Τα σκουτάρια του Μερκούριου

 

Πριν από δυόμισι χρόνια είχα δημοσιεύσει την παραπάνω εικόνα από το βιβλίο Der Weiß-Kunig του Αυτοκράτορα Μαξιμιλιανού Α΄. Είχα πει τότε πως ο εικονιζόμενος Στρατιώτης έφερε στη λόγχη του σημαιάκι με το Βουργουνδιανό σταυρό του Αγίου Ανδρέα, σημάδι πως βρισκόταν στην υπηρεσία του αυτοκράτορα. Είχα μάλιστα παρατηρήσει πως τον ίδιο σταυρό έφερε και η σημαία που είχε χαρίσει ο Μαξιμιλιανός στο διασημότερο των Στρατιωτών, το Μερκούριο Μπούα. Δεν είχα ακόμη τότε καταλήξει στο τι απεικονιζόταν πάνω στην ασπίδα του Στρατιώτη και για αυτό το λόγο δεν είχα αναφέρει τίποτα. Είναι ένα σχήμα παράξενο, κάτι σαν ήλιος με πολύ μακριές, λεπτές και ακανόνιστες αχτίδες. Σε μια άλλη εικόνα του ίδιου βιβλίου μπορούμε να δούμε, λιγότερο καθαρά, μια παρόμοια ασπίδα.

Around two and a half years ago I had posted the above picture from the book Der Weiß-Kunig of the emperor Maximilian I. I had said then that the depicted stradiot had a pennant on his lance with the Burgundian cross of St Andrew, a sign that he was in the service of the emperor. I had also remarked that the same cross was on a flag that Maximilian had given to the most famous of the stradiots, Mercurio Bua. I had not then come to a conclusion yet as to what was depicted on the shield of the stradiot and for this reason I had not mentioned anything. It is a strange design, a little like a sun with very long, thin and irregular rays. In another picture from the same book we can see, less clearly, a similar shield.

Εδώ η απεικόνιση φαίνεται περισσότερο σαν έντομο, ένας σκορπιός ίσως, αλλά μοιάζει υπερβολικά με την πρώτη για να μας επιτραπεί η εκτίμηση πως πρόκειται για κάτι διαφορετικό. Νομίζω ότι μπορώ να καυχηθώ πως σε αυτό το ιστολόγιο έχουν δημοσιευτεί, συχνά για πρώτη φορά, περισσότερες απεικονίσεις Στρατιωτών από οπουδήποτε αλλού – και δεν εννοώ δημιουργίες των τελευταίων διακοσίων χρόνων. Όμως δεν έχω βρεί άλλους διάκοσμους ασπίδων πέρα από κάποια γεωμετρικά σχήματα, τα οποία ίσως θα μπορούσαν να μεταδώσουν το νόημα τους αν ήταν έγχρωμα αλλά δυστυχώς δεν είναι.

Here the depiction seems more like that of an insect, a scorpion perhaps, but it is too similar to the first to allow us to conclude that it is something different. I think I can boast that in this blog more depictions of stradiots have been published, often for the first time, than anywhere else – and I don’t mean creations of the last two hundred years. However, I have not found any other shield decorations, beyond some geometric designs, which could perhaps have relayed their meaning if they were coloured but unfortunately they are not.

Μια πιθανότητα που με απασχόλησε είναι το σχήμα που απεικονίζεται πάνω στην ασπίδα να είναι το μυθικό οικόσημο του Πύρρου, του αρχαίου βασιλιά της Ηπείρου, το οποίο χρησιμοποιούσε ο Μερκούριος Μπούας επαιρόμενος ότι κατάγεται από αυτόν: ένα χέρι που κράταγε τέσσερα φίδια. Οι εικονιζόμενοι Στρατιώτες είναι πιθανότατα άνδρες του Μπούα, ο οποίος υπηρέτησε το Μαξιμιλιανό ελάχιστα χρόνια πριν τη δημιουργία του βιβλίου. Δεν φαίνεται όμως να πρόκειται ούτε γι αυτό αφού τα ‘φίδια’ της ασπίδας εκτείνονται περιμετρικά προς όλες τις κατευθύνσεις.

One possibility I considered is that the design depicted on the shield is the mythical coat of arms of Pyrrhus, ancient king of Epirus, which Mercurio Bua used bragging that he was descended from him: a hand holding four snakes. Bua served Maximilian just a few years before the creation of the book and the pictured stradiots are most likely his men. However, it appears it is not that either, since the shield’s “snakes” extend in all directions.

Ευτυχώς το ασυνήθιστο σχήμα πάνω στην ασπίδα δεν είναι μοναδικό. Η μάχη που έκανε πασίγνωστους τους Στρατιώτες στην Ευρώπη ήταν του Fornovo στα 1495, όταν λεηλάτησαν προσωπικά αντικείμενα του βασιλιά της Γαλλίας Καρόλου Η΄. Στη μάχη αυτή είχε πάρει μέρος και ο Μερκούριος, σε ηλικία μόλις 17 ετών. Πολλές δεκαετίες αργότερα, στα 1578 – 79, ο Tintoretto ζωγράφισε ένα πίνακα με θέμα αυτή τη μάχη. Ο πίνακας είναι γνωστός σαν ‘Η μάχη του Taro’.

Luckily, the unusual design on the shield is not unique. The battle that made the stradiots famous all over Europe was that of Fornovo in 1495, when they looted the personal effects of the French king Charles VIII. Mercurio had taken part in that battle himself, when he was just 17. Many decades later, in 1578 – 79, the battle was the theme of a painting by Tintoretto. It is known as “The battle of Taro”.

Στη μια άκρη του πίνακα διακρίνεται έφιππος ο Μαρκήσιος της Μάντοβα Francesco Gonzaga, περίφημος κοντοτιέρος της εποχής και αρχιστράτηγος του στρατού της Βενετίας. Ακριβώς πίσω του μια κόκκινη σημαία με μακριές πύρινες γλώσσες προς όλες τις κατευθύνσεις, που είναι σαν να ξεκινούν από τον ίδιο. Στην απέναντι πλευρά του πίνακα Στρατιώτες διασχίζουν έφιπποι τον ποταμό Taro και επιτίθενται στους Γάλλους. Μπροστά έχουν μια άσπρη σημαία με ένα σύμβολο που θυμίζει χρυσό σκαραβαίο αλλά με πόδια ολόγυρα, ακόμα και πίσω. Το σχήμα του είναι απαράλλαχτο με αυτό στο Der Weiß-Kunig και δεν πρόκειται παρά για μια μακρινή άποψη του ίδιου φλεγόμενου συμβόλου που εμφανίζεται στην κόκκινη σημαία.

In one corner of the painting the Marquis of Mantua Francesco Gonzaga, a renowned condottiero of the era and the supreme commander of the Venetian forces, can be seen on horseback. Right behind him there is a red flag with long tongues of fire that spread in all directions and are as if they emanate from Gonzaga himself. Right across the painting mounted stradiots ford the River Taro and attack the French. At the head of their formation they carry a white flag with a symbol that resembles a gold scarab but with legs all around, even at the back. Its shape is identical to the one in Der Weiß-Kunig and is in fact nothing but a distant view of the same burning symbol that we see on the red flag.

Η σημαία αυτή δεν έχει σχέση με τη Βενετία αλλά μόνο με το Francesco Gonzaga και η απεικόνιση της από τον Tintoretto είναι ιστορικός αναχρονισμός. Η μάχη του Fornovo/Taro ήταν η αφορμή για τη δημιουργία  της. Σαν αντίδραση στην κριτική που δέχτηκε ο Gonzaga για την αποτυχία του να συντρίψει αποφασιστικά τους Γάλλους, καθιέρωσε σαν έμβλημα του ένα φλεγόμενο χωνευτήριο που περιείχε ράβδους χρυσού. Μια τέτοια σημαία με φλεγόμενο χωνευτήριο θα χαρίσει ο Gonzaga στο Μερκούριο λίγα χρόνια αργότερα, το 1501. La insegna rossa con uno corizol in foco con un vaso doro dentro su donata dal Signore Francesco Gonzaga Marchese di Mantoa per capitano de cavalli lezeri del MDI, είναι η περιγραφή της στο χειρόγραφο κώδικα του 1519 που έγραψε ο Τζάνες Κορωναίος. Το κατά τον Κορωναίο corizol, γνωστότερο σαν crogiuolo, έγινε σύμβολο της Μάντοβα και το βρίσκει κανείς ακόμη σε παλιά νομίσματα αλλά και στο Δουκικό Παλάτι των Gonzaga, από όπου και η παρακάτω φωτογραφία.

