Στο κέντρο ενός πολυπρόσωπου πίνακα που αποκαλείται ‘Η συνάντηση των προσκυνητών με τον πάπα’, και που φιλοτεχνήθηκε από τον Vittore Carpaccio την τελευταία δεκαετία του 15ου αιώνα, βλέπουμε έναν παράξενο τύπο. Στέκεται παράμερα από το πλήθος αλλά είναι η ιδιαιτερότητα της εμφάνισης του που τον ξεχωρίζει. Πάνω από ένα σκούφο φοράει μαύρο καπέλο, έτσι που, αν δεν είχε μακριά μαλλιά και γενειάδα διχαλωτή σαν Βυζαντινός άγιος θα θύμιζε το ... Ζορρό. Ο φαρδύς γιακάς του επενδύτη του απλώνεται στους ώμους του και τα χέρια του βγαίνουν από σχισμές των μανικιών στο ύψος του αγκώνα.
Σε έναν άλλο πίνακα της ίδιας σειράς έργων του Carpaccio, την ‘Επιστροφή των πρεσβευτών’, βλέπουμε έναν άντρα με πανομοιότυπη εμφάνιση, ίσως τον ίδιο με διαφορετικά ρούχα, να παρακολουθεί τα τεκταινόμενα.
Στο ‘Θαύμα του Τιμίου Σταυρού στη γέφυρα Ριάλτο’, πάλι του Carpaccio, στην κάτω γωνία ανάμεσα σε άλλους συγκεντρωμένους, ένας ώριμος άντρας με το ίδιο καπέλο, γενειάδα, μακριά μαλλιά και διακοσμημένο επενδύτη με μακριά κρεμάμενα μανίκια. Δίπλα του ένας αμούστακος, μακρυμάλλης νεαρός με πανομοιότυπο επενδύτη, πιθανόν μεταξωτό. Φοράει και αυτός το ίδιο καπέλο πάνω από σκούφια που διακρίνεται καθαρά.
Στη βάση της γέφυρας, πίσω από δύο Μουσουλμάνους, ίσως Αιγύπτιους, και ένα Αφρικανό χαμάλη, δύο ακόμη άνθρωποι με τα χαρακτηριστικά καπέλα και τις σκούφιες μόλις διακρίνονται στη σκιά της λότζας*.
Η τέχνη του 15ου και 16ου αιώνα βρίθει από εικόνες κατοίκων της Ανατολής. Οι Τούρκοι σίγουρα περισσότεροι, συχνά σε ρόλους μη κολακευτικούς, αλλά και οι Χριστιανοί αφθονούν. Μόνο ο Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος παρουσιάζεται καμιά πενηνταριά φορές και βάλε, σε σίγουρες ή απλώς πιθανές απεικονίσεις. Εδώ μια πιθανή απεικόνιση του, φορώντας ένα καμηλαύκιον**, από το ‘Γάμο της Παρθένου’ του Carpaccio.
Και εδώ – πιθανώς – σαν Σολομών, με τον ίδιο τύπο σκιάδιου*** όπως οι προηγούμενοι αλλά δίχρωμο, από την ‘Ιστορία του Τιμίου Σταυρού’ του Piero della Francesca.
Όσο ανεκτίμητης αξίας και να είναι τέτοιες απεικονίσεις, προσωπικά προτιμάω τους ανώνυμους του Carpaccio από τους αυτοκράτορες και τους αξιωματούχους του περίγυρου τους. Άντε και κανέναν από τους λιγότερο πομπώδεις επώνυμους, σαν τον Ιωάννη Αργυρόπουλο, εδώ στην ‘Κλήση των Αποστόλων’ του Domenico Ghirlandaio το 1481.
Τους προτιμάω γιατί μου δίνουν την εντύπωση ότι είναι πιο ρεαλιστικοί και πιο κοντά στο μέσο Έλληνα της εποχής. Όχι πως οι Έλληνες αυτοί της Βενετίας ήταν τίποτα χειρώνακτες – η εμφάνιση τους δεν δείχνει κάτι τέτοιο – αλλά δεν ήταν και έτσι:
Είναι και αυτοί από τη σειρά ‘Ιστορία του Τιμίου Σταυρού’ του della Francesca. Προσέξτε ότι όλοι φοράνε σκούφο κάτω από το καπέλο – και νάτοι παρακάτω αποκαλυμμένοι:
Βλέπετε πως επιμένω στο κάλυμμα της κεφαλής. Είναι γιατί ουσιαστικά ήταν το μόνο που διαφοροποιούσε τους Βυζαντινούς από τους Οθωμανούς. Οι Τούρκοι συνήθως φορούσαν τουρμπάνι, οι Έλληνες, τουλάχιστον οι εκτός Μικράς Ασίας, συνήθως όχι. Και πάλι το Έλληνες πρέπει ίσως να το βάλουμε σε εισαγωγικά, όχι τόσο επειδή η συντριπτική πλειοψηφία χρησιμοποιούσε τον όρο Ρωμιοί, αλλά επειδή όλοι οι Χριστιανοί των νότιων και κεντρικών Βαλκανίων φαίνεται πως ντύνονταν ίδια και απαράλλαχτα.
