινή ιστορία, αλλά και στους ίδιους τους ιππικούς αγώνες που διοργανώνονταν, από όπου αντλώντας, μπορεί η Γκιόστρα της Ζακύνθου να πάρει το δικό της ξεχωριστό χαρακτήρα, το δικό της έντονο χρώμα, και να γίνει πόλος έλξης συμμετοχών και θεατών από όλη την Ευρώπη.

Το σημαντικότερο ίσως από αυτά είναι η αδιαμφισβήτητη λαϊκότητα εκείνων των διοργανώσεων, το ότι οι διαγωνιζόμενοι δεν ήταν, στις περισσότερες περιπτώσεις, μέλη αρχοντικών οικογενειών αλλά παλληκάρια της Ζακυνθινής υπαίθρου. Είναι ίσως φαινόμενο μοναδικό να συμμετέχουν σε εκδηλώσεις γκιόστρας άνθρωποι που στις φλέβες τους ρέει το ίδιο αίμα με αυτούς που στόχευαν τους κρίκους στις ρούγες της Χώρας και στα πλατώματα των εκκλησιών πριν από τετρακόσια ή και πεντακόσια χρόνια. Τη στηρίζουν Στρατιωτοχώρια όπως το Σκουληκάδο, όπου το κροτάλισμα των πετάλων ευφραίνει ακόμα τα αυτιά και την καρδιά, διαιωνίζοντας μια παράδοση που πάει πολύ πιο μακριά από τα Εφτάνησα. Υπάρχουν στοιχεία για συμμετοχή Στρατιωτών (stradioti) σε γκιόστρες στη βόρεια Ιταλία το 15^ο αιώνα, οι οποίες παρακολουθήθηκαν με έντονο ενδιαφέρον από ηγεμόνες τις εποχής (6). Είναι νομίζω κρίμα να μην αξιοποιείται αυτή η κληρονομιά. Φιγούρες καβαλαραίων γνώριμες και αγαπητές στους Ζακυνθινούς του 16^ου αιώνα κάθε άλλο παρά άγνωστες ήταν στους ιππότες εκείνου του καιρού. Αναπαραστάσεις Στρατιωτών υπάρχουν μέχρι και στον τάφο ενός σημαντικότατου πάτρωνα της ιπποσύνης όπως ο βασιλιάς της Γαλλίας Λουδοβίκος ΙΒ΄.

Στρατιώτες κατά την κατάληψη της Brescia, από επένδυση που προοριζόταν για διακόσμηση του τάφου του Gaston de Foix, δούκα του Nemours, του επονομαζόμενου Κεραυνού της Ιταλίας. Είναι έργο του Agostino Busti, γνωστού και σαν Il Bambaia.

Ένα άλλο ιστορικό στοιχείο που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί είναι η τοξοβολία. Είναι γνωστό πως στην Ναυμαχία της Ναυπάκτου έγινε ευρεία χρήση τόξων, όχι μόνο από τους Οθωμανούς αλλά και από τα Βενετικά πληρώματα, τα οποία αποτελούνταν σε πολύ μεγάλο ποσοστό από Κρητικούς και Επτανήσιους. Κατά δε την άμυνα της Τέρρας, λίγο καιρό πριν τη μεγάλη ναυμαχία, οι Ζακυνθινοί εξαπέλυαν εναντίον των Οθωμανών φλογισμένα βέλη (7). Τα τόξα μάλιστα που χρησιμοποιούσαν ήταν σύνθετα, παρόμοια με τα Τουρκικά, δηλαδή κατάλληλα και για έφιππη τοξοβολία. Για να φτάσουμε βέβαια σε επίδειξη έφιππης τοξοβολίας, αν υποθέσουμε ότι προκρινόταν μια τέτοια κατεύθυνση, θα πρέπει να διανυθεί αρκετός δρόμος – για διαγωνισμό ακόμη περισσότερος. Το να ξεκινήσει όμως κανείς με απλή τοξοβολία είναι σχετικά εύκολο, μπορούν γίνουν διαγωνισμοί ακόμα και για παιδιά, και ο εξοπλισμός προσιτός – αν βέβαια δεν ζητάμε απόλυτη αυθεντικότητα, αφού τέτοια τόξα μπορεί να κοστίζουν και πάνω από δύο χιλιάδες.

Θα μπορούσαν ίσως να ειπωθούν και άλλα όμως ειπώθηκαν αρκετά για την ώρα. Ένα μόνο μένει να πούμε έστω και λίγο βιαστικά: Και του χρόνου!

