Η θέση της Παναγίας των Χαρίτων – διαφορετική θεώρηση

Η ακριβής θέση της Παναγίας των Χαρίτων (Santa Maria delle Grazie) είναι ζήτημα πολύ σημαντικό, αφού εκεί βρίσκονταν δύο περίφημοι, αν και χαμένοι πλέον, τάφοι. Ο ένας ήταν ο τάφος του μεγάλου ρήτορα της αρχαιότητας Κικέρωνα – όπως πιστευόταν παλιότερα, αν και το θέμα δεν μπορεί ούτε σήμερα να χαρακτηριστεί ως λήξαν – και ο άλλος του θεμελιωτή της Ανατομίας Ανδρέα Βεσάλιου. Πριν ο καταστροφικός σεισμός και η πυρκαγιά του 1953 κάνουν τη γραφικότατη πόλη της Ζακύνθου ομοίωμα της Χιροσίμα μετά την έκρηξη της ατομικής βόμβας, η εκκλησία αυτή του Τάγματος των Φραγκισκανών βρισκόταν στη δυτική πλευρά της οδού Π. Χιώτη, δηλαδή στην ίδια πλευρά με τον Άγιο Σπυρίδωνα στα νότια και την παλιά Αγία Τριάδα πιο βόρεια. Από την εκκλησία και το μοναστήρι δεν έχουν απομείνει παρά λίγες απεικονίσεις, ιστορικές αναφορές και οι αναμνήσεις των παλιότερων.

The exact position of Santa Maria delle Grazie is a very important issue, since it is the location of two famous, albeit now lost, graves. One was the grave of the great orator of antiquity Cicero – as it used to be believed, though the matter cannot be considered settled even today – and the other of the founder of Anatomy Andreas Vesalius.  Before the catastrophic earthquake and fire of 1953 turned the very picturesque town of Zakynthos into a lookalike of Hiroshima after the explosion of the atomic bomb, this church of the Franciscan Order was located at the western side of P. Chioti Street, the same as St Spyridon to the south and the old Holy Trinity a little further to the north. Only a few pictorial representations, historical references and the memories of the older Zakynthians remain from the church and monastery.

Στην προηγούμενη κουβέντα, που έγινε για αυτό το θέμα το περασμένο Πάσχα, είχαμε, με τη βοήθεια του Ανδρέα Στάβερη, καταλήξει στη θέση της ιστορικής εκκλησίας των Φραγκισκανών με σχετικά ικανοποιητική ακρίβεια (1). Υπήρχε όμως από μέρους του μια επιφύλαξη, σε ‘περίπτωση που έχουν μετακινηθεί οι δρόμοι’. Επειδή η περίπτωση να έχει επαναχαραχτεί η οδός Χιώτη με τρόπο ελαφρά διαφορετικό δεν είναι απλώς πιθανή αλλά σίγουρη, κάνουμε άλλη μια επίσκεψη σήμερα.

In a previous discussion about this subject, which took place around the previous Easter, we had, with the assistance of Andreas Staveris, fixed the position of the historic Franciscan church with a relatively satisfactory precision (1). There was though one reservation on his part, in ‘the case the streets had moved’. Because the case of Chioti Street having been redrawn in a slightly different way is not a mere possibility but a certainty, we are paying it another visit today.

Σε ένα άρθρο του στην εφημερίδα Ερμής, στις 16 Μαρτίου 2012, ο παλιός δημοσιογράφος και διηγηματογράφος Νιόνιος Μελίτας είχε την καλοσύνη να διορθώσει μια υπόθεση που είχα κάνει, σχετικά με τη θέση της Παναγίας των Χαρίτων, σε μια επιστολή μου στο Φίλιππο Συνετό. Από τις πολλές χρήσιμες και κατατοπιστικές πληροφορίες που δίνει ο Νιόνιος Μελίτας ξεχωρίζω τα παρακάτω:

In an article in the newspaper Ermis, on 16^th March 2012, the veteran journalist and short story writer Nionios Melitas kindly corrected a hypothesis I had made, regarding the location of Santa Maria delle Grazie, in a letter to Philippos Synetos. From amongst the many useful and illuminating pieces of information given by Nionios Melitas I pick this:

Η ισοπέδωση όμως του ’53 κι ο αναδασμός που θα ακολουθήσει μαζί με το καινούργιο σχέδιο της πόλης, επιφέρει σημαντική αναστάτωση στην περιοχή. Διότι η μεν οδός Χιώτη, δίχως να χάσει την φορά της προς Κρυονέρι μετακινείται δυτικότερα, διοχετεύοντας την κίνηση της στην καινούρια λεωφόρο Δ. Ρώμα (παραλιακή). Που ξεκινάει από τον αλλοτινό Μπάγκο και φτάνει μέχρι Σταυρωμένο.

(...)

Το αλλαλούμ όμως της περιοχής θα το επιφέρει ο νέος δρόμος (οδός Ν. Κολυβά) που έρχεται από το μέσο της πόλης (Δικαστικό Μέγαρο) προς Κρυονέρι και τη διασχίζει παράλληλα ανάμεσα από τις οδούς Χιώτη και Δ. Ρώμα.

The levelling of ’53 however, and the redistribution of land that will follow along with the new town plan, brings serious upheaval to the area. Because Chioti Street, without losing its direction towards Kryoneri moves more to the west, allocating its traffic to the new avenue D. Roma (coastal). Which starts from the once upon a time Bangos and reaches up to Stavromenos.

(...)

The absolute confusion though of the area will be introduced by the new road (N. Kolyva Street) which comes from the middle of the town (Courthouse) towards Kryoneri and crosses it in parallel and in between Chioti and D. Roma streets.

Από ποιό σημείο και πέρα μετακινήθηκε δυτικότερα η οδός Χιώτη; Επηρεάζει αυτό τη σωστή θέση της Παναγίας των Χαρίτων; Ας παραβάλλουμε λοιπόν δύο χάρτες, ένα προσεισμικό και ένα σημερινό. Για ευκολία παρατήρησης έστρεψα και τους δύο χάρτες, έτσι που μπορούμε να βλέπουμε τους δρόμους από πάνω προς τα κάτω και όχι ακριβώς από βορρά προς νότο.

Beyond which point did Chioti Street move more to the west? Does this affect the correct position of Santa Maria delle Grazie? Let us compare two maps, a pre-earthquake and a contemporary one. To ease observation I turned the two maps, so we can view the streets vertically and not exactly north to south.

Στον παραπάνω χάρτη – εικ. 41 από το βιβλίο του Διονύση Ζήβα ‘Η αρχιτεκτονική της Ζακύνθου από τον ΙΣΤ' μέχρι τον ΙΘ' αιώνα’, Αθήνα 1970 – μπορεί εύκολα να παρατηρήσει κανείς ότι η οδός Χιώτη (σημειώνεται με κόκκινο) ακολουθούσε για σημαντικό διάστημα, και σε απόσταση 50 περίπου μέτρων, την καμπύλη της παραλίας από το ύψος του Αγίου Σπυρίδωνα των Φυλακών (σημειώνεται με 2) μέχρι την Παναγία των Χαρίτων. Απομακρυνόταν κατόπιν από την παραλία και κατέληγε δυτικά του Μητροπολιτικού Ναού του Αγίου Νικολάου. Το γεγονός ότι η Παναγία των Χαρίτων εμφανίζεται σε απόσταση 50 περίπου μέτρων από τη θάλασσα, όταν στο χάρτη το Nicolo Gentilini του 1632 απείχε, όπως αναφέρθηκε στο προηγούμενο, 80 μέτρα, δεν είμαι σε θέση να το ερμηνεύσω με σιγουριά.  Ίσως οφείλεται σε μετακίνηση της ακτογραμμής, ίσως σε επανακατασκευή της εκκλησίας, ίσως και σε ανακρίβεια.

