Το τελευταίο κάστρο – μέρος Α΄

Το 1458 ο Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής κατέβηκε στο Μοριά, επικεφαλής μιας τεράστιας στρατιάς, με την πρόφαση της επιβολής της τάξης. Οι δύο δεσπότες που τον μοιράζονταν ήταν φόρου υποτελείς του και πολεμούσαν πάλι μεταξύ τους. Ο Θωμάς είχε πάντα το βλέμμα του στραμμένο δυτικά, όπως και οι αδελφοί τους, οι τελευταίοι αυτοκράτορες της δυναστείας των Παλαιολόγων. Ο Δημήτριος προσέβλεπε στη βοήθεια του σουλτάνου. Δεν κινητοποιούσε όμως ο σουλτάνος το στρατό του χωρίς ανταμοιβή. Τιμωρώντας με σφαγές και εξανδραποδισμούς όσους αντιστέκονταν πήρε ένα μεγάλο μέρος του Μοριά υπό την εξουσία του. Το 1460 ξανακατέβηκε, και αυτή τη φορά κράτησε και τον υπόλοιπο, καταλύοντας το δεσποτάτο. Ο Δημήτριος παρέδωσε στον Μωάμεθ το Μυστρά ακριβώς εφτά χρόνια μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης. Όπως θα ανέμενε κανείς, έγινε μέλος της ακολουθίας του ενώ η μοναχοκόρη του μπήκε στο χαρέμι του. Ο Θωμάς διέφυγε με την οικογένεια του και την κάρα του Αγίου Ανδρέα στην Ιταλία, όπου ζήτησε την προστασία του πάπα, ελπίζοντας μάταια σε μια σταυροφορία που θα αναβίωνε τη χαμένη αυτοκρατορία.

Μετά τη φυγή του Θωμά μόνο δύο Βυζαντινά κάστρα του Μοριά αντιστέκονταν ακόμα. Το Σαλμενικόν (1), κοντά στην Πάτρα, και ο απόκρημνος βράχος της Μονεμβασιάς. Έτσι λένε τα βιβλία. Οι υπερασπιστές του Σαλμενικού άντεξαν για ένα ολόκληρο χρόνο και στα μέσα του καλοκαιριού του 1461 αποχώρησαν με τα όπλα και τα πράγματα τους μετά από συνθήκη. Η ανδρεία τους αναγνωρίστηκε από τους Βενετούς – που προσέλαβαν άμεσα στο στρατό τους τον ηγέτη τους Κωνσταντίνο Γραίτζα Παλαιολόγο – τους Οθωμανούς (2), και τους μετέπειτα ιστορικούς. Γενικά το Σαλμενικόν θεωρείται (3) η τελευταία έπαλξη του Δεσποτάτου του Μορέως αν και οι Μονεμβασιώτες δεν παρέδωσαν την πόλη τους ποτέ.

Αμέσως μετά την παράδοση του Μυστρά ο σουλτάνος είχε στείλει έναν αξιωματούχο του και τον κουνιάδο του Δημήτριου, το Ματθαίο Ασάν, στη Μονεμβασιά. Εκεί βρίσκονταν η γυναίκα του Δημήτριου και η κόρη του. Οι απεσταλμένοι ζήτησαν την παράδοση των γυναικών και της καστρόπολης. Οι γυναίκες παραδόθηκαν αλλά όχι η Μονεμβασιά. Η φυσικά οχυρή θέση της πόλης είναι δώρο του Θεού, απάντησαν οι Μονεμβασιώτες, και ο σουλτάνος θα την πάρει μόνο όταν είναι θέλημα Του (4). Παρόλο που ο Μωάμεθ επιθυμούσε σφοδρά την κατάκτηση της δεν το τόλμησε (5). Η πάνω πόλη περιβάλλεται από απότομους γκρεμούς, που υψώνονται από τη θάλασσα σε ύψος μέχρι και πάνω από 200 μέτρα, ενώ μόνο μια στενότατη λωρίδα δίνει πρόσβαση από την ξηρά. Το βαρύ πυροβολικό των Οθωμανών ήταν άχρηστο εκεί.

