Η Γκιόστρα του Γαϊτανιού ή η Γκιόστρα του Αγίου Κωνσταντίνου;

Ιππικοί αγώνες στη Γερμανία το 1480, ανωνύμου

Σήμερα σας έχω λουκούμι – ή μάλλον παστέλι. Από το μεγάλο πανηγύρι του Γαϊτανιού. Όχι του Οσίου Ιωσήφ. Από ένα παλιότερο από αυτό, και όπως φαίνεται μεγαλύτερο και εντελώς άγνωστο, τόσο στον πολύ κόσμο όσο και στους Ζακυνθινούς ιστορικούς. Το μόνο που είναι γνωστό, και μας προϊδεάζει, είναι λίγες λέξεις του Λεξικού του Λεωνίδα Ζώη στο λήμμα για τoυς αγώνες.

Δεν γνωρίζω ούτε την πηγή της πληροφορίας αυτής ούτε αν η χρονολογία 1504 είναι σωστή. Στο λήμμα για την οικογένεια Αχτύπη ο Ζώης αναφέρει σαν χρόνο πρωτοεμφάνισης της στη Ζάκυνθο το 1532. Επομένως ή οι αγώνες του Γαϊτανιού έγιναν μετά το 1532 ή οι Αχτυπαίοι ήταν εγκαταστημένοι στο Γαϊτάνι πριν το 1504. Όπως και να ’χει το πράγμα το παστέλι είναι αλλού.

Εμπορικά πλοία στα τέλη του 16^ου αιώνα. Theodore Bry, Voyage au Brésil, 1592

Ο Pedro Teixeira ήταν ένας Πορτογάλος ταξιδευτής στα τέλη του 16^ου και τις αρχές του 17^ου αιώνα. Ήταν μάλλον Εβραϊκής καταγωγής, ίσως και κρυπτο-Εβραίος. Ελάχιστα πράγματα γνωρίζουμε για τον ίδιο. Ίσως ήταν μέντικος, να τον πούμε έτσι μην προσβάλλουμε κανένα σημερινό γιατρό, ίσως σπετσέρης, το αυτό για τους φαρμακοποιούς. Είχε ταξιδέψει για χρόνια στις Ινδίες, την Περσία, την Άπω Ανατολή και το Μεξικό. Γυρίζοντας από τις Ινδίες δια ξηράς, μπαρκάρησε στην Αλεξανδρέττα σε ένα Βενετσιάνικο καράβι με προορισμό τη Βενετία. Το λέγανε Rizarda, γιατί ανήκε σε κάποιον Rizardi.  Ήταν ένα όμορφο και ευρύχωρο πλοίο με 23 μπρούτζινα κανόνια που μπορούσε να φορτώσει πάνω από 500 τόνους. Μετά την Κύπρο πιάσανε στο λιμνιώνα του Τζάντε. Ήταν το 1605, έξι χρόνια μετά την πρώτη επίσκεψη του Dallam. Για τη Ζάκυνθο μας είπε πολλά και ενδιαφέροντα. Δίνω εδώ το πρώτο κομμάτι, αναγκαστικά μετάφραση της μετάφρασης γιατί είμαι λίγο πίσω στα Πορτογαλικά – για την ακρίβεια δεν άρχισα να τα μαθαίνω ακόμα. Τα υπόλοιπα προσεχώς.

Οι αντίθετοι άνεμοι και το ρεύμα μας βγάλανε εκτός πορείας, σχεδόν μέχρι τη Μπαρμπαριά, από όπου με ένα δυνατό δυτικό άνεμο, πήραμε πορεία βόρεια για να πιάσουμε λιμάνι. Μετά από τρεις μέρες σε αυτή τη ρότα, το Σάββατο, την 28^η (Μαΐου), στην πρωινή βάρδια, είδαμε ένα νησί που το λένε Strival (Στροφάδια). Μπορεί να έχει περιφέρεια πέντε μίλια, είναι επίπεδο και ακατοίκητο, εκτός από ένα μοναστήρι των caloiros με μερικά γελάδια. Έχει καλό νερό, γι αυτό συχνάζουν εκεί και Χριστιανικές και Τούρκικες γαλέρες.

Αμέσως, όπως δυνάμωνε το φως, είδαμε το νησί του Τζάντε, όπου πηγαίναμε, και συνεχίσαμε την πορεία μας. Το καβατζάραμε από τα ανατολικά και στις 6 το βράδυ (απόγευμα) ρίξαμε άγκυρα στο λιμάνι που είναι στη βόρεια (βορειοανατολική) πλευρά.

Αυτό το νησί του Τζάντε έχει περίμετρο 60 μίλια, και σαν να είναι φραγμένο από ψηλά βουνά ένα γύρω, με μία ευρύχωρη πεδιάδα ανάμεσα τους, γεμάτη αμπέλια, λιοστάσια και σταροχώραφα. Η παραγωγή αυτών των τελευταίων φτάνει μόνο για τέσσερεις μήνες και για τον υπόλοιπο χρόνο το νησί βασίζεται σε εισαγωγές. Γι’ αυτό η Σινιορία της Βενετίας, στην οποία ανήκει το νησί, έχει συνεχώς αποθηκευμένες εκεί μεγάλες ποσότητες κεχριού, ώστε αν υπάρξει πιεστική ανάγκη να βοηθήσουν τον πληθυσμό. Αλλά όσο για τα αμπέλια και τα λιοστάσια η παραγωγή τόσο λίγης γης είναι απίστευτη – γιατί ξερά Κορινθιακά σταφύλια (σταφίδες) από τον ένα χρόνο στον άλλο βγάζουν από δεκαπέντε μέχρι είκοσι χιλιάδες arrobas (γύρω στους 200 τόνους). Το κρασί τους φτάνει τα δεκαέξι με δεκαοχτώ χιλιάδες βαρέλια (των 480 λίτρων), άριστης ποιότητας,  και το λάδι τους πάνω από πεντακόσια βαρέλια.

Γι’ αυτό συχνάζουν στο νησί Γαλλικά, Αγγλικά και άλλα πλοία. Το κλίμα είναι αδιάφορο, αλλά υπάρχει αφθονία φρούτων και χορταρικών, λουλουδιών, χρήσιμων ή ευωδιαστών, και μελιού. Αλλά η ξυλεία είναι δυσεύρετη,  και πρέπει να εισαχθεί, και δεν υπάρχουν πολλά ψάρια. Μέσα και γύρω από την πόλη υπάρχει άφθονο νερό,  αλλά στο υπόλοιπο νησί σπανίζει. Μου ειπώθηκε από αξιόπιστους ανθρώπους – αν και εγώ δεν το είδα – ότι σε κάποια μέρη μερικές φορές ζυμώνουν το ψωμί τους με κρασί, λόγω έλλειψης νερού (αναρωτιέμαι αν του είπανε για ψωμί ή για παξιμάδια).

Υπάρχουν δύο λιμάνια, το καλύτερο στα βόρεια, όπου είναι η κύρια πόλη του νησιού. Μπορεί να έχει και τρεις χιλιάδες σπίτια από πελεκημένη πέτρα και ασβέστη, με κεραμιδένιες σκεπές, στα πόδια ενός ψηλού βουνού, όπου υπάρχει ένα φρούριο. Αυτή είναι η κατοικία του Κυβερνήτη, απόρθητη λόγω θέσης και οχύρωσης, καλά εξοπλισμένη και φρουρούμενη, και με όλα τα αναγκαία για την άμυνα της.