In the above map – pic. 41 from the book od Dionysis Zivas ‘The architecture of Zakynthos from the 16^th to the 19^th century’, Athens 1970 (in Greek) – one can easily observe that Chioti Street (marked in red) followed for a considerable stretch, and at a distance of around 50 metres, the curve of the coast from St Spyridon of the Prison all the way to Santa Maria. Then it moved away from the coast and ended just west of St Nicholas Cathedral. The fact that Santa Maria delle Grazie appears approximately 50 metres from the sea, when in the map of Nicolo Gentilini of 1632 its distance was, as said in the previous blog, about 80, I am not in a position to interpret with any certainty. It may be because the coastline moved, or because the church was rebuilt, or even due to error.

 Σε αυτό το σύγχρονο χάρτη σημειώνεται με μπλε η Λεωφόρος Ρώμα, δηλαδή ο καινούργιος παραλιακός δρόμος. Ο δρόμος αυτός αντιπροσωπεύει ταυτόχρονα την προσεισμική ακτογραμμή, με το χώρο του ΕΟΤ στα ανατολικά να έχει δημιουργηθεί από τα μπάζα του σεισμού. Η δε οδός Χιώτη εμφανίζεται χωρίς την παλιά της καμπυλότητα και ευθύς εξαρχής αποκλίνει ελαφρά από την παλιά ακτογραμμή. Μετά τη συμβολή της με την οδό Κολοκοτρώνη αποκλίνει ακόμη περισσότερο προς δυσμάς, κάνοντας χώρο για την παρεμβολή τριών δρόμων μεταξύ αυτής και της Μητρόπολης (σημειώνεται με Υ).

In this contemporary map, Roma Avenue, the new coastal road, is marked in blue. This road simultaneously represents the pre-earthquake coastline, with the EOT space to its east having been created by the deposition of the earthquake debris. As for Chioti Street it appears to have lost its former curvature and straight away diverges slightly from the old coastline. After its junction with Kolokotroni Street it diverges even more towards the west, making room for the interjection of three roads between itself and the Cathedral (marked with a Y).

Με βάση τις παραπάνω παρατηρήσεις νομίζω ότι μπορούμε εύλογα να θεωρήσουμε ότι η εκκλησία, ή τουλάχιστον η πρόσοψη της, βρισκόταν στην ανατολική πλευρά της σημερινής οδού Χιώτη, εκεί που έχω τοποθετήσει Χ.

Based on the above observations I think it is reasonable to consider that the church, or at least the front of it, was on the eastern side of Chioti Street, where I have placed an X. 

Ενημέρωση 18/06/12

Update 18/06/12

Μια ενδιαφέρουσα φωτογραφία του 19^ου αιώνα, που έστειλε ο Ανδρέας Στάβερης, με την εκκλησία της Παναγίας στο κέντρο. Συγκρίνετε με το σχέδιο παρακάτω, που υπέδειξε ο Don Basilio, επίσης του 19^ου αιώνα.

Aν interesting 19^th century photograph, sent by Andreas Staveris, with the church of Santa Maria in the middle of it. Compare with the drawing below, pointed out by Don Basilio, also from the 19^th century.

Προσπαθώντας να αποκτήσουμε μια καλύτερη εικόνα της εκκλησίας και του περίγυρου της, μια ακόμη ματιά στη μακέτα του Μάνεση, φωτογραφημένη από τη Μαρία Σ, που παρουσιάζει την περιοχή πριν το σεισμό του 1953.

In an effort to form a better picture of the church and its surroundings let’s take yet another look at Manesis’ model, photographed by Maria S, showing the area before 1953.