 Ο διοικητής της Μονεμβασιάς, ο οποίος λεγόταν Μανουήλ Παλαιολόγος, έθεσε τον εαυτό του και την πόλη του υπό τον Θωμά. Ο Θωμάς όμως καταδιωκόταν από το σουλτάνο και σε λίγο διέφυγε στη Ρώμη. Η Μονεμβασιά χρειαζόταν τρόφιμα – και πλοία για να τα μεταφέρουν. Έτσι, σε συνεννόηση με το Θωμά, έστειλαν στο τέλος του καλοκαιριού μια αντιπροσωπεία στον προστάτη του, τον πάπα, ζητώντας του να πάρει την πόλη υπό την προστασία του (6). Ο πάπας το αποδέχτηκε το Σεπτέμβριο και έστειλε ένα διοικητή και τρόφιμα το Φεβρουάριο του 1461.

Αυτός είναι και ο λόγος που το Σαλμενικόν θεωρείται το τελευταίο βυζαντινό έδαφος στο Μοριά, αφού όταν ο Γραίτζας Παλαιολόγος και οι στρατιώτες του αποχωρούσαν, στη Μονεμβασιά κυμάτιζε ήδη η παπική σημαία. Ένας επιπλέον λόγος ίσως είναι ότι οι Μονεμβασιώτες δεν χρειάστηκε να πολεμήσουν. Πάντως δεν έμειναν ευχαριστημένοι από την παπική διοίκηση και την άλλαξαν με βενετική το 1462 ή 1463.

Η Μονεμβασιά στα τέλη του 17^ου αιώνα

*  *  *

Στις αναρτήσεις του περασμένου μήνα δείχτηκε, νομίζω επαρκώς, ότι το 14^ο αιώνα, και στις αρχές του 15^ου, οι νησίδες των Στροφάδων δεν βρίσκονταν υπό την εξουσία της Κομητείας Κεφαλληνίας και Ζακύνθου, ούτε του Δουκάτου της Αγίας Μαύρας, όπως υποθέτουν χωρίς βάσιμο λόγο οι ιστορικοί. Η μοναδική υπόθεση που ταιριάζει στα υπάρχοντα στοιχεία είναι πως τα Στροφάδια ανήκαν στη Βαρονία της Πάτρας. Προχωρώντας, δείξαμε ότι η υπόθεση αυτή εξηγεί και την ανακαίνιση της μονής των Στροφάδων από τον Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγο.

Στις επόμενες τρεις δεκαετίες τίποτα δεν φαίνεται να άλλαξε στις νησίδες. Το Δουκάτο της Αγίας Μαύρας είχε περάσει σε μια φάση συρρίκνωσης που τερματίστηκε με την οριστική του κατάλυση. Οι σχέσεις του πάντως με τους Βυζαντινούς σε αυτό το διάστημα ήταν καλές. Οι σχέσεις του Δεσποτάτου με τους Βενετούς ήταν ασταθείς και κάποτε τεταμένες, όμως τα Στροφάδια δεν αναφέρονται ανάμεσα στις αμφισβητούμενες περιοχές (Γκρίζι, Μανιατοχώρι, Νίκλι, Άγιος Ηλίας, Μύλοι, Βιτρινίτσα). Ο Μοριάς έγινε θέατρο τεράστιων Τουρκικών επιδρομών από την ξηρά, επαναστάσεων, και εμφύλιων συγκρούσεων αλλά η σχετική απομόνωση των Στροφάδων μάλλον τα προφύλαξε από τέτοια συμβάντα. Αυτά μέχρι το 1460. Λογικά, οι μοναχοί δεν θα είχαν τότε άλλη επιλογή από το να ακολουθήσουν τα 250 περίπου κάστρα, τειχισμένες πόλεις, καστέλια, και οχυρωμένα χωριά που είχαν παραδοθεί στους Οθωμανούς ή καταληφθεί.  Όταν όμως ασχολείται κανείς με την ιστορία των Στροφάδων η λογική είναι εργαλείο που απαιτεί χειρισμό ακριβείας γιατί κινούμαστε πια στα όρια της.