This flag has nothing to do with Venice and is linked only to Francesco Gonzaga. Its inclusion by Tintoretto is a historical anachronism. The battle of Fornovo/Taro was the trigger for its creation. In reaction to criticism for his failure to decisively crush the French, Gonzaga adopted as his emblem a burning crucible that contained gold ingots. He gave Mercurio a flag with such a flaming crucible a few years later, in 1501. La insegna rossa con uno corizol in foco con un vaso doro dentro su donata dal Signore Francesco Gonzaga Marchese di Mantoa per capitano de cavalli lezeri del MDI, is how the manuscript code of 1519 by Tzanes Coroneos describes the flag. What Koroneos calls a corizol, better known as a crogiuolo, became a symbol of Mantua and can still be seen on old coins or in the Ducal Palace of the Gonzaga, as in the photograph below.

Στο Μερκούριο δόθηκαν και άλλες σημαίες: από τον Δούκα του Μιλάνου Ludovico Sforza το 1499, το Βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκο ΙΒ΄ το 1503, το Μαξιμιλιανό στα 1510 και τη Βενετία το 1514. Δεν γνωρίζω αν πρόκειται για άλλον ένα αναχρονισμό ή αν οι Στρατιώτες του Μπούα είχαν πράγματι κρατήσει το σύμβολο του Gonzaga ενώ πληρώνονταν από τον Μαξιμιλιανό, σχεδόν μια δεκαετία αργότερα. Φαίνεται όμως πως για ένα απροσδιόριστο χρονικό διάστημα, την αυγή του 16^ου αιώνα, οι χρυσές φλόγες της Μάντοβα είχαν λάμψει πάνω στις ασπίδες τους.

Mercurio was presented with other flags too: from the Duke of Milan Ludovico Sforza in 1499, the King of France Louis XII in 1503, Maximilian in 1510 and Venice in 1514. I do not know if this is another anachronism or if Bua’s stradiots had retained the Gonzaga insignia while on Maximilian’s payroll, almost a decade later. However, it seems that for an indeterminable period of time, at the dawn of the 16^th century, the golden flames of Mantua shone on their shields.

Απεικονίσεις Στρατιωτών – μέρος Α΄

Η παραπάνω εικόνα είναι τμήμα τοιχογραφίας στην εκκλησία του Αγίου Αντωνίου της Πάδουας, έργο του Filippo Da Verona, φτιαγμένο το 1510. Απεικονίζει μια πολιορκία της Πάδουας το 13^ο αιώνα αλλά οι πολιορκητές είναι ντυμένοι και οπλισμένοι όπως οι σύγχρονοι με το ζωγράφο στρατοί. Ανάμεσα τους διάφοροι ‘εξωτικοί’. Στη μέση της εικόνας, ένας Στρατιώτης με κόκκινο μακρυμάνικο επενδύτη και μαύρο καπέλο συνομιλεί με ένα γενίτσαρο που φοράει στο κεφάλι του το χαρακτηριστικό ‘μανίκι του Χατζή-Μπεκτάς’ σε κόκκινο χρώμα. Άλλοι Στρατιώτες, πανομοιότυπα ντυμένοι, απεικονίζονται πιο πέρα έφιπποι και φέροντας λόγχες με σημαιάκια.

Οι Στρατιώτες έχουν ήδη αναφερθεί σε κάμποσες αναρτήσεις και αυτό θα γίνει και σε μελλοντικές. Γι αυτό μάζεψα όσες απεικονίσεις σύγχρονων τους καλλιτεχνών βρήκα εδώ κι εκεί, σε μια προσπάθεια ξαναζωντανέματος τους στη φαντασία όποιου ενδιαφέρεται για το θέμα. Επιπλέον δίνουν μια ιδέα για το πως έμοιαζαν εκείνοι οι ‘πρώτοι’ Ζακυνθινοί, αυτοί που εγκαταστάθηκαν στη Ζάκυνθο μετά τη μεγάλη καταστροφή του 1479. Θα πρέπει εδώ να παρατηρήσουμε ότι οι Στρατιώτες  δεν διέφεραν ουσιαστικά από τους  Έλληνες του 15^ου αιώνα που είδαμε σε προηγούμενη ανάρτηση. Η μόνη διαφορά φαίνεται να είναι ότι το καπέλο των Στρατιωτών ήταν ψηλότερο. Είχε αλλάξει άραγε η μόδα ή μήπως υπήρχε κάποιος λόγος για αυτό; Μια πιθανή εξήγηση θα δοθεί στο Β΄ μέρος.

Σε αυτή τη λεπτομέρεια μιας Ολλανδικής ‘Προσκύνησης των Μάγων’ του πρώτου μισού του 16^ου αιώνα, από το Μουσείο Fitzwilliam στο Cambridge, βλέπουμε ένα Στρατιώτη στο ρόλο Μάγου. Το μαύρο καπέλο του είναι στολισμένο με φτερό.

Εδώ, σε μια λεπτομέρεια απεικόνισης της μάχης του Fornovo (λέγεται και του Taro) το 1495 ενός ανώνυμου καλλιτέχνη που πιστεύεται ότι τη φιλοτέχνησε γύρω στα 1500, γενειοφόροι Στρατιώτες με ψηλά καπέλα και κυρτές σπάθες μάχονται εναντίον των Γάλλων. Στη συγκεκριμένη μάχη οι Στρατιώτες κατηγορήθηκαν ότι με την απειθαρχία τους και την αγάπη τους για το πλιάτσικο συμπεριφέρθηκαν σαν την αγελάδα που κλώτσησε τον κουβά με το γάλα. Για να πούμε όμως και του στραβού το δίκιο το πλιάτσικο το ξεκίνησαν οι Ιταλοί, ενώ ορισμένοι Γάλλοι ήταν τόσο πειθαρχικοί που λεηλάτησαν και κατάστρεψαν ... τις δικές τους άμαξες*!

Σκηνές τώρα από μια παρόμοια απεικόνιση, μάλλον της ίδιας περίπου εποχής, επίσης ανωνύμου, που αναπαριστά το ίδιο επεισόδιο.

Λεηλασία των υπαρχόντων του Γάλλου βασιλιά Καρόλου Η΄

Στρατιώτες οπλισμένοι με λόγχες

Εδώ με κυρτή σπάθη

Και στα δύο έργα οι Στρατιώτες πολεμούν εναντίον βαριά θωρακισμένων με την τελευταία λέξη της πολεμικής τεχνολογίας Γάλλων, έχοντας σαν μόνη προστασία μια ελαφρή ασπίδα και αυτό που φαίνεται σαν ένας ‘εφαπλωματοποιημένος’ επενδύτης.  Ή μήπως τα φαινόμενα απατούν; Περισσότερα στην επόμενη ανάρτηση.

Λεπτομέρεια άλλης μάχης εδώ, του Marignano το 1515, στην οποία οι Στρατιώτες ήταν σύμμαχοι των Γάλλων. Έφιπποι Στρατιώτες επιτίθενται εναντίον φάλαγγας Ελβετών, των θεωρούμενων ως το καλύτερο πεζικό της εποχής. Η επέμβαση τους ήταν καθοριστική για την έκβαση της μάχης. Παρακάτω ολόκληρο το σχέδιο – νομίζω αξίζει να το βάλουμε γιατί είναι μια εξαιρετικά πρώιμη έκφραση αντιπολεμικής τέχνης (αριστερό κλικ στην εικόνα για μεγέθυνση).

Είναι του Ελβετού Urs Graff, που, μισθοφόρος και ο ίδιος κατά περιόδους, πρέπει να γνώριζε τους Στρατιώτες. Παρακάτω ένα άλλο έργο του, η ‘Στρατολογία’ του 1521.

Η σκηνή σε ένα καπηλειό της Ελβετίας, όπου ένας σκυθρωπός Στρατιώτης, με τον επενδύτη του ριγμένο στον ώμο, συζητάει με ένα καθολικό παπά και διάφορους μισθοφόρους ένα γύρω. Στην άκρη του τραπεζιού ο Γάλλος εργοδότης βάζει το χέρι στο ευμέγεθες πουγκί του και πίσω του ένας γελωτοποιός χαχανίζει. Το κρασί ρέει άφθονο και δίπλα τους χορεύει ο Θάνατος.

Τελειώνουμε για σήμερα με ένα Στρατιώτη που έχει την ασπίδα του ριγμένη στην πλάτη, από ένα από τα εφτά κομμάτια ταπετσαρίας, φτιαγμένης από τον Bernard van Orley γύρω στα 1530, που εξιστορεί τη μάχη της Παβίας το 1525.

---------------------------------------------------------------------------------------------- 

* The Memoirs of Philip de Commines, Lord of Argenton: Containing the Histories of Louis XI and Chales VIII, Kings of France, and of Charles the Bold, Duke of Burgundy, μετ. του Anrew R. Scoble, τόμος 2, εκδ. 1856, σελ. 216.