Απεικόνιση δοξαριού στη Ζάκυνθο του 16^ου αιώνα. Ο Άγιος Μερκούριος εξετάζει με έμπειρο μάτι ένα βέλος. Τοιχογραφία από τον Άγιο Ανδρέα στις Βολίμες – τώρα στο Βυζαντινό Μουσείο Ζακύνθου.

---------------------------------------------------------------------------------- 

1)  The Travels of Pedro Teixeira: with his Kings of Harmuz and extracts from his Kings of Persia, μετάφραση του William F. Sinclair, εισαγωγή και σημειώσεις του Donald Ferguson, 1902, σ. 144. Βλέπε επίσης http://pampalaia.blogspot.co.uk/2010/11/blog-post_10.html

2)  Walter Puchner, Studien zur Volkskunde Südosteuropas und des mediterranen Raums, 2009, σ. 242.

3)  Βλέπε (2), σ. 244.

4)  Δημήτρης Αρβανιτάκης, Οι Αναφορές των Βενετών Προβλεπτών της Ζακύνθου (16ος – 18ος αι.), Βενετία 2000, σελ. 197, από την αναφορά Bembo του 1615.

5)  The Diary of Master Thomas Dallam, Early voyages and travels in the Levant, 1893, σσ. 25 – 26. Βλέπε επίσης http://pampalaia.blogspot.co.uk/2010/10/blog-post.html

6)  Πιο συγκεκριμένα από το 1491 τουλάχιστον, αλλά περισσότερες λεπτομέρειες θα αναφερθούν προσεχώς.

7)  http://pampalaia.blogspot.co.uk/2011/02/blog-post_19.html

Το μακρύ χέρι του βασιλιά της Αγγλίας Ερρίκου του 8ου

Ένα χρόνο πριν τη σύλληψη του Θωμά Μπούα από τους ανθρώπους του βασιλιά της Γαλλίας Φραγκίσλου Α΄, ένας άλλος Μπούας παραλίγο να πληρώσει με τη ζωή του τα πάρε-δώσε του με ανθρώπους του βασιλιά της Αγγλίας. Μπορεί σε κείνη την ανάρτηση να επιτίμησα το ήθος του Φραγκίσκου αλλά ο Ερρίκος Η΄ ήταν ακόμη χειρότερος. Αρκεί να θυμίσω ότι αποκεφάλισε δύο από τις έξι συζύγους του, και υπέγραψε τις θανατικές καταδίκες δύο αγίων της Καθολικής Εκκλησίας, των Sir Thomas More και John Fisher, και μιας μάρτυρος, της κόμισσας Margaret Pole. Από αυτούς ο Thomas More ήταν πρώην συνεργάτης του και η Margaret Pole συγγενής του. Φρόντισε μάλιστα να ξεκληρίσει σχεδόν την οικογένεια της.

Στα τρία τελευταία χρόνια της βασιλείας του βρήκε αντάξιο του πράκτορα στην Ευρώπη στο πρόσωπο του συνταγματάρχη Ludovico Da l’Armi, ενός τυχοδιώκτη από τη Μπολόνια. Νέος, από αρχοντική οικογένεια –  γιός πλούσιου εμπόρου και ανιψιός καρδιναλίου – κομψευόμενος, φιλόδοξος, και χωρίς ηθικούς φραγμούς, ο Da l’Armi έμεινε στην ιστορία σαν ο διασημότερος βασιλικός τραμπούκος του 16^ου αιώνα. Το 1541 δούλευε για το βασιλιά της Γαλλίας, έτσι τουλάχιστον πιστευόταν, οργανώνοντας εξέγερση στη Σιένα εναντίων των Ισπανών. Τον υποψιάστηκαν, το έσκασε, συνελήφθη στη Φλωρεντία των Μεδίκων, και κατάφερε να γλυτώσει το τομάρι του καρφώνοντας και παίρνοντας χάρη.

Στις αρχές του 1545 ο Ludovico Da l’Armi εμφανίστηκε στη Βενετία στρατολογώντας μισθοφόρους για λογαριασμό του Ερρίκου Η΄. Στην αρχή οι Βενετοί έκαναν τα στραβά μάτια. Οι Γάλλοι, λεγόταν,  είχαν στείλει μια ντουζίνα πράκτορες να τον δολοφονήσουν. Ο ίδιος εργοδοτούσε ένα μικρό στρατό από μπράβους. Ανάμεσα τους και κάμποσοι μεγαλοτραμπούκοι που έφεραν τον τίτλο του κόμη, του μαρκήσιου, ή του ιππότη. Η Ρώμη – της οποίας υπήκοος ήταν ο Da l’Armi και όπου ήταν καταζητούμενος για φόνο – πίεσε έντονα τη Βενετία να απελάσει τον άνθρωπο του σχισματικού εχθρού της Αγίας Έδρας και συμμάχου των Διαμαρτυρομένων Ερρίκου. Ο πάπας υποστήριζε πως ο Ερρίκος του είχε αναθέσει τη δολοφονία του καρδιναλίου Pole. Το Συμβούλιο των Δέκα, μη θέλοντας να διαταράξει τις σχέσεις με την Αγγλία, περιορίστηκε να θυμίσει στο Da l’Armi πως η στρατολογία μισθοφόρων για ξένο στρατό ήταν παράνομη και να του κάνει συστάσεις να διάγει ήσυχο βίο.