Φαίνεται η εκκλησία (Α) ενώ το καμπαναριό (B) απουσιάζει, αφού είχε πέσει στο σεισμό του 1893. Το κτίριο (D) με τον αναμινάλε παρουσιάζεται με διαφορετική στέγη.  G είναι ο δρόμος του Ψηλώματος ή οδός Φιλικών. Με C σημειώνεται μια περιτειχισμένη αυλή και με E μια έκταση που μοιάζει με περιβόλι. Αυτά τα δύο συνορεύουν με το γήπεδο του Καραμπίνειου (F) και το φοινικόδεντρο του. Τα A, B, C, D και E – με μουράγια ολόγυρα όπως φαίνεται στο χάρτη από το βιβλίο του Ζήβα – αποτελούσαν το 19^ο αιώνα ενιαίο σύνολο, αν και το D, που κάποτε πρέπει να ήταν το κύριο οικοδόμημα του μοναστηριού, μετατράπηκε σε στρατώνα. Σε παλιότερες όμως εποχές η έκταση που ανήκε στο μοναστήρι πρέπει να έφτανε ως τη θάλασσα – όπου στο Φλαρόμωλο είχε χτιστεί νοσοκομείο – και είναι πιθανό να εκτεινόταν ως ψηλά στο λόφο του Κάστρου. Το καυτό ερώτημα είναι: Που βρισκόταν το νεκροταφείο; Που είχε θαφτεί ο Βεσάλιος; Κανένα από τα κτίρια αυτά δεν υπήρχαν το 1564. Τα κτίρια εκείνης της εποχής λεηλατήθηκαν και κάηκαν από τους Τούρκους το 1571. Είναι όμως απίθανο να ξαναχτίστηκαν πάνω στο νεκροταφείο, ακόμη και αν άλλαξαν θέση. Ο χώρος E μου φαίνεται ιδιαίτερα ύποπτος. Δεν θα μπορούσα πάντως να αποκλείσω τίποτα, και το γήπεδο του Καραμπίνειου συγκεντρώνει και αυτό αρκετές από τις υποψίες μου.

The church (A) can be seen, while the bell-tower (B) is absent, having collapsed in the earthquake of 1893. The lofted building (D) is shown with a different roof. G is the road of Psiloma or Filikon Street. C marks a walled yard and E a space that looks like a garden. These two border the ground of Karambinion (F) and its palm tree. A, B, C, D and E, surrounded by a wall – as can be seen in the map from Zivas’ book – formed an undivided whole in the 19^th century, although D, which at some point must have been the monastery’s main building, was turned into barracks. In older times however, the land belonging to the monastery must have reached the sea – where a hospital had been built on the Friar’s Mole – and it is possible it extended quite high up the Castle hill.  The burning question is: Where was the graveyard? Where was Vesalius buried? None of these buildings existed in 1564. The buildings of that time were looted and burned by the Turks in 1571. It is not very likely though they were rebuilt on the burial ground, even if the spot they stood on changed. Space E looks particularly suspect to me. I could not in any case exclude anything, and the playing ground of the Karambinion is also the focus of my suspicion.

Ενημέρωση 24/06/12

Update 24/06/12

Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του 1806, που είχε την καλοσύνη να στείλει ο π. Δ. Λυκογιάννης.

The architectural plan of 1806 kindly sent by fr. D. Lykogiannis.

πηγή / source: Επτάνησος Πολιτεία (1800 - 1807), έκδοση της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Κέρκυρας, ΓΑΚ - Αρχεία Νομού Κέρκυρας, Κέρκυρα 2000.

---------------------------------------------------- 

(1) Δεν θα ήθελα αυτό να ερμηνευθεί ως μη αναγνώριση της προσφοράς των υπόλοιπων συμμετεχόντων στη συζήτηση, της Πηνελόπης, του Don Basilio, της Μαρίας Σ, του Παναγιώτη. Τον Ανδρέα τον ξεχωρίζω γιατί από όλους μας είναι ο μοναδικός που έχει δει τη Σάντα Μαρία με τα μάτια του.

I would not want this to be interpreted as non recognition of the contribution of the other participants in the discussion, Penelope, Don Basilio, Maria S, Panagiotis. I make special mention of Andreas because he is the only one amongst us who has seen Santa Maria with his own eyes.