Τον Ιούνιο του 1461, δηλαδή ένα μήνα πριν την εκκένωση του Σαλμενικού από το Γραίτζα, ο Γάλλος Louis de Rochechouart, Eπίσκοπος του Saintes, πέρασε από την περιοχή των Στροφάδων. Εκεί, έγραψε για τα νησιά στο ταξιδιωτικό του ημερολόγιο (7), είναι πολλοί Έλληνες μοναχοί, που τους λένε καλογέρους, και έχουν μία εκκλησία σαν φρούριο, επειδή τους έχουν επιτεθεί πολύ συχνά Τούρκοι και Σαρακηνοί που ήρθαν από τη Μπαρμπαριά. Δεν είναι ξεκάθαρο αν αυτές οι επιθέσεις ανήκαν αποκλειστικά στο παρελθόν ή συνεχίζονταν. Θα περίμενε κανείς πως αν οι μοναχοί είχαν υποταγεί στο σουλτάνο δεν θα αντιμετώπιζαν τον κίνδυνο Τουρκικών επιθέσεων δεκατρείς μήνες αργότερα. Οι Τούρκοι δεν λεηλατούσαν μοναστήρια της επικράτειας τους. Οπωσδήποτε δεν θα περίμενε όμως τέτοια περιγραφή των Στρoφάδων αν βρίσκονταν πια υπό Τουρκικό έλεγχο. Πριν βγάλουμε συμπέρασμα ας δούμε και κάποιες άλλες μαρτυρίες.

Ο Felix Faber, ένας μοναχός γεννημένος στη Ζυρίχη που ζούσε στη Γερμανία, βρήκε την ευκαιρία για δεύτερο προσκύνημα στους Άγιους Τόπους σαν ξεναγός μιας ομάδας ευγενών το 1483. Αυτό το δεύτερο ταξίδι το περιέγραψε γραπτώς, και με μεγάλη προσοχή και λεπτομέρειες, κάτι που είχε υποσχεθεί, αφού από το πρώτο είχε ξεχάσει τόσα πολλά που δεν ήταν σε θέση να δώσει λεπτομερή περιγραφή ακόμα και των ιερότερων σημείων των Αγίων Τόπων. Κρατούσε εκτεταμένες σημειώσεις. Το βιβλίο του σχεδόν γράφτηκε καθοδόν – στο κατάστρωμα του πλοίου και στην καμπούρα της καμήλας. Μεταφέρω εδώ όλο το κομμάτι (8) για τα Στροφάδια επειδή πραγματικά αξίζει τον κόπο.

Στις δεκατέσσερις (του μήνα) πήραμε το δρόμο μας και είδαμε τα βουνά της Αχαΐας, εκεί κοντά όπου βρίσκεται η πόλη της Πάτρας, στην οποία σταυρώθηκε ο Άγιος Ανδρέας, και εκεί τα ξημερώματα μείναμε ακίνητοι γιατί δεν φύσαγε. Μετά το γεύμα ήρθε ένα αδύναμο αεράκι που έστειλε τη γαλέα έρποντας προς τη Μεθώνη, την οποία πόλη τη λένε Modon, όπου θέλαμε να πάμε. Προς το βράδυ  ένας δυνατός, ευνοϊκός άνεμος μας πήγε εκεί που δεν βλέπαμε πια τα νησιά της Samafra (Αγίας Μαύρας)(9), και προς τα βουνά του Μοριά στην περιοχή της Carenza (Γλαρέντζας), μετά την οποία φτάσαμε στο Belventor (Ποντικόκαστρο). Αργά το βράδυ είδαμε αριστερά μας την εύφορη περιοχή της Archadia (Κυπαρισσίας) που είναι Τούρκικη. Και στα δεξιά μας είδαμε ένα νησί χωρίς βουνά που το λένε Strivale (Στροφάδια). Σε αυτό το νησί μένουν Έλληνες μοναχοί των κανόνων του Αγίου Βασιλείου, τους οποίους οι Τούρκοι δεν έχουν ποτέ καταφέρει να διώξουν από εκεί, παρόλο που έχουν δώσει πολλές μάχες μαζί τους. Γιατί μόλις έρθουν οι Τούρκοι, οι μοναχοί ορμάνε με τα όπλα τους και τρέπουν τους εχθρούς σε φυγή –  το έχουν κάνει τόσες φορές που οι Τούρκοι δεν τολμάνε πια να τους χτυπήσουν. Πήγαμε προς το νησί, το περάσαμε και το αφήσαμε αριστερά μας.