Οι ντόπιοι είναι Έλληνες, και υπάρχουν ανάμεσα τους στην πόλη τριάντα με σαράντα σπίτια Εβραίων εμπόρων, και επιπρόσθετα άλλα στα χωριά και τους οικισμούς από τα οποία το νησί έχει αρκετά. Με καλέσανε σε ένα από αυτά, λεγόμενο Gayetan (Γαϊτάνι), να δω κάποιους αγώνες προς τιμήν της γιορτής ενός Έλληνα (εννοεί ορθόδοξου) αγίου. Τους παρακολουθήσανε οι περισσότεροι κάτοικοι της πόλης που είναι μόνο τρία μίλια μακριά. Μόλις φτάσαμε στο χωριό βρήκαμε στους δρόμους μεγάλες φωτιές στις οποίες ψήνανε ολόκληρα τριακόσια με τετρακόσια πρόβατα( αρνιά), για να τα αγοράζουν και να τα απολαμβάνουν οι επισκέπτες.

Μετά απ’ αυτό, οι επισκέπτες από την πόλη και τα άλλα χωριά ενώθηκαν με αυτούς του χωριού σε κοινές παρέες, και  χόρεψαν μαζί, στη μουσική των δικών τους φωνών, έχοντας ένα πρωτοτραγουδιστή στον οποίο οι υπόλοιποι απαντούσανε (λέτε να χορεύανε Γιαργητό;). Μετά απ’ αυτό είχανε γκιόστρες και άλλες πολύ ευχάριστες διασκεδάσεις.

Γκιόστρα λοιπόν στο Γαΐτάνι! Δεν είχε άδικο ο Ζώης, αν και δεν είχε πάει το μυαλό του στο τι είδους ιππικούς αγώνες κάνανε εκεί. Γκιόστρα εκτός της πόλης και μάλιστα όχι διοργανωμένη από τους Βενετούς αλλά σε πανηγύρι ορθόδοξου αγίου. Και ήταν η γκιόστρα το αποκορύφωμα του πανηγυριού. Τους αγώνες τον πήγαν για να δει, μας λέει ο Pedro. Πόσες γκιόστρες άραγε γίνονταν κάθε χρόνο στη Ζάκυνθο; Έχουμε τρείς επιβεβαιωμένες και ενδείξεις για άλλη μία στο Γερακαρίο. Κατά πως φαίνεται γίνονταν αρκετές αφού και οι τέσσερες αυτές πέφτανε μέσα σε ένα μόνο τετράμηνο περίπου.

Το άλλο ερώτημα που προκύπτει είναι ποιόν άγιο γιορτάζανε στο Γαϊτάνι. Δεν ήτανε τούτο ’δω πανηγυράκι της σειράς. Τριακόσια με τετρακόσια αρνιά καταναλώνανε. Για να σηκωθεί να πάει και τόσος κόσμος από τη Χώρα πάει να πει πως ήτανε και αργία. O Teixeira έφτασε στη Ζάκυνθο στις 28 Μαΐου και έμεινε οχτώ μέρες. Επειδή το πλοίο ήτανε Βενέτικο και είχαν μαζί τους άνθρωπο με επιρροή μείνανε λιγότερο από μία μέρα στην καραντίνα. Με το Ιουλιανό ημερολόγιο η επίσκεψη ξεκίνησε στις 18 Μαΐου. Ψάχνοντας το εορτολόγιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας η μόνη γιορτή που θα δικαιολογούσε τέτοιο πανηγύρι είναι νομίζω των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στις 21 Μαΐου. Υπήρχε εκκλησία τέτοια στο Γαϊτάνι τη συγκεκριμένη εποχή; Ίσως ήταν ο Άγιος Κωνσταντίνος του Μινώτου*.

*  Ντίνος Κονόμος, ‘Ζάκυνθος: Πεντακόσια Χρόνια (1478 – 1978), τόμος δεύτερος, Ύπαιθρος Χώρα’.

Το κείμενο της διήγησης το μετάφρασα από το βιβλίο ‘The Travels of Pedro Teixeira: with his Kings of Harmuz and extracts from his Kings of Persia’, μετάφραση του William F. Sinclair, εισαγωγή και σημειώσεις του Donald Ferguson, έκδοση του 1902.