Ιταλός μπράβος του 16^ου αιώνα

Το βράδυ της 7^ης Αυγούστου 1545 μία νυκτερινή αστυνομική περίπολος στη Βενετία εντόπισε μια ομάδα από περίπου δέκα ενόπλους. Τους ζήτησαν να αποκαλύψουν την ταυτότητα τους και να παραδώσουν τα όπλα τους. Αυτοί τράβηξαν σπαθιά και ακολούθησε συμπλοκή στην οποία τραυματίστηκε ένας αστυνομικός. Στο τέλος οι ένοπλοι υποχώρησαν και κλειδαμπαρώθηκαν στο σπίτι του Da l’Armi. Την επόμενη μέρα εκδόθηκε ένταλμα να κυκλωθεί το σπίτι και να συλληφθούν όσοι είχαν καταφύγει εκεί. Επίσης ζητούσε από το Da l’Armi, αν ήταν εκεί, να παρουσιαστεί στο Συμβούλιο. Στο σπίτι βρέθηκαν εφτά άτομα, ανάμεσα τους και ένας ιερέας, αλλά κανείς από αυτούς που είχαν πάρει μέρος στη συμπλοκή.

Την επόμενη μέρα ο Da l’Armi παρουσιάστηκε αυτοπροσώπως και δήλωσε πως είχε μεν πάρει μέρος στη συμπλοκή, αλλά είχε γίνει παρεξήγηση, και μέσα στο σκοτάδι είχε περάσει τους αστυνομικούς για κάποιους από τους πολλούς εχθρούς του. Μην τολμώντας να δυσαρεστήσουν τον Ερρίκο του επέτρεψαν να αποχωρήσει.

Μόλις τρεις μέρες αργότερα έφτασε στο Συμβούλιο η είδηση από τη Βενετική πόλη Τρεβίζο πως το βράδυ τρία άτομα είχαν επιτεθεί στον κόμη Curio Bua, γιό του περίφημου Μερκούριου Μπούα. Δύο από αυτούς του είχαν πιάσει κουβέντα, κοντά στο σπίτι του, και ο τρίτος τον μαχαίρωσε τρεις ή τέσσερες φορές. Κατόπιν, δύο από αυτούς ξέφυγαν μετά από καταρρίχηση των τειχών της πόλης σε σημείο όπου είχαν κρύψει άλογα, ο άλλος όμως πιάστηκε και ομολόγησε. Κατονόμασε το Ludovico Da l’Armi σαν τον άνθρωπο για λογαριασμό του οποίου είχε γίνει η επίθεση. Οργισμένο το Συμβούλιο εξέδωσε ένταλμα αυθημερόν, διατάζοντας τη σύλληψη και ανάκριση, με βασανιστήρια αν χρειαζόταν, του Da l’Armi και άλλων δεκατριών, οι οποίοι θεωρούνταν ένοχοι της συμπλοκής στη Βενετία και της επίθεσης στο Τρεβίζο.

Ο Da l’Armi βέβαια το είχε σκάσει και, καθοδόν προς την Αγγλία, χτύπησε νυχτιάτικα την πόρτα του Βενετού πρέσβη στην αυλή του αυτοκράτορα Καρόλου Ε΄, στις Βρυξέλλες, για να δικαιολογηθεί και να μετριάσει τις εντυπώσεις. Για τον Curio Bua είπε ότι πρόθεση των ανθρώπων του ήταν μόνο να του προξενήσουν μιαν ουλή, να τον σημαδέψουν. ‘Σε κάποιον που, ενώ είχε πάρει χρήματα για να υπηρετήσει ένα Βασιλιά δεν πήγε, άξιζε πολύ μεγαλύτερη τιμωρία, όπως θα παραδεχόταν ο Δόγης, ο οποίος είναι και αυτός ηγεμόνας,’ δικαιολόγησε την πράξη του στον πρεσβευτή Bernardo Navagero. Όσον αφορά το σκοπό της επίθεσης φαίνεται ότι ψευδόταν, αφού ο Curio δέχτηκε τρία ή τέσσερα χτυπήματα – πιθανότατα από κάποιο εγχειρίδιο – και σε τουλάχιστον δύο περιπτώσεις Βενετικά έγγραφα μιλούν για απόπειρα φόνου. Έλεγε άραγε αλήθεια για το κίνητρο της απόπειρας; Είχε ο Curio πληρωθεί για να πολεμήσει για τον Ερρίκο και αρνήθηκε;