Πρώτα απ’ όλα πρέπει να πούμε ότι δεν μπορούν να υπάρχουν αμφιβολίες για την ακρίβεια της πληροφορίας, η οποία κατά πάσα πιθανότητα προήλθε από Βενετό αξιωματικό του πλοίου. Ο Faber μιλούσε μόνο Γερμανικά και Λατινικά (10) και είναι απίθανο να συνεννοήθηκε σε αυτές τις γλώσσες με κάποιο κωπηλάτη από την Ελλάδα, την Αλβανία, ή τη Δαλματία. Πληροφορίες που αφορούσαν την πολιτική κατάσταση ή τους κινδύνους από πειρατές ήταν έγκυρες, αφού σε αυτές βασιζόταν το βιός και η ίδια η ζωή των ναυτικών και των εμπόρων. Λάθη βέβαια γίνονταν, κυρίως λόγω γλωσσικών διαφορών, όμως συνήθως επηρεάζουν μόνο επιμέρους ζητήματα και όχι την ουσία της πληροφορίας.

Αυτό είναι έκδηλο στη διήγηση ενός άλλου προσκυνητή στο ίδιο ταξίδι, του Paulus Walther. Ο αδελφός Paulus ήταν λιγότερο προσεκτικός και ενημερωμένος από τον αδελφό Felix και οι γεωγραφικές του γνώσεις κάπως συγκεχυμένες. Οι πληροφορίες του για τα νησιά της Αγίας Μαύρας είναι δυο-τρία χρόνια μπαγιάτικες και, ίσως επειδή δεν πίστευε στα αυτιά του, πολλαπλασίασε τον αριθμό των καλογέρων επί δέκα και τις διαστάσεις των νησιών επί εκατό. Τα λάθη του δείχνουν ότι η συζήτηση έγινε στα Λατινικά και όχι στη μητρική του γλώσσα. Οι πληροφορίες δηλαδή δεν προέρχονταν από Γερμανούς εμπόρους που οι προσκυνητές συνάντησαν στη Μεθώνη αλλά από το πλήρωμα του πλοίου. Παρόλα τα λάθη η διήγηση του είναι πολύ ενδιαφέρουσα (11)(12):