Ειδικά για τους Έλληνες και Αλβανούς του Δυρραχίου υπάρχει η μαρτυρία του Ιρλανδού μοναχού Symon Simeonis από το 1322 ότι ντύνονταν και συμπεριφέρονταν ακριβώς με τον ίδιο τρόπο. Μιλάει μάλιστα για τα μακριά τους μαλλιά και δίνει μια σύντομη περιγραφή ενός καπέλου – φαίνεται πως ήταν ένα άσπρο καμηλαύκιον σαν αυτό που κρατάει ο μυστακοφόρος της πρηγούμενης εικόνας – το οποίο φορούσαν οι Έλληνες και οι Αλβανοί αλλά όχι οι Δαλματοί.
Μετά τους επί Ιταλικού εδάφους Έλληνες ας δούμε και μερικούς στον τόπο τους. Το παρακάτω σχέδιο είναι του Erhard Reuwich από το 1483.
Οι ίδιοι φαρδιοί γιακάδες, μανίκια με σχισμές μεταξύ αγκώνα και ώμου που κρέμονται, γένια, σκούφοι (κουκούλια) κάτω από τα καπέλα. Οι επενδύτες σχεδόν το ίδιο μακριοί αλλά τα καμίσια ή οι φουστανέλες σταματούν πάνω από το γόνατο – αυτοί είναι συνηθισμένοι άνθρωποι της δουλειάς. Στη μέση τους ζωνάρια, ο ένας μάλλον έχει περάσει το μαντήλι του σ’ αυτό. Φοράνε τους επενδύτες ριχτούς στους ώμους τους νωχελικά, με το ένα μόνο χέρι στο μανίκι, σαν παλιοί Αθηναίοι κουτσαβάκηδες. Φαίνονται να τους κουβαλάνε έτσι, επειδή είναι μέρος της ενδυμασίας τους, και όχι γιατί τους χρειάζονται.
Ο δεύτερος από αριστερά είναι μάλλον παπάς, φοράει ένα καπέλο που συνήθιζαν οι κληρικοί όταν δεν φορούσαν σκιάδια σε μέγεθος ... σομπρέρο. Σε αντίθεση με τους άλλους τα γένια του είναι αψαλίδιστα, όπως και του καλόγερου. Φοράνε σανδάλια εκτός από αυτόν με τη σπάθη, προφανώς άνθρωπο της δράσης, που φοράει στιβάνια. Ο καλόγερος φοράει ψηλοτάκουνα σανδάλια ή τσόκαρα, ίσως για να μη σέρνεται το μακρύ ράσο του στη σκόνη και τις λάσπες. Που είναι όμως τα σκιάδια τύπου Ζορρό;
Ο Arnold von Harff πέρασε από τα μέρη μας λίγα χρόνια μετά τον Reuwich αλλά οι εντυπώσεις του εκδόθηκαν πάνω από μισό αιώνα αργότερα. Το ανάλογο σκίτσο του βιβλίου του φαίνεται επηρεασμένο από αυτό του Reuwich μέχρι παρεξηγήσεως. Μέχρι και τα τακούνια του καλόγερου έβαλε μέσα (για να πούμε την αλήθεια είναι σχεδιασμένα με μεγαλύτερη ακρίβεια από αυτά του Reuwich). Φρόντισε όμως να διαφοροποιηθεί σε ένα ζήτημα: τους φόρεσε σκιάδια αλά Ζορρό.
--------------------------------------------------------------------
* Στεγασμένος υπαίθριος χώρος στα Επτάνησα. Από το Ιταλικό loggia που σημαίνει στοά.
** Ψηλό, θολωτό καπέλο, με γείσο στραμμένο προς τα πάνω στο πίσω μέρος. Ονομάστηκε έτσι, λόγω του σχήματος του, από το Λατινικό camella που σημαίνει κύπελλο οινοποσίας.
*** Καπέλο με πρωταρχική χρησιμότητα την προστασία του φέροντα από τον ήλιο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου