Η μορέττα

Μάσκαρα του Giovanni Grevembroch

Ήταν σκοτεινή πηγή τρόμου της νηπιακής μου ηλικίας και μυστηριώδους έλξης της εφηβικής. Είμαι σίγουρος πως δεν είμαι ο μόνος, ούτε στις συγκινήσεις που μου προκαλούσε – κάποτε έντονες και συχνά αντιφατικές – ούτε στη διαίσθηση πως η ιστορία της πήγαινε πολύ πίσω. Πόσο πολύ πίσω ιδέα δεν είχα. Και βέβαια δεν μου περνούσε ποτέ από το μυαλό ότι στη Ζάκυνθο η μορέττα – η μαύρη μάσκα που φορούσαν οι μάσκαρες  – φοριόταν κάποτε στο μεγαλύτερο μέρος του χρόνου και όχι μόνο στα Καρναβάλια.

Αυτά λέει ο Κώστας Καιροφύλας, αντλώντας από τον André Grasset de Saint Sauveur, για τα τέλη του 18^ου αιώνα. Ο de Saint Sauveur, καλός γνώστης του Ιονίου, μας άφησε και μια απεικόνιση της παράξενης αμφίεσης.

Θα μπορούσε κανείς να σχηματίσει την εντύπωση πως η μορέττα ήταν ένα είδος δυτικοποιημένου φερετζέ. Και ήταν φερετζές, αλλά από την ανάποδη και όχι δυτικοποιημένος αλλά 100% δυτικός. Δεν είναι σίγουρο που και πότε πρωτοεμφανίστηκε. Η παλιότερη απεικόνιση είναι από τη Γαλλία του 1581.

Υπάρχουν όμως στοιχεία ότι ήδη βρισκόταν σε χρήση και στην Αγγλία από τις γυναίκες των ανώτερων κοινωνικών τάξεων – υποτίθεται για να προστατεύουν την επιδερμίδα τους από τον ήλιο. Ίσως είχε γίνει και ‘fashion statement’ αλλά το σίγουρο είναι πως έκρυβε ταυτόχρονα την ταυτότητα της φέρουσας. Μια τέτοια μάσκα βρέθηκε το περασμένο καλοκαίρι σε κρύπτη τοίχου ενός σπιτιού της Ελισαβετιανής εποχής στο Northamptonshire. Είναι από μαύρο βελούδο εξωτερικά, μετάξι εσωτερικά, και πεπιεσμένο χαρτί ανάμεσα. Μπορείτε να δείτε το κορδόνι με τη χάντρα που κρατιόταν με τα δόντια. Ήταν συχνά ο μοναδικός τρόπος στερέωσης της μάσκας. Όποια φορούσε μορέττα δεν χρειαζόταν να μιλάει, αφού η ομιλία μπορούσε να αποκαλύψει την ταυτότητα της.

Το γεγονός ότι βρέθηκε σε κρύπτη τοίχου παραπέμπει σε υποτιθέμενες μαγικές ιδιότητες, την παροχή στο σπίτι και την οικογένεια κάποιου είδους υπερφυσικής προστασίας. Η χρήση της συνεχίστηκε και στις αρχές τουλάχιστον του 17^ου αιώνα. Από κει και πέρα ατόνησε ή ίσως εγκαταλείφθηκε στα ταραγμένα χρόνια του Αγγλικού εμφυλίου.

Καμιά χώρα ή περιοχή όμως δεν έχει συνδεθεί με τη μάσκα όσο η Βενετία. Η χρήση της ήταν τόσο γενικευμένη, από γυναίκες και άντρες, ώστε οδήγησε στη θέσπιση αρκετών νόμων που απαγόρευαν τη χρήση της σε ορισμένες περιόδους – όπως τη Σαρακοστή – και σε ορισμένους χώρους. Αντίθετα, υπήρχε και τουλάχιστον ένας νόμος που επέβαλλε τη χρήση της: Έπρεπε να τη φοράνε οι γυναίκες που πήγαιναν στο θέατρο. Συνηθιζόταν και σε άλλα ‘σκανδαλιστικά’ θεάματα ή δραστηριότητες που προκαλούσαν τη συνοφρύωση των θιασωτών του τότε καθωσπρεπισμού.

Το ridotto, πρόδρομος του καζίνο, στα μέσα του 18^ου αιώνα

Εξαγωγέας δοντιών

Ένα είδος τσίρκου της ίδιας εποχής. Όπως και οι προηγούμενες δύο εικόνες είναι του Pietro Longhi.

Οι εμπορικές δραστηριότητες των Βενετών επέβαλλαν το συγχρωτισμό ανθρώπων από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις και η ανωνυμία που πρόσφερε η μάσκα ήταν ένας εύσχημος τρόπος για να παρακαμφθούν προσωρινά κάποιες κοινωνικές απαγορεύσεις. Γι αυτό είπα νωρίτερα ότι η μορέττα ήταν φερετζές από την ανάποδη. Για τις γυναίκες της Βενετίας, και ακόμη περισσότερο της Ζακύνθου, ήταν μια συμβατική διέξοδος από τους αυστηρούς περιορισμούς που τις φόρτωνε η περιφρούρηση της συζυγικής και οικογενειακής ‘τιμής’. Αυτός ήταν ο λόγος που απαγορευόταν η μάσκα τις μέρες με έντονο θρησκευτικό χρώμα, επειδή έδινε την ευκαιρία για ... αταξίες. Την επόμενη εικόνα – του Antoine Laurent Castellan – την έχω ξαναβάλει, για διαφορετικό βέβαια λόγο.

Προσέξτε τη γυναίκα δίπλα στο καμπαναριό. Φοράει μορέττα, τρίκωχο και τζεντάλε (zendale), την κουκούλα που φοριόταν κάτω από το τρίκωχο και έπεφτε στους ώμους και την πλάτη σαν κοντός μανδύας. Οι κινήσεις της δείχνουν πως είναι ταραγμένη αλλά κρατιέται μακριά από τη συμπλοκή. Δεν προσπαθεί να τους χωρίσει, δεν είναι ουδέτερη στο περιστατικό. Είναι στόχος για μία από τις λάμες, είναι η πέτρα του σκανδάλου.

Όταν πρωτοδημοσιεύτηκε αυτή η εικόνα η Βενετία είχε σβήσει σαν κρατική οντότητα. Μαζί της είχε πεθάνει το Βενετσιάνικο Καρναβάλι και οι μάσκες. Θα ανασταίνονταν πανηγυρικά μόνο στα τέλη του 20^ου αιώνα. Στη Ζάκυνθο η μορέττα επέζησε, ναρκωμένη ολοχρονίς. Και στο τέλος κάθε χειμώνα, αυτές πάνω-κάτω τις μέρες, ξυπνάει και περιφέρει με σκοτεινές λάμψεις θριάμβου στα αφώτιστα καντούνια της μνήμης το περασμένο μεγαλείο της, η παλιά, μαύρη, Ζακυνθινή βασίλισσα της Αποκριάς.

Φλεγόμενα βέλη και λογχοφόροι παπάδες

Στρατιώτης από το ‘Έλληνες Στρατιώται εν τη Δύσει’ του Κ. Σάθα

Με την έναρξη της ‘saison’, στην αρχή της άνοιξης του 1571, οι Ζακυνθινοί πήραν μία πρόγευση του τι επρόκειτο να ακολουθήσει. Δύο Τουρκικές φούστες (1) επέδραμαν στις Βολίμες, στο ορεινό βόρειο τμήμα του νησιού. Επίθεση στα ορεινά σήμαινε πως οι έφιπποι Στρατιώτες έχαναν μεγάλο μέρος της χρησιμότητας τους.  Δεν μπορούσαν να κινηθούν γρήγορα στα κακοτράχαλα μονοπάτια, να αποκόψουν και να κυκλώσουν τους κουρσάρους, να τους εξοντώσουν με τις θυελλώδεις επελάσεις τους.  Αρκετοί εξ άλλου από τους Ζακυνθινούς Στρατιώτες βρίσκονταν εκείνη την εποχή στην Κύπρο, όπου, όσοι ήταν ακόμα ζωντανοί, έπαιρναν μέρος στην απελπισμένη άμυνα της πολιορκημένης Φαμαγκούστας (Αμμοχώστου). Το βάρος έπεσε εκείνη τη φορά στους τσέρνιδους (άμισθους χωριάτες πολιτοφύλακες) της αραιοκατοικημένης ορεινής ζώνης, κάτω από τις διαταγές των ντόπιων ευγενών Γεωργίου Μινώτου και Κωνσταντίνου Βλαστού.

Οι Τούρκοι λεηλάτησαν το μοναστήρι του Άι Γιώργη στα Γκρεμνά, που οι περισσότεροι καλόγεροι το είχαν εγκαταλείψει κρύβοντας όσα πολύτιμα αντικείμενα μπόρεσαν, και πήραν αιχμαλώτους δύο γέροντες μοναχούς. Οι επιδρομείς έκαναν δύο ακόμα απόπειρες αποβάσεων  στην περιοχή πρίν αναγκαστούν να αποχωρήσουν – κακήν κακώς παρά την υποστήριξη από τα φαλκονέτα (2) των πλοίων.

Στις αρχές του καλοκαιριού τα πράγματα ήταν πολύ πιο άσχημα. Ένας τεράστιος Οθωμανικός στόλος βρισκόταν στην περιοχή – κάπου 300 πλοία, από τα οποία πάνω από 200 ήταν κάτεργα (στα Τουρκικά η γαλέα λεγόταν kadirga). Αρχηγός του στόλου (Kaptan-ı Derya) ήταν ο Αλή Πασάς, γνωστός σαν Müezzinzade (ο γιός του μουεζίνη). Ήταν σχετικά νέος και άπειρος, άσχετος με τη θάλασσα, αλλά παντρεμένος με μια από τις κόρες του Σουλτάνου Σελίμ του Μέθυσου. Μαζί του είχε τον Μεχμέτ Σουλούκ, Μπέη της Αλεξάνδρειας, κουρσάρο πασίγνωστο στους Χριστιανούς με το όνομα Σιρόκο. Επιπλέον είχε τον Ουλούτζαλη (Uluç Ali), Πασά του Αλγερίου, ένα εξισλαμισμένο πρώην αιχμάλωτο από την Κάτω Ιταλία που χρώσταγε τη μετεωρική του άνοδο στις ικανότητες του και μόνο. Από τη στεριά κατέβαινε με μεγάλο ασκέρι να τους ενισχύσει ο Περτέβ Πασάς, φίλος και μάλλον συμπατριώτης του Σερβικής καταγωγής Μεγάλου Βεζίρη Σοκολού Μεχμέτ Πασά.

Η αρμάδα είχε καταλάβει το Ρέθυμνο αλλά είχε αναγκαστεί να εγκαταλείψει την Κρήτη λόγω σοβαρών απωλειών σε έμψυχο υλικό. Κατόπιν είχε λεηλατήσει τα Κύθηρα. Στις 21 Μαΐου μία μοίρα 20 πλοίων υπό τον Ουλούτζαλη είχε χτυπήσει τα μικροσκοπικά νησιά των Στροφάδων, 30 μίλια νότια της Ζακύνθου, παίρνοντας σκλάβους 35 μοναχούς και δόκιμους. Ο Χριστιανικός στόλος που θα αντιμετώπιζε την τεράστια Οθωμανική αρμάδα βρισκόταν ακόμη υπό συγκρότηση στην Ιταλία.

Οι Τούρκοι και οι Βορειοαφρικανοί αποβιβάστηκαν στη Ζάκυνθο στις 5 Ιουλίου και προχώρησαν στο εσωτερικό καίγοντας και λεηλατώντας. Ήταν πάνω από 12.000 με επικεφαλής τον Ουλούτζαλη. Στην πραγματικότητα ο αριθμός τους ήταν απροσδιόριστος γιατί μπορούσαν να πηγαινοφέρνουν όσους ήθελαν από τα καράβια και τις απέναντι ακτές. Οι Ζακυνθινοί αποσύρθηκαν σε οχυρές τοποθεσίες, κυρίως στην Terra, την καστρόπολη, αφήνοντας το Borgo della Marina και το Porto, δηλαδή τη σημερινή πόλη και το λιμάνι, στους επιτιθέμενους.

Η Ζάκυνθος το 1544, του Jerome Maurand

Οι Τούρκοι περικύκλωσαν το κάστρο, όχι χωρίς αντίσταση όπως είδαμε στην ανάρτηση για το Βούλτσο, και στα βατά σημεία του λόφου στήσανε πυροβολαρχίες και πρόχειρες οχυρώσεις. Στον Αρίγκο φτιάξανε ένα ξυλόκαστρο. Ζήτησαν, όπως συνηθιζόταν, από τον πρεβεδούρο (provveditor) Paolo Contarini να παραδοθεί το κάστρο υπό όρους αλλά αυτός αρνήθηκε. Μία από τις ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες της πολιορκίας, που, σύμφωνα με το Ντίνο Κονόμο, τη διέσωσε ο Παναγιώτης Χιώτης από τα, χαμένα πλέον, ‘Χρονικά’ του Διονυσίου Βαρβιάνη στα ‘Ιστορικά Απομνημονεύματα’, είναι η χρήση από τους πολιορκημένους φλεγόμενων βελών. Μας δίνει μάλιστα και τον τρόπο κατασκευής τους.



Ίσως φαίνεται παράξενο πως βαδίζοντας προς τα τέλη του 16^ου αιώνα, για τα καλά πια στην εποχή των πυροβόλων όπλων, χρησιμοποιούνταν ακόμα τόξα και βέλη. Η αλήθεια είναι πως για τους Τούρκους, που ο στρατός τους χρησιμοποιούσε ατομικά πυροβόλα όπλα πριν ακόμη καταλάβουν την Κωνσταντινούπολη, το τόξο εξακολουθούσε να είναι το κύριο όπλο βολής.

Τα πλεονεκτήματα του αρκεβουζίου, δηλαδή του πυροβόλου όπλου της εποχής, ήταν η αυξημένη διατρητικότητα και άμεση αποτελεσματικότητα (stopping power) σε μικρές αποστάσεις, το χαμηλό κόστος και η δυνατότητα μαζικής παραγωγής, καθώς και η εκπαίδευση του χρήστη μέσα σε λίγες μόνο μέρες. Το σύνθετο ‘ανακυρτωμένο’ τόξο, που βρισκόταν για αιώνες σε χρήση στην Ανατολή, απαιτούσε μεγάλη εμπειρία και χρόνο στην κατασκευή, τόσο του ίδιου όσο και των βελών. Η εκπαίδευση ενός καλού τοξότη έπαιρνε χρόνια συχνής εξάσκησης. Ο τοξότης αυτός όμως μπορούσε να πλήξει στόχους σε απόσταση υπερδιπλάσια του αρκεβουζιέρου, ο οποίος πέρα από τα 50 μέτρα δεν μπορούσε να σημαδέψει τίποτα μικρότερο από ... καραβέλα. Με επισκηπτική βολή το βέλος έφτανε μέχρι και 400 μέτρα και ο ρυθμός βολής ήταν τουλάχιστον εξαπλάσιος του αρκεβουζίου. Ένας αριθμός τοξοτών μπορούσε λοιπόν να εξαπολύσει πραγματική πύρινη βροχή εναντίον των θέσεων του εχθρού, προξενώντας σημαντικότατες ζημιές σε ξύλινες οχυρώσεις ή πλοία, να καταστρέψει εφόδια ή συσσωρευμένη πυρίτιδα, και γενικά να κάνει δύσκολη τη ζωή στους αντιπάλους.

Οι Βενετοί αναγνώριζαν τη χρησιμότητα του τόξου και ήταν η μόνη Δυτική δύναμη που χρησιμοποιούσε ακόμα μεγάλο αριθμό τοξοτών στο στρατό και το στόλο. Οι τοξότες αυτοί προέρχονταν από τις κτήσεις τους στα Βαλκάνια και ιδιαίτερα την Κρήτη, όπου διατηρούνταν ακμαία μια παράδοση τοξοβολίας δύο χιλιετηρίδων. Ο γνωστός μας John Locke είπε το 1553:

Οι Κρητικοί είναι δυνατοί άντρες, και πολύ καλοί τοξότες, είναι καλοί στο σημάδι. (3)

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η περιγραφή Κρητών τοξοτών του πλοιάρχου Roger Bodenham to 1551 (από το ίδιο βιβλίο, σσ. 75-76) ενώ παρέπλεε τις ακτές της Κρήτης μια Οθωμανική αρμάδα 250 πλοίων στο δρόμο για τη Μάλτα. Ταιριάζει σχεδόν απόλυτα με αυτή την απεικόνιση από τον Cesare Vecellio ενός Σφακιανού τοξότη σε Βενετική υπηρεσία το 16^ο αιώνα.

Γίνανε προετοιμασίες σαν να είχαν πάει οι Τούρκοι εκεί. Υπάρχουν σε αυτό το νησί της Κρήτης πολλοί ξεκομμένοι άνθρωποι, που ζουν συνέχεια στα βουνά, ήρθαν κάτω να υπηρετήσουν (στο στρατό), σε αριθμό τέσσερες ή πέντε χιλιάδες, είναι καλοί τοξότες, ο καθένας με το τόξο και τα βέλη του, ένα σπαθί και ένα εγχειρίδιο, με μακριά μαλλιά, και μπότες που φτάνουν μέχρι τους βουβώνες τους, και ένα πουκάμισο αλυσιδωτής πανοπλίας, με το ένα μισό να κρέμεται μπροστά , και το άλλο μισό πίσω, τους στείλανε πίσω μόλις πέρασε ο στρατός (Τουρκικός στόλος). Πίνανε κρασί πέρα από κάθε μέτρο.

Δεν είναι γνωστό πόσο αναπτυγμένη ήταν η τοξοβολία στη Ζάκυνθο εκείνη την εποχή και πόσοι τοξότες υπήρχαν. Όπως φαίνεται ήταν αρκετοί για να παρενοχλούν σοβαρά τους εισβολείς. Κάθε κάτοικος πρόσφερε τότε όπως μπορούσε, με το όπλο, τη σκαπάνη, το κουπί ή το πουγκί του. Ανάμεσα σ’ αυτούς που ξεχώρισαν, πραγματικά αξεπέραστοι, ήταν οι Κουτουβαλαίοι.

Η οικογένεια Κουτούβαλη σχεδόν ξεκληρίστηκε στην πτώση της Μεθώνης το 1500. Μόνο δύο αγόρια γλίτωσαν, ο Ιωάννης, 20 χρονών, και ο αδελφός του Δημήτριος, μόλις 10. Εγκαταστάθηκαν στην νεοκατακτημένη από τους Βενετούς Κεφαλονιά και έγιναν και οι δύο σημαντικοί καπεταναίοι Στρατιωτών με δράση στην Ιταλία και τη Δαλματία. Το 1540 οι δύο αδελφοί στάλθηκαν από τους Βενετούς στη Ζάκυνθο για την ενίσχυση της άμυνας της και εγκαταστάθηκαν εκεί. Μία αναφορά του Paolo Contarini στις 28 Αυγούστου 1571 εξιστορεί ένα κατόρθωμα του Νικολάου Κουτούβαλη, γιού του Δημητρίου κατά το Λεωνίδα Ζώη. Ο Νικόλαος, ηλικίας τότε 51 χρόνων, μαζί με το γιό του Δημήτριο και έξι άλλους Στρατιώτες, βγήκαν ξαφνικά έφιπποι από το κάστρο, χωρίς καμιά υποστήριξη, και οπλισμένοι με λόγχες και ξίφη (a cavallo con lanza e spada) όρμησαν πάνω σε ένα πλήθος Τούρκων στον Άγιο Ηλία (4), περίπου στο σημερινό Σταυρό στο Ψήλωμα. Σκότωσαν εφτά Τούρκους τρέποντας τους υπόλοιπους σε φυγή, ενώ ο Νικόλαος έφερε στον Contarini το κεφάλι αυτού που σκότωσε.

Το παράξενο είναι πως ο ορμητικός καβαλάρης που έκοβε κεφάλια τουλάχιστον ημιεπαγγελματικά, ήταν ιερωμένος (prete Nicola Cuttuvali). Παπάς ήταν και ο μεγαλύτερος αδελφός του, ο Κωνσταντίνος, ο οποίος αναφέρεται ότι είχε δράση και στη θάλασσα σαν επικεφαλής στολίσκου. Δεν πρέπει όμως να παραξενευόμαστε. Η κοινωνία της Ζακύνθου ήταν ακριτική και ζούσε με το όπλο παρά πόδα. Επιπλέον οι ιερείς εκλέγονταν από τις ενορίες ή τις σκόλες (συντεχνίες). Επόμενο είναι οι Στρατιώτες να διαλέγανε δικούς τους παπάδες. Κάτω από αυτές τις συνθήκες η ψαλτική θα ήταν αρκετά χαμηλά στον πίνακα των απαιτουμένων προσόντων και η πραότητα του χαρακτήρα μάλλον έκοβε μόρια.

Στη θάλασσα έδρασε εκείνες τις μέρες και ένας άλλος συγγενής του παπα-Νικόλα, ο Αντώνιος Κουτούβαλης. Πήρε μέρος στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου τρεις μήνες αργότερα  σαν σοπρακόμιτος (κυβερνήτης) της ‘Γαλέρας του Συμβουλίου της Κοινότητας’, όπως έχουμε μάθει να λέμε εμείς οι Ζακυνθινοί. Είναι, νομίζω, καιρός να αναγνωρίσουμε ότι το έχουμε μάθει λάθος. Για να γίνει κάποιος σοπρακόμιτος Βενετσιάνικης γαλέρας, ή μάλλον γαλέας, έπρεπε να είναι από οικογένεια με  τίτλο ευγενείας. Τέτοιο τίτλο δεν είχαν ακόμη αποκτήσει οι Κουτουβαλαίοι. Άρα το σκάφος δεν μπορούσε να είναι γαλέα αλλά κάποιο μικρότερο πολεμικό, πιθανότατα γαλιότα. Γι αυτό και ο κατάλογος με τις γαλέες και γαλεάτσες που πήραν μέρος στη ναυμαχία περιλαμβάνει μόνο δύο πλοία από τη Ζάκυνθο: Τη Nostra Signora (Παναγία) του Νικόλαου Μονδίνου και τη Giuditta (Ιουδήθ) του Μαρίνου Σιγούρου. Γαλιότες και φούστες πρέπει να ήταν και όλα τα άλλα Ζακυνθινά πλοία που πήραν μέρος. Στην παρακάτω λεπτομέρεια αναπαράστασης της ναυμαχίας, από τη Στοά των Χαρτών του Βατικανού, φαίνονται πολεμικά διαφορετικών διαστάσεων σε διάταξη μάχης.

Μια μέρα μετά το κατόρθωμα του Κουτούβαλη ο ίδιος ο Contarini εξόρμησε από το κάστρο επικεφαλής 130 Στρατιωτών ανατρέποντας τους εχθρούς. Οι πεζοί ξεχύθηκαν προς το Γαϊτάνι, όπου βρισκόταν το κεντρικό στρατόπεδο των Οθωμανών, και τους σκόρπισαν στον κάμπο. Κατάφεραν όμως να ανασυγκροτηθούν και να αναγκάσουν τους πολιορκημένους να κλειστούν πάλι στο κάστρο. Βλέποντας ο Ουλούτζαλης πως έχανε σε αυτόν τον πόλεμο φθοράς αναγκάστηκε να προχωρήσει σε έφοδο εναντίον των τειχών. Απέτυχε και αυτή και οι εισβολείς αποχώρησαν για να κάνουν τα ίδια στην Κεφαλονιά. Από τα δύο νησιά πήραν 6.000 αιχμαλώτους και προκάλεσαν τεράστιες καταστροφές. Η κατάληξη θα μπορούσε να ήταν πολύ χειρότερη όμως. Ο Contarini και οι άρχοντες γιόρτασαν με χορό και ανέβασμα των ‘Περσών’ σε Ιταλική μετάφραση. Ο πολιτισμός στη Ζάκυνθο είναι τζαντσαμίνι (γιασεμί) που πρωτολιπάνθηκε με αίμα και πρωτάνθισε σκαρφαλωμένο στα τείχη του κάστρου.

Στις 7 Οκτωβρίου ο στόλος της Sacra Lega, περιλαμβάνοντας και πολλά καράβια από την Κρήτη, την Κέρκυρα, την Κεφαλονιά και τη Ζάκυνθο, διάλυσε τον Οθωμανικό στην είσοδο του Πατραϊκού Κόλπου σε μια από τις μεγαλύτερες και αιματηρότερες ναυτικές αναμετρήσεις της Ιστορίας. Ο γιός του μουεζίνη έχασε το κεφάλι του μαζί με πάνω από τα δύο τρίτα της τεράστιας αρμάδας του. Τη ζωή του έχασε και ο Μεχμέτ Σιρόκο. Ο Περτέβ Πασάς έχασε τη θέση του και την περιουσία του. Μόνο ο Ουλούτζαλης, που διακρίθηκε στη ναυμαχία και κατάφερε να οδηγήσει τα απομεινάρια του στόλου πίσω, βγήκε κερδισμένος. Πήρε τη χηρεύουσα θέση του αρχιναύαρχου.

--------------------------------------------------------------------------------------

(1)  Ίσως ήταν γαλιότες και όχι φούστες. Πολλές φορές δεν γινόταν διάκριση μεταξύ των δύο, ιδιαίτερα για κουρσάρικα σκάφη. Η γαλιότα ήταν μικρότερη από τη γαλέα και μεγαλύτερη από τη φούστα. Όλα ήταν μακρόστενα πλοία με τριγωνικά πανιά και κωπηλάτες. Οι κουρσάροι πρέπει να ήταν 200 με 300 άτομα αλλά δεν θα είχαν αποβιβαστεί όλοι.

(2) Μικρά κανόνια με διαμέτρημα γύρω στα 50 χιλιοστά.

(3) The Candiots are strong men, and very good archers, and shoot neere the marke. The voyage of M. John Locke to Jerusalem, από το The Principal Navigations, Voyages, Traffiques and Discoveries of the English Nation του Richard Hakluyt, τόμος 5, σσ. 84-85, έκδοση του 1904.

(4) Ο John Locke μας πληροφορεί ότι ο Άγιος Ηλίας ανήκε στους ‘άσπρους Φλάρηδες’ (white Friers), ήταν δηλαδή μοναστήρι που ανήκε στο τάγμα των Καρμελιτών. Χαρακτηριστικό της συνεχιζόμενης παρακμής του Καθολικισμού στη Ζάκυνθο, υπήρχε μόνο ένας καλόγερος. Πεντέξι χρόνια πριν υπήρχαν δύο αλλά ο ένας πέθανε. Βρισκόταν ανάμεσα σε δύο λόφους, είχε ωραία θέα και κήπο με πορτοκαλιές, λεμονιές, ροδιές και άλλα οπωροφόρα. Ο.π. σελ. 83.

Μύθοι και Ιστορία

Στις 31 Ιουλίου 1553, ο John Locke, που ένα χρόνο αργότερα θα έθετε υποψηφιότητα για τον όχι τόσο επίζηλο τίτλο του πρώτου Άγγλου δουλέμπορου, αποβιβάστηκε στη Ζάκυνθο. Ήταν καθ’ οδόν για προσκύνημα στους Αγίους Τόπους.  Έμεινε μόνο μια μέρα στο νησί αλλά μας άφησε δύο σελίδες με ενδιαφέρουσες πληροφορίες. Ένα από τα πράγματα που τον εντυπωσίασαν ήταν το κάστρο. Το βρήκε σε άριστη κατάσταση.  Ήταν φυσικό, αφού είχε ανακατασκευαστεί πριν από μόλις μια δεκαετία. Ακόμα περισσότερο εντυπωσιάστηκε από αυτά που άκουσε για τον αριθμό μαχίμων ανδρών. Έγραψε (1):

Το νησί λέγεται πως έχει περίμετρο εβδομήντα μιλίων περίπου και μπορεί να παρατάξει είκοσι χιλιάδες μάχιμους. Λένε ότι έχουν πάντοτε έτοιμους πεντακόσιους με εξακόσιους ιππείς με προειδοποίηση μιας ώρας. Λένε ότι ο Τούρκος τους έχει επιτεθεί με 100 γαλέες αλλά δεν κατόρθωσε ποτέ να πετύχει το σκοπό του. Μου φαίνεται παράξενο το ότι μπορούν να διατηρούν τόσους άνδρες σε αυτό το νησί, γιατί το καλύτερο προϊόν τους είναι το κρασί και τα υπόλοιπα είναι της συφοράς.

Πεντακόσιοι ιππείς είναι ένας αριθμός απόλυτα ρεαλιστικός, τόσους άλλωστε είχε υπό τις διαταγές του ο Πέτρος Μπούας το 1479. Ο χρόνος της μιας ώρας για να τους μαζέψουν όμως είναι, νομίζω, υπεραισιόδοξος, ακόμα και με το εκτεταμένο σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης με φωτιές που είχε αναφέρει ο ίδιος ο Locke μιλώντας για την Κεφαλονιά. Αυτό στο οποίο δικαιολογημένα δυσπιστεί είναι ο αριθμός των είκοσι χιλιάδων. Ακόμα και τα νήπια και τους ανήμπορους γέρους να μαζεύανε, πάλι δεν θα φτάνανε τέτοιον αριθμό. Δείχνει όμως κάτι αυτό που του είπανε. Η άμυνα στα Επτάνησα ήταν υπόθεση παλλαϊκή. Δεν θα μπορούσε να είναι και διαφορετικά. Βρίσκονταν λίγα μόνο μίλια από την ισχυρότερη και επιθετικότερη αυτοκρατορία της εποχής.

Μα καλά, τόσο πιστοί στη Βενετία ήταν αυτοί οι άνθρωποι; Τόσο καλά περνάγανε; Τόσο εκτιμούσανε τη Βενετική διακυβέρνηση; Στη Ζάκυνθο η ζωή στα μέσα του 16^ου αιώνα δεν ήταν παράδεισος για τους πολλούς. Το εμπόριο της σταφίδας μόλις ξεκινούσε. Η φορολογία ήταν βαριά για τους περισσότερους, οι αγγαρείες πολλές για τους χωριάτες, η τοκογλυφία γονάτιζε τους μικροκτηματίες, η διακυβέρνηση ήταν αυταρχική και πολλές φορές διεφθαρμένη, οι ευγενείς αλαζόνες και καταπιεστικοί, το νησί στα πρόθυρα εμφυλίου μεταξύ των υποστηρικτών των Σιγούρων και των Μουντίνων.

Γιατί λοιπόν μάτωναν οι Ζακυνθινοί για τη Βενετία; Δεν θα ήτανε καλύτερα να κόψουν το λαιμό του πρεβεδούρου και μερικών αξιωματικών και ευγενών, και να παραδώσουν το νησί τους στο σουλτάνο; Να σταματήσουν οι συνεχείς επιδρομές Τούρκων και Αλγερινών, να αποκτήσουν πάλι δικό τους επίσκοπο, να επωφεληθούν από την Pax Ottomanica; Αν πιστέψουμε μια πολύ πρόσφατη και πολύ φιλόδοξη παραγωγή του ΣΚΑΪ με χορηγό την Εθνική Τράπεζα, στις απέναντι ακτές του Μοριά περνάγανε κάτι σαν νέο Χρυσό Αιώνα. Ειρήνη, σταθερότητα, χαμηλή φορολογία, αυτοδιοίκηση, καλές σχέσεις με τους Μουσουλμάνους γείτονες, μέχρι εκκλησίες τους επιτρέπανε να χτίσουνε. Αλήθεια, ας μου πει κάποιος, πόσες περίπου καινούργιες εκκλησίες χτίστηκαν επί Τουρκοκρατίας – έστω αυθαίρετα, μανούλες είμαστε σε κάτι τέτοια – γιατί το ΣΚΑΪ ξέχασε να το πει.

Μα τι θέλανε τέλος πάντων οι Ρωμιοί; Ελευθερία πάντως δεν θέλανε, γιατί ούτε οι Βενετοί τους παρείχαν τέτοιο πράγμα, ούτε και το γνωρίζανε για να το ζητάνε. Ακόμα και το 1821, όταν οι λίγοι Ρωμιοί διανοούμενοι φώναζαν ‘Ζήτω η ελευθερία’, ο κόσμος, αντί για αυτή τη νεφελώδη έννοια συχνά φώναζε την παράφραση ‘Ζήτω η κλεφτουρία’. Ζητωκραύγαζαν δηλαδή αυτούς που το ΣΚΑΪ μας λέει πως ήταν κοινοί ληστές, αυτούς που τους τυραννούσαν.

Μήπως, λέω μήπως, πέρα από ένα μπουκούνι (κομμάτι) κριθαρόψωμο ζητούσαν και μερικά ψίχουλα αξιοπρέπειας; Μήπως δεν θέλανε να ζούνε ειρηνικά δίπλα στους Μουσουλμάνους γείτονες τους που σκυλιά τους ανεβάζανε και σκυλιά τους κατεβάζανε μέχρι την τελευταία τους πνοή (2); Όσο υπερόπτες και αν ήταν οι Βενετοί ευπατρίδες, κάποια προσχήματα τουλάχιστον τα τηρούσανε. Η συγκατάβαση τους, λόγω πραγματισμού, έφτανε ως το να γιορτάζουν τα Χριστούγεννα στη Ζάκυνθο μαζί με τους ορθόδοξους και όχι δέκα μέρες αργότερα [διόρθωση: νωρίτερα].

Μήπως ζητούσανε οι Ρωμιοί και μια στάλα δικαιοσύνη; Μήπως δεν θέλανε να ζούνε σε ένα κράτος όπου στα μάτια του κατή (ισλαμικού δικαστή) η μαρτυρία Χριστιανού είχε τόσο βάρος όσο και μια πορδή; Στα Επτάνησα τουλάχιστον μπορούσες να απευθυνθείς με το παράπονο σου μέχρι το Δόγη, ακόμα και αν στρεφόταν εναντίον άρχοντα.

Μήπως πολεμούσαν επειδή στην Τουρκιά, δηλαδή την Οθωμανοκρατούμενη Ελλάδα, οι Χριστιανοί απαγορευόταν να φέρουν όπλα και ήταν ανυπεράσπιστοι – όσο και αν για τους έμπιστους τους οι τοπάρχες κάνανε τα στραβά μάτια – ενώ οι Ζακυνθινοί ήταν ένοπλοι μέχρι τον τελευταίο (3);

Μήπως γιατί δεν είχαν οι ραγιάδες δικαίωμα ούτε πάνω στα παιδιά τους; Μήπως γιατί τα πράγματα δεν ήταν όπως τα λέει το ΣΚΑΪ και ήταν πολύ χειρότερα από την, ομολογουμένως άσχημη, κατάσταση στις Βενετικές κτήσεις; Μήπως η ραγδαία αύξηση του πληθυσμού στην Οθωμανική επαρχία της Ελλάδας δεν οφειλόταν στην καλοπέραση, όπως ακούσαμε, αλλά στο ότι οι Τούρκοι την είχαν σχεδόν ερημώσει μέχρι να την καταλάβουν και ήταν αναπόφευκτο να περισσέψουν οι κάτοικοι όταν σταμάτησαν να τους σφάζουν; Πόσες δεκάδες χιλιάδες σκλάβους είχαν πάρει από το Μοριά οι Οθωμανοί με τις τεράστιας κλίμακας επιδρομές του Τουραχάν και τις δύο επισκέψεις του Μεχμέτ Φατίχ (του Πορθητή); Χώρια πόσους έφαγε το μαύρο σκοτάδι και πόσοι φύγανε για να γλυτώσουν. Με τη λογική του καναλιού οι Βενετοί τα πήγαν απείρως καλύτερα από τους Τούρκους. Η Ζάκυνθος από 36 οικογένειες στις αρχές της δεκαετίας του 1480, δηλαδή ούτε 200 άτομα, πέρασε το 1527 τις 17.000 και συνέχισε ακάθεκτη (4)! Η Ιθάκη, για να παίξουμε λίγο και με τα μαθηματικά, μετά την Τουρκική περιποίηση την περίοδο 1479 – 1500 είχε 0 κατοίκους. Όσους και να απόκτησε μέσα στα πρώτα χρόνια Βενετικής διακυβέρνησης η αύξηση είναι άπειρη!

Μπορεί να κατηγορηθώ ότι αντιδρώ σε μια προσπάθεια αποκατάστασης της ιστορικής αλήθειας. Όμως η ιστορική αλήθεια δεν αποκαθίσταται με την υιοθέτηση και διάδοση μονόπλευρων και μεροληπτικών θεωρήσεων. Τέτοιες δυστυχώς είναι οι της συγκεκριμένης τηλεοπτικής παραγωγής. Θα μπορούσε κάποιος να σκεφτεί πως ίσως κάτι τέτοιο έγινε για να λειτουργήσει σαν αντίβαρο στην επικρατούσα ‘εθνικομυθική’ αντίληψη της Ιστορίας. Προς τι όμως ο υπερθεματισμός; Παραδείγματος χάριν, είπε ο αξιότιμος καθηγητής του Cambridge ‘whole communities (Τούρκων) were driven away’. Μετάφραση στους υποτίτλους από τα σαΐνια του καναλιού ‘ολόκληρες κοινότητες εξολοθρεύτηκαν’. Το ίδιο είναι; Με ποιά γλώσσα έχουν πρόβλημα; Τα Αγγλικά ή τα Ελληνικά;

Άλλο παράδειγμα – προσπάθεια αύξησης της συναισθηματικής φόρτισης αυτό – μίλησαν για τους Τούρκους που εξοντώθηκαν ενώ είχαν ζήσει στο Μοριά ‘για αιώνες’. Πόσοι ακριβώς αιώνες είναι από το 1715, όταν επανέκτησαν οι Οθωμανοί το Μοριά, μέχρι το 1821; Αν πω 1,06 πέφτω πολύ έξω; Ασχολείσαι με μικρολεπτομέρειες θα μου πείτε. Ναι, αλλά είναι πολλές, όλες σε συγκεκριμένη κατεύθυνση και δείχνουν κάποια διάθεση. Και δεν είναι όλα λεπτομέρειες, μερικά είναι πολύ χοντρά, όπως, ας πούμε, η προσπάθεια αμαύρωσης της Φιλικής Εταιρείας.

Κανένας καλόπιστος και ενημερωμένος άνθρωπος δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι στον πρώτο χρόνο της Ελληνικής Επανάστασης διαπράχθηκαν ασυγχώρητες φρικαλεότητες τεράστιας έκτασης, με αποκορύφωμα τη σφαγή του Μουσουλμανικού πληθυσμού που είχε καταφύγει στην Τριπολιτσά. Από εκεί μέχρι να πει κάποιος ότι επρόκειτο για γενοκτονία, δηλαδή προμελετημένη και οργανωμένη σφαγή από τη Φιλική Εταιρεία, είναι άλμα επί κοντώ πολύ μεγάλου ύψους. Ελλείψει βέβαια κοντού, δηλαδή οποιουδήποτε στοιχείου, δεν τόλμησαν να το πουν καθαρά και προτίμησαν να κινηθούν πλαγίως. Γνώριζαν, λέει το κανάλι, οι επαναστάτες ότι για να έχουν την παραμικρή ελπίδα έπρεπε να επικρατήσουν ολοκληρωτικά στο Μοριά και για να γίνει αυτό έπρεπε να εξοντωθούν οι Τούρκοι (εννοείται όλοι, και τα γυναικόπαιδα). Και ποιός τους το είπε αυτό; Τίνος θεωρία είναι αυτή; Του Ταλαάτ Πασά;

Γιατί αποσιωπείται ότι μέσα στην Τριπολιτσά βρίσκονταν και Χριστιανοί, πολλοί από αυτούς όμηροι, οι οποίοι πλήρωσαν τα σπασμένα της πολιορκίας προκαταβολικά, κάτι που εξαγρίωσε τους πολιορκητές (5); Γιατί ο αρχηγός της Φιλικής Εταιρείας, ο Δημήτριος Υψηλάντης, έχοντας προσφέρει αμοιβή τριών πιάστρων για κάθε κεφάλι ένοπλου (το υπογραμμίζω αυτό) Τούρκου, έφτασε να προσφέρει τα τριπλάσια για τη μη εκτέλεση συλληφθέντος (6) ή να βάζει το δεσπότη να κάνει κήρυγμα στους αγωνιστές μπας και αφήσουν κανένα ζωντανό; Γιατί οι Κεφαλλονίτες και οι Ζακυνθινοί όχι μόνο δεν συμμετείχαν στη σφαγή αλλά προσπάθησαν να σώσουν όσους μπορούσαν; Δεν ελέγχονταν αυτοί από τη Φιλική Εταιρεία;

Είμαι υπέρ του ξεφουσκώματος των ‘εθνικών μύθων’. Δεν τους χρειαζόμαστε πια και κάνουν κακό. Είναι τροφή μπαγιάτικη και δηλητηριώδης. Όχι όμως να γλυτώσουμε από το τσερλιό για να πάθουμε καρκίνο από τις χρωστικές ουσίες αυτού που μας σερβίρεται. Η Ιστορία μας δεν είναι το κεφάλι της Μέδουσας. Δεν χρειαζόμαστε παραμορφωτικούς καθρέφτες για να την αντικρίσουμε. Μπορούμε, και πρέπει, να την κοιτάξουμε κατάματα, να την ψηλαφίσουμε ολόπλευρα. Δική μας είναι. Τι κάνουν οι άλλοι με τη δική τους Ιστορία είναι δική τους δουλειά. Δεν είναι για μας η άκριτη υιοθεσία των φτιασιδιών ενός όψιμου ρεύματος καλλωπισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ας κάνουν ότι θέλουν όσοι ιστορικοί διακαώς επιθυμούν να βγάλουν όνομα ξεφεύγοντας, δήθεν, από την πεπατημένη.

Όσο για το κανάλι, τι να πω; Για άλλη μια φορά τηλεοπτικό κανάλι συμπεριφέρθηκε σαν ... τηλεοπτικό κανάλι. Δεν είναι η αλήθεια που τους ενδιαφέρει αλλά η αντιπαράθεση, βλέπε διαφήμιση, και ο εύκολος εντυπωσιασμός. Τι να κάνουμε, το έλλειμμα αξιοπιστίας τους εμπορεύονται οι άνθρωποι.

-------------------------------------------------------------------------------------

(1)  The voyage of M. John Locke to Jerusalem, από το The Principal Navigations, Voyages, Traffiques and Discoveries of the English Nation του Richard Hakluyt, τόμος 5, σελ. 83, έκδοση του 1904.

(2) Mèmoires sur la Grece pour servir a l’Histoire de la guerre de l’indèpendance,  του Maxim Raybaud,  τομος 1^ος, έκδοση 1824, σελ. 474.

(3) A Relation of a Journey Begun, του George Sandys, 1610, εκδοση 1621, σελ. 7.

(4) Σάθας, Μνημεία, τόμος ΣΤ΄, σελ. 264.

(5) History of the War of Independence in Greece, του Thomas Kheightley, τόμος 1^ος, σελ. 277.

(6) History of the War of Independence in Greece, του Thomas Kheightley, τόμος 1^ος, σελ. 272.

Οι ιππότες Αγιαποστολίτης, Καλόφωνος και Μάστορας

Το κάστρο της Κορώνης το 1692

Στο Βενετοτουρκικό πόλεμο 1499-1503 οι Βενετοί κέρδισαν την Κεφαλονιά – που είχαν αναγκαστεί να την παραχωρήσουν στο σουλτάνο το 1485 – αλλά έχασαν τα ‘δυο τους μάτια στο Μοριά’, τη Μεθώνη και την Κορώνη. Η Μεθώνη πάρθηκε εξ εφόδου και, κατά τη συνήθεια των καιρών, οι κάτοικοι σφαγιάστηκαν ή εξανδραποδίστηκαν. Οι Κορωναίοι, και όσοι Μοθωναίοι είχαν καταφύγει εκεί, προτίμησαν να συνθηκολογήσουν. Όσοι διάλεξαν την προσφυγιά από την Οθωμανική διοίκηση μεταφέρθηκαν κυρίως στην Κεφαλονιά αλλά και στη Ζάκυνθο.

32 χρόνια αργότερα ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής, έχοντας κατακτήσει το μεγαλύτερο μέρος της Ουγγαρίας, έστειλε για δεύτερη φορά το στρατό του εναντίον της Βιέννης. Σε αντιπερισπασμό ο αυτοκράτορας Κάρολος Ε΄ έστειλε το στόλο του, ενισχυμένο με πλοία από τον πάπα και τους Ιππότες της Μάλτας, στην ανατολική Μεσόγειο. Ναύαρχος ήταν ο Γενουάτης Andrea Doria και είχε υπό τις διαταγές του 48 κάτεργα και 35 άλλα πλοία. Ο Οθωμανικός στόλος, με περίπου 80 πλοία, βρισκόταν το καλοκαίρι του 1532 στην Πρέβεζα. Ο Doria έπλευσε στη Ζάκυνθο όπου προσπάθησε μάταια να προσεταιρισθεί τους Βενετούς. Φοβόταν ο Γιάννης το θεριό και το θεριό το Γιάννη και έτσι οι δύο στόλοι κρατήθηκαν μακριά ο ένας από τον άλλο, ώσπου ο Οθωμανικός, χτυπημένος από πανούκλα, αποχώρησε.

Αρπάζοντας την ευκαιρία οι αυτοκρατορικοί επιτέθηκαν στην Κορώνη, μιας και τη θεώρησαν ευκολότερο στόχο από τη Μεθώνη. Μαζί με τους Ισπανούς, Ναπολιτάνους και άλλους μαχητές ήταν και αρκετοί Στρατιώτες. Κάποιοι από αυτούς ήδη στην υπηρεσία του αυτοκράτορα στο Βασίλειο της Νεάπολης, άλλοι στρατολογημένοι ή εθελοντές από τη Ζάκυνθο. Μετά από σφοδρούς κανονιοβολισμούς και τέσσερες εφόδους εναντίον των τειχών οι επιτιθέμενοι μπήκαν στο κάστρο, αλλά οι Τούρκοι αντιστέκονταν ακόμα στο ισχυρότερο σημείο του. 700 Τούρκοι ιππείς που έφτασαν στο μεταξύ από τη Λακωνία έπεσαν σε τάφρο και εξολοθρεύτηκαν. Τα παλουκωμένα τους κεφάλια λύγισαν το ηθικό των αμυνομένων και συνθηκολόγησαν.

Ο στρατός του Κάρολου Ε΄ στην Τύνιδα το 1535, Jan Cornelisz Vermeyen

Οι απώλειες των αυτοκρατορικών ήταν σημαντικές και ανάμεσα στους νεκρούς ήταν και οι καπεταναίοι Θεόδωρος Μπόχαλης και Θεόδωρος Βοσκίτης. Η Κορώνη όμως δεν θα έμενε σε χριστιανικά χέρια για πολύ. Ο σουλτάνος είχε εγκαταλείψει την εκστρατεία εναντίον της Βιέννης και ήταν αποφασισμένος για λόγους γοήτρου να ξαναπάρει την Κορώνη οπωσδήποτε. Για τον αυτοκράτορα η πόλη δεν είχε πια καμιά σχεδόν αξία και η άμυνα της κόστιζε πολύ. Όταν τον Αύγουστο του 1533 ξαναγύρισε ο Doria με 36 πλοία και εφόδια οι οχτώ χιλιάδες πολεμιστές και άμαχοι είχαν φτάσει να τρώνε τα παπούτσια τους. Ο Γενουάτης κατάφερε να σπάσει τον αποκλεισμό του Οθωμανικού στόλου και το κάστρο πήρε ανάσα με κάποιες πρόσκαιρες πολεμικές επιτυχίες.

Στο μεταξύ ο Κάρολος Ε΄ προσπαθούσε να ξεφορτωθεί την Κορώνη. Την παραχώρησε στους Βενετούς αλλά δεν τη δέχτηκαν. Προσπάθησε μέσω του πάπα να μοιραστεί τα έξοδα με άλλους χριστιανούς ηγεμόνες αλλά ούτε αυτό κατάφερε. Έτσι ο στόλος του ξαναπήγε για μια τελευταία φορά στην Κορώνη το 1534 και πήρε το στρατό και 5.000 κατοίκους της περιοχής. Πολλοί από τους Μεσσήνιους εγκαταστάθηκαν στην Μεσσήνη της Σικελίας, παλιά τους αποικία, άλλοι στη Νεάπολη και άλλοι στα νησιά του Ιονίου και την Κρήτη.