Και πήραμε τέτοια πορεία, που την έκτη μέρα της εβδομάδας (28 Ιουνίου) είχαμε τρία νησιά στα αριστερά μας, και είναι όλα Τούρκικα. Το πρώτο λέγεται Maffra (Α. Μαύρα/Λευκάδα), το δεύτερο Tessalonia (Κεφαλονιά), το τρίτο Zante, και έχουν πράγματα όπως πόλεις, κάστρα, και χωριά, και ιδιαίτερα το πρώτο η scl. (sct; sancta;) Maffra – ανάμεσα στα βουνά είναι δύο ισχυρότατα κάστρα, και τα κάτεχε ο Leonhardus της Maffra (Λεονάρδος Τόκκο) αλλά στα προηγούμενα έξι χρόνια τα κυρίευσαν οι Τούρκοι και τον έδιωξαν τελείως από τη γη του. Και πίσω από αυτά τα κάστρα υπάρχει μια πόλη που λέγεται Πάτρα στην οποία απεβίωσε και σταυρώθηκε ο άγιος Ανδρέας ο απόστολος. Από αυτή την περιοχή και τα βουνά ξεκινάει ο Μοριάς που είναι κανονική ξηρά (δεν είναι νησί) και τον κατέχουν και αυτόν οι Τούρκοι. Και στα δεξιά υπάρχει ένα νησί που λέγεται Striffalia (Στρίβαλι, Στροφάδες) σε πλάτος και μήκος εκατό μίλια. Σε αυτό υπάρχει ένα μοναστήρι που λέγεται Kalorea (φυσικά καλογέροι λέγονταν μόνο οι μοναχοί και όχι και το μοναστήρι), στο οποίο υπάρχουν διαρκώς διακόσιοι Έλληνες πρεσβύτεροι και τριακόσιοι λαϊκοί αδελφοί, όλοι των κοινοβιακών κανόνων του αγίου Βασιλείου και λέγονται Kalorier του Striffali. Και έχουν όλοι τους πολεμικά όπλα τόσο οι ιερομόναχοι όσο και οι λαϊκοί αδελφοί και όλα τα άλλα πράγματα που χρειάζονται για να κάνουν πόλεμο, και μέχρι σήμερα έχουν πάντα υπερασπίσει τους εαυτούς τους από τους Τούρκους. Αλλά είναι όλοι αιρετικοί όπως και οι υπόλοιποι Έλληνες, κάτι για το οποίο θα μιλήσουμε εκεί που πρέπει. Και σε αυτό το ίδιο νησί καλλιεργούν διάφορα φρούτα, δημητριακά, κρασί, λάδι, κλπ. σε μεγάλες ποσότητες, και έχουν αρκετό κρέας και πόσιμο νερό σε αφθονία. Τελικά, το ταξίδι μας φέρνει προς τους πρόποδες των βουνών στα αριστερά, στην ακτή μιας πόλης που λέγεται Lepantes (Ναύπακτος), που είναι Βενετική.

 Γαλέα προσκυνητών τη χρονιά που ο Faber και ο Walther ταξίδευαν στη Μεσόγειο. Ίσως και η δική τους.

Αυτές οι Τουρκικές επιθέσεις φαίνεται πως ήταν σχετικά πρόσφατες. Την περίοδο 1460 – 1479 οι Οθωμανοί είχαν επιτεθεί διαδοχικά σε όλα τα Χριστιανικά κράτη του Ιονίου. Και στα δύο κείμενα εμφανίζονται σαν οι μοναδικοί αντίπαλοι των μοναχών ενώ οι Σαρακηνοί της Μπαρμπαριάς έχουν πέσει στην αφάνεια (13). Από τα γραφόμενα λοιπόν και των τριών προσκυνητών φαίνεται πως τα Στροφάδια δεν είχαν περάσει στην εξουσία του Σουλτάνου μετά την κατάλυση του δεσποτάτου. Είναι εξ άλλου βεβαιωμένο ιστορικά ότι προς το τέλος του 15^ου αιώνα ανήκαν στη Βενετία. Θα πρέπει μήπως να υποθέσουμε ότι έκανα λάθος και τα νησιά δεν είχαν περάσει στο Δεσποτάτο του Μορέα το 1428; Ότι είχαν περάσει στο δεσποτάτο το 1428 αλλά για κάποιο εντελώς άγνωστο και απροσδόκητο λόγο άλλαξαν χέρια πριν το 1460; Ή ότι έγινε ένα ακόμα θαύμα στα Στροφάδια και μερικές δεκάδες μοναχοί αντιμετώπισαν νικηφόρα την κραταιότερη και πιο αδηφάγο αυτοκρατορία της εποχής τους αρνούμενοι να προσκυνήσουν; Όσο άβολα και αν αισθάνεται κανείς αναλογιζόμενος την πιθανότητα ενός θαύματος, καταφατική απάντηση σε οποιαδήποτε από τις δύο πρώτες ερωτήσεις δεν θα παραμέριζε την τελευταία. Όποια σημαία και αν κυμάτιζε στο μοναστήρι δεν παύει να προκαλεί δέος η επανειλημμένη απόκρουση των Τούρκων από μια χούφτα καλογέρων, που όπως διαφαίνεται από τις μαρτυρίες δεν είχαν ενισχυθεί στρατιωτικά από κανέναν.