Δεν υπάρχει κανένας λόγος να πιστέψουμε τις διαβεβαιώσεις ενός ανθρώπου σαν τον Da l’Armi. Για να παραφράσω τα λόγια του Άγγλου πρέσβη στη Βενετία – του ίδιου Edmund (ή Sigismund) Harvel που πληροφόρησε τον Ερρίκο για τη σύλληψη του Θωμά Μπούα από τους Γάλλους – ‘τίποτα σίγουρο δεν μπορεί να μαθευτεί από αυτόν’. Ο Curio δεν μπορεί να ήταν παραπάνω από 20 χρονών τότε. Ήταν γιός της Elisabetta Balbi που ο Μερκούριος Μπούας είχε παντρευτεί το 1525. Η πρώτη του γυναίκα, η Αικατερίνη Μπόχαλη, η οποία είχε γεννήσει μόνο ένα γιό, το Φλάβιο, είχε πεθάνει το 1524.

Αν ο Curio διέθετε πολεμική εμπειρία, αυτή θα ήταν ελάχιστη, και δεν θα την είχε αποκτήσει κοντά στον πατέρα του. Η μακρόχρονη σταδιοδρομία του Μερκούριου στα πεδία των μαχών είχε ουσιαστικά τερματιστεί όταν ο Curio ήταν έξι ή εφτά χρονών. Μια πολύ καλή περίληψη της σταδιοδρομίας του μπορείτε να δείτε σε αυτή την Ιταλική ιστοσελίδα. Μετά το 1532 δεν φαίνεται να είχε συμμετάσχει σε καμία μάχη. Βρισκόταν τότε στην έκτη δεκαετία της ζωής του και έπασχε από την εξαιρετικά επώδυνη κατάρα των πλουσίων, την ποδάγρα. Γνωρίζουμε μάλιστα πως το 1533 δεν μπόρεσε να παραστεί σε γκιόστρα στο Τρεβίζο, όπου ήταν μόνιμα εγκατεστημένος, λόγω της ποδάγρας. Έχουμε ξαναπεί πως ο Μερκούριος αγαπούσε ιδιαίτερα τις γκιόστρες. Έπαιρνε μέρος προσωπικά, το ίδιο και κάποιοι από τους Στρατιώτες του, όπως στη γκιόστρα του Τρεβίζο το 1518. Υποστηρίζεται ότι σε αυτό τον πίνακα του Lotto, φτιαγμένο γύρω στα 1535, ο Μερκούριος ακουμπάει στον τοίχο και το τραπέζι λόγω του άλγους του ποδιού του.

Ο Μερκούριος μάλλον πέθανε το 1542, αν και μόνο ενδείξεις υπάρχουν γι αυτό, και ο νεαρότατος Curio κληρονόμησε το βαρύτατο όνομα, τους τίτλους ευγενείας, και, πιθανότατα, την ηγεσία του λόχου των ελαφρών ιππέων. Ίσως είχε πράγματι συμφωνήσει, με μεγάλη επιπολαιότητα, να πολεμήσει για τον Ερρίκο και είχε αθετήσει την υπόσχεση του. Εξ ίσου πιθανό, αν όχι πιθανότερο, είναι να είχε αντιδράσει στις προσπάθειες του Da l’Armi να στρατολογήσει κάποιους από τους δικούς του Στρατιώτες. Οπωσδήποτε δεν υπολόγισε σωστά το πόσο επικίνδυνος άνθρωπος ήταν ο Da l’Armi.  Ήταν πολύ τυχερός που επιβίωσε της απόπειρας.

Ότι και να πίστευαν οι Βενετοί, ή ο πάπας, ο Ερρίκος Η΄ εμπιστευόταν τον Ludovico. Πίεσε το Βενετό πρεσβευτή στο Λονδίνο και έγραψε αυτοπροσώπως στη Σινιορία στο τέλος Σεπτεμβρίου, ζητώντας πεντάχρονη αμνηστία με δικαίωμα ασφαλούς διαμονής στη Βενετία για τον Da l’Armi. Αρχικά οι Βενετοί ήταν άκαμπτοι αλλά στις 9 Δεκεμβρίου ενέδωσαν. Ψέλλισαν και κάποιες δικαιολογίες ότι για την καθυστέρηση έφταιγε ο θάνατος του Δόγη και η εκλογή νέου. Είναι χαρακτηριστικές οι οδηγίες που έδωσαν στον πρεσβευτή τους στη Ρώμη. Του είπαν να μην αναφερθεί στο ζήτημα, αν όμως του ζητηθούν εξηγήσεις να πει ότι την αμνηστία την επιθυμούσε διακαώς ο βασιλιάς της Αγγλίας και δεν μπορούσαν να αρνηθούν, γιατί είχαν πάντα καλές σχέσεις, και στην Αγγλία μένουν πολλοί υπήκοοι τους με μεγάλες επενδύσεις.

Ο Da l’Armi επανήλθε θριαμβευτικά στη Βενετία τον επόμενο χρόνο, το 1546, και από εκεί διέτρεχε τη βόρειο Ιταλία στρατολογώντας, συνωμοτώντας, διαδίδοντας φήμες, και προσπαθώντας να στήσει αμφίβολες συμμαχίες. Δεν μπορούσε όμως να μείνει μακριά από καθαρά εγκληματικές ενέργειες για πολύ. Στις 3 Νοεμβρίου του ίδιου χρόνου εκδόθηκε στη Βενετία ένταλμα σύλληψης ενός τραπεζίτη, του Ser Mafio Bernardo, για αποκάλυψη κρατικών μυστικών και διαπραγματεύσεις με τη Γαλλία. Λιγότερο από δύο βδομάδες αργότερα ο Mafio Bernardo βρέθηκε δολοφονημένος έξω από τη Ραβέννα. Σχεδόν αμέσως προέκυψαν στοιχεία ανάμιξης του Da l’Armi. Αρνήθηκε τις κατηγορίες και, παρά το ότι νέα στοιχεία έδειχναν ότι ένα γράμμα που είχε δώσει στους δολοφόνους είχε χρησιμοποιηθεί για να παρασύρει το θύμα στον τόπο της δολοφονίας, τον άφησαν πάλι να φύγει.

Καινούργιες μαρτυρίες διέλυσαν οποιαδήποτε αμφιβολία για την ενοχή του πράκτορα. Ο Mafio Bernardo πρέπει να γνώριζε πράγματα που ο συνταγματάρχης του Ερρίκου δεν ήθελε να αποκαλυφτούν. Ο Da l’Armi, καταζητούμενος πάλι στη Βενετία, βρέθηκε στο Μιλάνο στις αρχές Φεβρουαρίου. Η τύχη του όμως τον είχε εγκαταλείψει. Ο Ερρίκος Η΄είχε πεθάνει στις 28 Ιανουαρίου και το Λονδίνο δεν ενδιαφερόταν πλέον για την προστασία του. Οι κατάσκοποι τον ακολουθούσαν. Ήταν Καρναβάλια και δεν άντεξε στον πειρασμό να πάει στη γκιόστρα. Παρά το ότι ήταν μασκοφορεμένος τα εξεζητημένα και φανταχτερά ρούχα του τον έκαναν εύκολα αναγνωρίσιμο. Ακόμη και εμείς γνωρίζουμε πως ακριβώς ντυνόταν αφού ο Bonifazio τον έχει απαθανατίσει στη ‘Σφαγή των νηπίων’. Τον βλέπουμε στα δεξιά να παρακολουθεί τη σφαγή απαθής, φορώντας κόκκινο σκούφο από Ανατολίτικο μετάξι με άσπρο φτερό, πορφυρό επενδύτη από βελούδο με κρεμάμενα μανίκια, και βράκα.

Ο Ludovico Da l’Armi συνελήφθη και φυλακίστηκε στο κάστρο. Με τη σύμφωνη γνώμη του αυτοκράτορα Καρόλου Ε΄, υπό την προστασία του οποίου βρισκόταν το Μιλάνο, εκδόθηκε στη Βενετία τον Απρίλιο. Διακόσιοι καβαλάρηδες με αυστηρές εντολές αποτέλεσαν τη συνοδεία του αλυσοδεμένου δολοφόνου. Μετά από δεκαπενθήμερη βασανιστική ανάκριση αποκεφαλίστηκε πάνω σε μια ψηλή εξέδρα, ανάμεσα στις δύο κολώνες στην Piazzetta di San Marco.

-----------------------------------------------------------

Για τη συγγραφή του κειμένου χρησιμοποιήθηκαν:

Eric Harrison, Henry the Eighth’s Gangster: The Affair of Ludovico Da l’Armi, The Journal of Modern History, τόμος 15^ος, Δεκ. 1943.

John Addington Symonds, Renaissance in Italy: The Catholic Reaction, Μέρος 1^ο, Κεφάλαιο 6^ο, New York 1887.

V. Arrighi, Dizionario Biografico degli Italiani, DALL'ARMI, Ludovico.

Calendar of State Papers Relating to English Affairs in the Archives of Venice.

Maria Luisa Ricciardi, Lorenzo Lotto. Il Gentiluomo della Galleria Borghese, Artibus et Historiae, τόμος 10^ος, No. 19 (1989).

Οι ιππότες Αγιαποστολίτης, Καλόφωνος και Μάστορας

Το κάστρο της Κορώνης το 1692

Στο Βενετοτουρκικό πόλεμο 1499-1503 οι Βενετοί κέρδισαν την Κεφαλονιά – που είχαν αναγκαστεί να την παραχωρήσουν στο σουλτάνο το 1485 – αλλά έχασαν τα ‘δυο τους μάτια στο Μοριά’, τη Μεθώνη και την Κορώνη. Η Μεθώνη πάρθηκε εξ εφόδου και, κατά τη συνήθεια των καιρών, οι κάτοικοι σφαγιάστηκαν ή εξανδραποδίστηκαν. Οι Κορωναίοι, και όσοι Μοθωναίοι είχαν καταφύγει εκεί, προτίμησαν να συνθηκολογήσουν. Όσοι διάλεξαν την προσφυγιά από την Οθωμανική διοίκηση μεταφέρθηκαν κυρίως στην Κεφαλονιά αλλά και στη Ζάκυνθο.

32 χρόνια αργότερα ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής, έχοντας κατακτήσει το μεγαλύτερο μέρος της Ουγγαρίας, έστειλε για δεύτερη φορά το στρατό του εναντίον της Βιέννης. Σε αντιπερισπασμό ο αυτοκράτορας Κάρολος Ε΄ έστειλε το στόλο του, ενισχυμένο με πλοία από τον πάπα και τους Ιππότες της Μάλτας, στην ανατολική Μεσόγειο. Ναύαρχος ήταν ο Γενουάτης Andrea Doria και είχε υπό τις διαταγές του 48 κάτεργα και 35 άλλα πλοία. Ο Οθωμανικός στόλος, με περίπου 80 πλοία, βρισκόταν το καλοκαίρι του 1532 στην Πρέβεζα. Ο Doria έπλευσε στη Ζάκυνθο όπου προσπάθησε μάταια να προσεταιρισθεί τους Βενετούς. Φοβόταν ο Γιάννης το θεριό και το θεριό το Γιάννη και έτσι οι δύο στόλοι κρατήθηκαν μακριά ο ένας από τον άλλο, ώσπου ο Οθωμανικός, χτυπημένος από πανούκλα, αποχώρησε.

Αρπάζοντας την ευκαιρία οι αυτοκρατορικοί επιτέθηκαν στην Κορώνη, μιας και τη θεώρησαν ευκολότερο στόχο από τη Μεθώνη. Μαζί με τους Ισπανούς, Ναπολιτάνους και άλλους μαχητές ήταν και αρκετοί Στρατιώτες. Κάποιοι από αυτούς ήδη στην υπηρεσία του αυτοκράτορα στο Βασίλειο της Νεάπολης, άλλοι στρατολογημένοι ή εθελοντές από τη Ζάκυνθο. Μετά από σφοδρούς κανονιοβολισμούς και τέσσερες εφόδους εναντίον των τειχών οι επιτιθέμενοι μπήκαν στο κάστρο, αλλά οι Τούρκοι αντιστέκονταν ακόμα στο ισχυρότερο σημείο του. 700 Τούρκοι ιππείς που έφτασαν στο μεταξύ από τη Λακωνία έπεσαν σε τάφρο και εξολοθρεύτηκαν. Τα παλουκωμένα τους κεφάλια λύγισαν το ηθικό των αμυνομένων και συνθηκολόγησαν.