Τρεις τουλάχιστον κάτοικοι της Ζακύνθου διακρίθηκαν στις επιχειρήσεις του 1532. Ανακηρύχτηκαν ιππότες και τους δόθηκαν κάστρα και φέουδα στο Μοριά, μόνο που έπρεπε πρώτα να ... κατακτηθούν. Οι ανδραγαθήσαντες ήταν μάλλον πολύ περισσότεροι αλλά, όπως θα δούμε παρακάτω, η ανδρεία από μόνη της συνήθως δεν αρκεί.

Ο ένας λεγόταν Νικόλαος Μάστορας (1) ή Μάστορης, αλλά αναφέρεται και σαν Νικόλαος Μανουράς (2). Τα αποδεικτικά έγγραφα βρίσκονταν το 19ο αιώνα στην κατοχή της οικογένειας Λογοθέτη, που είχε κληρονομήσει τον τίτλο και τα προνόμια του στα τέλη του 17ου. Τα είχε εξετάσει ο Παναγιώτης Χιώτης αλλά δεν τα δημοσίευσε.

Ο δεύτερος λεγόταν Θεόδωρος Αγιαποστολίτης και ήταν Κορωναίος στην καταγωγή. Ο Διονύσιος Ρώμας στον ‘Σοπρακόμιτο’ λέει ότι οι Αγιαποστολίτες είχαν καταγωγή από το Βυζάντιο και είχαν καταφύγει στην Κορώνη πριν εγκατασταθούν στη Ζάκυνθο (3). Λέει ακόμη ότι ο Θεόδωρος ήταν stradioto, δηλαδή Στρατιώτης (4). Ήταν μάλλον γεννημένος στη Ζάκυνθο. Ανακηρύχτηκε ιππότης από τον Κάρολο Ε΄ το 1533. Παρακάτω το αυτοκρατορικό έγγραφο, σε μετάφραση από τα Λατινικά του Κερκυραίου Ανδρέα Μουστοξύδη.

Ο Άγιος Γεώργιος των Σκορτών ήταν πιθανότατα το κάστρο που παράδωσε ο Κροκόνδυλος Κλαδάς στο Μωάμεθ τον Πορθητή και πήρε σε αντάλλαγμα το κάστρο της Βαρδούνιας. Δυστυχώς το έγγραφο δεν δίνει λεπτομέρειες ούτε για τις πράξεις του Αγιαποστολίτη, ούτε για το ιπποτικό τάγμα στο οποίο εντάχθηκε. Για αυτό το τελευταίο μας δίνει κάποιες σοβαρές ενδείξεις το αντίστοιχο έγγραφο του Μιχαήλ Καλόφωνου.

Οι Καλόφωνοι, όπως και οι Αγιαποστολίτες, ήταν από την Κωνσταντινούπολη (5). Πρόσφυγες στην Κορώνη, ξαναπροσφυγοποιήθηκαν το 1500 και εγκαταστάθηκαν στη Ζάκυνθο. Παρακάτω το αυτοκρατορικό έγγραφο σε μετάφραση του Παναγιώτη Χιώτη.

Ο χρυσός σταυρός με τους τέσσερις μικρότερους ήταν το σύμβολο του σταυροφορικού Βασιλείου της Ιερουσαλήμ, το στέμμα του οποίου διεκδικούσε ο Κάρολος και ήταν ενσωματωμένο στο έμβλημα του Βασιλείου της Νεάπολης (των Δύο Σικελιών).

Ο λέων άρπαξ ήταν επίσης σύμβολο που χρησιμοποιούσε ο Κάρολος, ενώ ο μαύρος δικέφαλος ήταν το σύμβολο της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας που είχε αποκτηθεί μέσω επιγαμίας με τους Κομνηνούς. Η λόγχη με σταυρό (λόγχη αιχμιζομένη δια σταυρού) είναι στην πραγματικότητα αυτό που είναι γνωστό σαν ‘σταυρός του Αγίου Ιακώβου’, προστάτη αγίου της Ισπανίας. Ήταν επίσης το έμβλημα του Santiago de Compostela, του μεγαλύτερου και σημαντικότερου από τα τρία Ισπανικά ιπποτικά τάγματα. Οι ‘santiaguistas’ λέγονταν και ‘caballeros de la espada’, δηλαδή ιππότες της σπάθης. Στο έγγραφο οι ‘ομοβάθμιοι’ του Καλόφωνου αποκαλούνται ‘οι φέροντες γυμνήν σπάθην’.

Νομίζω αυτά είναι αρκετά για να είμαστε βέβαιοι σε ποιό τάγμα ανήκε ο Καλόφωνος αλλά και οι άλλοι δύο. Τα άλλα δύο τάγματα ήταν σφιχτότερα στις προϋποθέσεις που έβαζαν και δεν δέχονταν καν έγγαμους. Υπήρχε και ένα άλλο τάγμα όπου θεωρητικά θα μπορούσε να τους εντάξει ο Κάρολος, το του Χρυσόμαλλου Δέρατος, αλλά εκεί αφ’ ενός μέλη ήταν μόνο μικροί και μεγάλοι ηγεμόνες και αφ’ ετέρου είχε μόνο 30 μέλη στα οποία δεν περιλαμβάνονταν. Αντίθετα, το τάγμα του Santiago είχε εκατοντάδες μέλη.

Αυτό δεν σημαίνει πως θα μπορούσαν να γίνουν μέλη όλοι οι ανδραγαθήσαντες Έλληνες. Έπρεπε να είναι επιβεβαιωμένα από οικογένεια αρχοντική, να μην είναι νόθοι και να είναι καθολικοί. Δεν ξέρω αν οι τρεις πληρούσαν αυτούς τους όρους ή ο ευγνώμων αυτοκράτορας νέρωσε το κρασί του. Τα αρχεία πάντως του τάγματος σώζονται και βρίσκονται στο Archivo Historico Nacional της Μαδρίτης. Εκεί ίσως φυλάγονται κάποιες επιπλέον πληροφορίες για τους τρεις αυτούς πολεμιστές.

Τελειώνοντας ας επισημάνουμε και ένα λάθος του έκανε ο Λεωνίδας Ζώης όταν έγραφε μια περίληψη του εγγράφου για τον Καλόφωνο (6). Έγραψε:

Είναι φανερό σε όποιον διαβάσει το έγγραφο ότι αυτό δεν είναι σωστό. Δικαίωμα, και οφειλή, είχε να φέρει τα παράσημα και τα σύμβολα. Δεν χρειαζόσουν ιδιαίτερο δικαίωμα για να διοργανώσεις γκιόστρα ή να μονομαχήσεις. Ειδικά στη Ζάκυνθο, όπως είχαμε πει, γίνονταν γκιόστρες ακόμα και στα πανηγύρια.

-----------------------------------------------------------------------------------------   

(1) Π. Χιώτης, ‘Ιστορικά Απομνημονεύματα’, τόμος Β΄, σελ. 548.

(2) Π. Χιώτης, ‘Ιστορικά Απομνημονεύματα’, τόμος Γ΄, σελ. 84.

(3) Α΄, σελ. 434, σημ. 10 του 5^ου κεφ.

(4) Α΄, κεφ. 5^ο, σελ. 267.

(5) Λ. Ζώη, ‘Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου’, τόμος Α΄, σελ. 258.

(6) ‘Λεξικόν’, τόμος Α΄, σελ. 259.