Θα πρέπει τώρα να εμβαθύνουμε περισσότερο αν είναι να δώσουμε απαντήσεις στο τι, πως, και γιατί – να εξηγήσουμε το θαύμα, χωρίς καμιά ελπίδα να ξεφύγουμε από το δέος. Και να εξερευνήσουμε ταυτόχρονα την πιθανότητα να μην είναι η Τραπεζούντα, το Σαλμενικόν, ή η Μονεμβασία το τελευταίο κάστρο της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας αλλά το άπαρτο καστρομονάστηρο των Στροφάδων.

------------------------------------------------------------------------ 

(1)  Το Κάστρο της Ωριάς στο Άνω Σαλμενίκο.

(2)  Ο Μαχμούτ Πασάς, ελληνοσερβικής καταγωγής και εξ αγχιστείας συγγενής των Μποχαλαίων που έφτασε να γίνει Μέγας Βεζίρης πριν εκτελεστεί, είχε πει για το Γραίτζα, “Βρήκα πολλούς σκλάβους στο Μοριά αλλά αυτός ήταν πραγματικός άντρας”, William Miller, The Latins in the Levant, a history of Frankish Greece (1204-1566), σ. 451.

(3)  William Miller, Essays on the Latin Orient, σ. 106 και Donald M. Nicol, The Immortal Emperor: The Life and Legend of Constantine Palaiologos, Last Emperor of the Romans, σ. 113.

(4)  Kenneth M. Setton, The Papacy and the Levant (1204-1571), Volume I, The Thirteenth and Fourteenth Centuries, σ. 224.

(5)  W. Miller, The Latins, σ. 433.

(6)  W. Miller, The Latins, σ. 451.

(7)  ‘In ejus capite sunt Strophades insule; vulgariter vocantur Strivaly. Ibi multi monachi greci, qui lingua eorum καλόγηροι nuncupantur, et habent ecclesiam in modum fortalicie, quoniam cothidie habent assultum Turcorum et Sarracenorum veniencium a Barbaria’, Revue de l’ Orient latin, τ. Α΄, Journal de voyage de Louis de Rochechuart, σ. 232.

(8)  ‘Quarta decima die processimus via nostra et montana Achajae vidimus, ubi prope civitas Patras est, in qua S. Andreas crucifixus fuit, et orto sole stetimus nullum ventorum adjutorium habentes. Post prandium advenit vendus tepidus,qui galeam tarde serpere fecit contra Metonam, quam Modon nominant civitatem, ad quam venire desideravimus. Adveperascente die venit ventus bonus et fortis, et nos ab aspectu insularum Samafrae tulit, et ad montana Moreae in regionem Carenzae delati sumus et inde in Belventor venimus. Et cum sero factum esset, vidimus ad sinistram Archadiam regionem Turcorum valde bonam. Et ad dextram vidimus insulam quondam sine montibus, quam Strivale nominabant. In hac insula habitant monachi graeci regulae S. Basilii, quos Turci nunquam valuerunt inde ejicere, cum tamen multos conflictus cum eis habuerint. Mox enim ut Turci veniunt, monachi cum armis suis erumpunt, et cunctos contra se venientes in fugam convertunt: hoc totiens fecerunt, quod Turci contra eos amplius venire non audent. Contra illam insulam processimus, eam tamen, dump rope essemus, ad sinistram dimisimus.’, Felix Faber (γνωστός και σαν Fabri), Fratris Felicis Fabri Evagatorium in Terrae Sanctae, Arabiae et Egypti Peregrinationem, τ. Α΄, σσ. 164-165.

(9)  Το όνομα Samafra προέρχεται από το Sa(ncta) Mafra και δεν πρόκειται για το μικρό και μεγάλο Σαμοθράκι όπως υπέθεσε ο Δ. Μούσουρας. Επομένως τα νησιά της Samafra ήταν η Λευκάδα, η Κεφαλονιά, η Ιθάκη και η Ζάκυνθος που αποτελούσαν μαζί με τη Βόνιτσα το Δουκάτο της Αγίας Μαύρας πριν το 1479. Είχε καταλυθεί με την Τουρκική επίθεση εκείνου του έτους. Υπήρξε μια προσπάθεια μερικής επανασύστασης το 1480-83 στην οποία έβαλαν τέλος οι Βενετοί. Ίσως ο Faber το 1483 θεωρούσε ως νησιά της Αγίας Μαύρας μόνο την Κεφαλονιά και την Ιθάκη, οι οποίες βρίσκονταν ακόμη υπό τον έλεγχο του Αντώνιου Τόκκο (η Ζάκυνθος βρισκόταν ήδη υπό Βενετική κατοχή) και δεν θα ήταν πράγματι ορατές από τα παράκτια ύδατα στα νότια της Γλαρέντζας.

(10)  Donald Roy Howard, Writers and Pilgrims: Medieval Pilgrimage Narratives and Their Posterity, 1980, σ. 39.

 (11)  ‘Et venimus tantam viam, ut in sexta feria [28 Juni] habuimus tres insulas in sinistro latere, et omnes sunt Thurcorum, Prima vocatur Maffra, secunda Tessalonia, tertia vero Zante, et ista habent, civitates castra et villas, et presertim prima scl. Maffra; inter montes sunt duo castra fortissima, que possidebat dominus Leonhardus de Maffra, sed Thurcus infra sex annos obtinuit, et repulit eum totaliter de terra sua. Et retro illis castris est illa magna civitas nomine Patras, in qua passus et crucifixus est sanctus Andreas apostolus. Et statim post illis castris et montibus incipit Morea, que est propria terra, quam etiam Turcus possidet. Et in dextro latere est una insula nomine Striffalia et habet in latitudine et longitudine centum miliaria. Et in illa est monasterium nomine Kalorea, in quo sunt continue ducenti presbyteri greci et trecenti fratres laici, omnes ordinis et regule sancti Basilii et dicuntur Kalorier de Striffali. Et singuli habent arma omnia bellica tam sacerdotes quam laici in communitate et omnia alia requisita ad bellandum, et usque hodie semper defenderunt se a Thurcis. Sed sunt heretici sicut ceteri Greci, de quibus infra suo loco dicetur. In eadem insula crescunt diversi fructus, frumentum, vinum, oleum etc. in bona copia, et habent satis carnes et dulces aquas habundanter. Demum navigantibus nobis occurrit in sinistra manu in pede montium, in littore maris civitas Lepantes nomine , et est Venetorum.’, από το Fratris Pauli Waltheri Guglingensis Itinerarium in Terram Sanctam et ad Sanctam Catharinam, έκδοση 1892, σσ. 79-80.

(12)  Για την απίθανη περίπτωση η λαϊκή ρήση ‘αν δεν παινέψεις το σπίτι σου θα πέσει και θα σε πλακώσει’ να περιέχει κάποιο κόκκο αλήθειας, δεν κοστίζει τίποτα να πούμε ότι οι αναγνώστες του ιστολογίου αυτού έχουν το προνόμιο να είναι οι πρώτοι ενδιαφερόμενοι στους οποίους επισημαίνεται η περί των Στροφάδων αναφορά του Walther. Το ίδιο ισχύει με αυτήν του Pero Tafur την περασμένη εβδομάδα και του Ulrich Brunner στο προσεχές Β΄ μέρος. Από όσο γνωρίζω τουλάχιστον.

(13)  Τον καιρό εκείνο δεν γινόταν σύγχυση μεταξύ των Τούρκων και των διαφόρων Βορειοαφρικανών. Αυτό άρχισε το 16^ο αιώνα, όταν τα Μεσογειακά παράλια της Αφρικής έγιναν μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.