Ο στρατός του Κάρολου Ε΄ στην Τύνιδα το 1535, Jan Cornelisz Vermeyen

Οι απώλειες των αυτοκρατορικών ήταν σημαντικές και ανάμεσα στους νεκρούς ήταν και οι καπεταναίοι Θεόδωρος Μπόχαλης και Θεόδωρος Βοσκίτης. Η Κορώνη όμως δεν θα έμενε σε χριστιανικά χέρια για πολύ. Ο σουλτάνος είχε εγκαταλείψει την εκστρατεία εναντίον της Βιέννης και ήταν αποφασισμένος για λόγους γοήτρου να ξαναπάρει την Κορώνη οπωσδήποτε. Για τον αυτοκράτορα η πόλη δεν είχε πια καμιά σχεδόν αξία και η άμυνα της κόστιζε πολύ. Όταν τον Αύγουστο του 1533 ξαναγύρισε ο Doria με 36 πλοία και εφόδια οι οχτώ χιλιάδες πολεμιστές και άμαχοι είχαν φτάσει να τρώνε τα παπούτσια τους. Ο Γενουάτης κατάφερε να σπάσει τον αποκλεισμό του Οθωμανικού στόλου και το κάστρο πήρε ανάσα με κάποιες πρόσκαιρες πολεμικές επιτυχίες.

Στο μεταξύ ο Κάρολος Ε΄ προσπαθούσε να ξεφορτωθεί την Κορώνη. Την παραχώρησε στους Βενετούς αλλά δεν τη δέχτηκαν. Προσπάθησε μέσω του πάπα να μοιραστεί τα έξοδα με άλλους χριστιανούς ηγεμόνες αλλά ούτε αυτό κατάφερε. Έτσι ο στόλος του ξαναπήγε για μια τελευταία φορά στην Κορώνη το 1534 και πήρε το στρατό και 5.000 κατοίκους της περιοχής. Πολλοί από τους Μεσσήνιους εγκαταστάθηκαν στην Μεσσήνη της Σικελίας, παλιά τους αποικία, άλλοι στη Νεάπολη και άλλοι στα νησιά του Ιονίου και την Κρήτη.

Τρεις τουλάχιστον κάτοικοι της Ζακύνθου διακρίθηκαν στις επιχειρήσεις του 1532. Ανακηρύχτηκαν ιππότες και τους δόθηκαν κάστρα και φέουδα στο Μοριά, μόνο που έπρεπε πρώτα να ... κατακτηθούν. Οι ανδραγαθήσαντες ήταν μάλλον πολύ περισσότεροι αλλά, όπως θα δούμε παρακάτω, η ανδρεία από μόνη της συνήθως δεν αρκεί.

Ο ένας λεγόταν Νικόλαος Μάστορας (1) ή Μάστορης, αλλά αναφέρεται και σαν Νικόλαος Μανουράς (2). Τα αποδεικτικά έγγραφα βρίσκονταν το 19ο αιώνα στην κατοχή της οικογένειας Λογοθέτη, που είχε κληρονομήσει τον τίτλο και τα προνόμια του στα τέλη του 17ου. Τα είχε εξετάσει ο Παναγιώτης Χιώτης αλλά δεν τα δημοσίευσε.

Ο δεύτερος λεγόταν Θεόδωρος Αγιαποστολίτης και ήταν Κορωναίος στην καταγωγή. Ο Διονύσιος Ρώμας στον ‘Σοπρακόμιτο’ λέει ότι οι Αγιαποστολίτες είχαν καταγωγή από το Βυζάντιο και είχαν καταφύγει στην Κορώνη πριν εγκατασταθούν στη Ζάκυνθο (3). Λέει ακόμη ότι ο Θεόδωρος ήταν stradioto, δηλαδή Στρατιώτης (4). Ήταν μάλλον γεννημένος στη Ζάκυνθο. Ανακηρύχτηκε ιππότης από τον Κάρολο Ε΄ το 1533. Παρακάτω το αυτοκρατορικό έγγραφο, σε μετάφραση από τα Λατινικά του Κερκυραίου Ανδρέα Μουστοξύδη.

Ο Άγιος Γεώργιος των Σκορτών ήταν πιθανότατα το κάστρο που παράδωσε ο Κροκόνδυλος Κλαδάς στο Μωάμεθ τον Πορθητή και πήρε σε αντάλλαγμα το κάστρο της Βαρδούνιας. Δυστυχώς το έγγραφο δεν δίνει λεπτομέρειες ούτε για τις πράξεις του Αγιαποστολίτη, ούτε για το ιπποτικό τάγμα στο οποίο εντάχθηκε. Για αυτό το τελευταίο μας δίνει κάποιες σοβαρές ενδείξεις το αντίστοιχο έγγραφο του Μιχαήλ Καλόφωνου.

Οι Καλόφωνοι, όπως και οι Αγιαποστολίτες, ήταν από την Κωνσταντινούπολη (5). Πρόσφυγες στην Κορώνη, ξαναπροσφυγοποιήθηκαν το 1500 και εγκαταστάθηκαν στη Ζάκυνθο. Παρακάτω το αυτοκρατορικό έγγραφο σε μετάφραση του Παναγιώτη Χιώτη.

Ο χρυσός σταυρός με τους τέσσερις μικρότερους ήταν το σύμβολο του σταυροφορικού Βασιλείου της Ιερουσαλήμ, το στέμμα του οποίου διεκδικούσε ο Κάρολος και ήταν ενσωματωμένο στο έμβλημα του Βασιλείου της Νεάπολης (των Δύο Σικελιών).

Ο λέων άρπαξ ήταν επίσης σύμβολο που χρησιμοποιούσε ο Κάρολος, ενώ ο μαύρος δικέφαλος ήταν το σύμβολο της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας που είχε αποκτηθεί μέσω επιγαμίας με τους Κομνηνούς. Η λόγχη με σταυρό (λόγχη αιχμιζομένη δια σταυρού) είναι στην πραγματικότητα αυτό που είναι γνωστό σαν ‘σταυρός του Αγίου Ιακώβου’, προστάτη αγίου της Ισπανίας. Ήταν επίσης το έμβλημα του Santiago de Compostela, του μεγαλύτερου και σημαντικότερου από τα τρία Ισπανικά ιπποτικά τάγματα. Οι ‘santiaguistas’ λέγονταν και ‘caballeros de la espada’, δηλαδή ιππότες της σπάθης. Στο έγγραφο οι ‘ομοβάθμιοι’ του Καλόφωνου αποκαλούνται ‘οι φέροντες γυμνήν σπάθην’.

Νομίζω αυτά είναι αρκετά για να είμαστε βέβαιοι σε ποιό τάγμα ανήκε ο Καλόφωνος αλλά και οι άλλοι δύο. Τα άλλα δύο τάγματα ήταν σφιχτότερα στις προϋποθέσεις που έβαζαν και δεν δέχονταν καν έγγαμους. Υπήρχε και ένα άλλο τάγμα όπου θεωρητικά θα μπορούσε να τους εντάξει ο Κάρολος, το του Χρυσόμαλλου Δέρατος, αλλά εκεί αφ’ ενός μέλη ήταν μόνο μικροί και μεγάλοι ηγεμόνες και αφ’ ετέρου είχε μόνο 30 μέλη στα οποία δεν περιλαμβάνονταν. Αντίθετα, το τάγμα του Santiago είχε εκατοντάδες μέλη.

Αυτό δεν σημαίνει πως θα μπορούσαν να γίνουν μέλη όλοι οι ανδραγαθήσαντες Έλληνες. Έπρεπε να είναι επιβεβαιωμένα από οικογένεια αρχοντική, να μην είναι νόθοι και να είναι καθολικοί. Δεν ξέρω αν οι τρεις πληρούσαν αυτούς τους όρους ή ο ευγνώμων αυτοκράτορας νέρωσε το κρασί του. Τα αρχεία πάντως του τάγματος σώζονται και βρίσκονται στο Archivo Historico Nacional της Μαδρίτης. Εκεί ίσως φυλάγονται κάποιες επιπλέον πληροφορίες για τους τρεις αυτούς πολεμιστές.

Τελειώνοντας ας επισημάνουμε και ένα λάθος του έκανε ο Λεωνίδας Ζώης όταν έγραφε μια περίληψη του εγγράφου για τον Καλόφωνο (6). Έγραψε:

Είναι φανερό σε όποιον διαβάσει το έγγραφο ότι αυτό δεν είναι σωστό. Δικαίωμα, και οφειλή, είχε να φέρει τα παράσημα και τα σύμβολα. Δεν χρειαζόσουν ιδιαίτερο δικαίωμα για να διοργανώσεις γκιόστρα ή να μονομαχήσεις. Ειδικά στη Ζάκυνθο, όπως είχαμε πει, γίνονταν γκιόστρες ακόμα και στα πανηγύρια.

-----------------------------------------------------------------------------------------   

(1) Π. Χιώτης, ‘Ιστορικά Απομνημονεύματα’, τόμος Β΄, σελ. 548.

(2) Π. Χιώτης, ‘Ιστορικά Απομνημονεύματα’, τόμος Γ΄, σελ. 84.

(3) Α΄, σελ. 434, σημ. 10 του 5^ου κεφ.

(4) Α΄, κεφ. 5^ο, σελ. 267.

(5) Λ. Ζώη, ‘Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου’, τόμος Α΄, σελ. 258.

(6) ‘Λεξικόν’, τόμος Α΄, σελ. 259.