The tomb of Vesalius and Filippo Pigafetta’s testimony

The Ionian Islands from Ortelius’ Map 217

Τα Ιόνια Νησιά από το χάρτη 217 του Ortelius

There are only two testimonies known to Vesalius researchers regarding the location of Vesalius’ grave. Both place it in the Franciscan monastery of Santa Maria delle Grazie, which was also known as Annunziata. Christoph Fürer von Haimendorff landed on Zakynthos in August 1565, just ten months after the death of Vesalius, and gave the text of the burial inscription (1). Giovanni Zuallardo (Johannes Schwallart or Zuallart) visited Zakynthos in 1586 and did not see the inscription – he informs us that it had been taken by the Turks in 1571, during their large scale attack on the island that preceded the battle of Lepanto (2).

Μόνο δύο μαρτυρίες είναι γνωστές στους μελετητές του Βεσάλιου σχετικά με την τοποθεσία του τάφου του. Και οι δύο τον τοποθετούν στο Φραγκισκανό μοναστήρι της Santa Maria delle Grazie (Παναγία Χαρίτων), το οποίο ήταν επίσης γνωστό σαν Annunziata (Ευαγγελίστρια). Ο Christoph Fürer von Haimendorff αποβιβάστηκε στη Ζάκυνθο τον Αύγουστο του 1565, μόλις δέκα μήνες από το θάνατο του Βεσάλιου, και μας έδωσε το κείμενο της ταφικής επιγραφής (1). Ο Giovanni Zuallardo (Johannes Schwallart ή Zuallart) επισκέφθηκε τη Ζάκυνθο το 1586 και δεν είδε την επιγραφή – μας πληροφορεί ότι την είχαν πάρει οι Τούρκοι το 1571, κατά τη διάρκεια της μεγάλης επίθεσης εναντίον του νησιού, που προηγήθηκε της ναυμαχίας της Ναυπάκτου (2).

There is, however, a third source that has been to date overlooked. Filippo Pigafetta of Vicenza (1533 – 1604) was from an old and noble family, which also gave us Antonio Pigafetta of the Magellan expedition. Filippo was a military man and fought in France and Lepanto. He travelled extensively, leaving a lot of detailed information on fortifications, much of it in the form of epistles. In spite of his main interests being military strategy and intelligence he also wrote about history, politics and geography.

Υπάρχει όμως και τρίτη πηγή, η οποία έχει μέχρι σήμερα αγνοηθεί. Ο Filippo Pigafetta από τη Vicenza (1533 – 1604) προερχόταν από παλιά και αρχοντική οικογένεια, η οποία επίσης μας έδωσε τον Antonio Pigafetta της αποστολής του Μαγγελάνου. Ο Filippo ήταν στρατιωτικός και πολέμησε στη Γαλλία και στη ναυμαχία της Ναυπάκτου. Ταξίδεψε πολύ, αφήνοντας σημαντικό όγκο αναλυτικών πληροφοριών για οχυρωματικά έργα, ένα μεγάλο μέρος με τη μορφή επιστολών. Παρά το ότι τα ενδιαφέροντα του ήταν η στρατηγική και οι στρατιωτικές πληροφορίες έγραψε επίσης για ιστορία, πολιτική και γεωγραφία.

The piece of his work that is of interest here is his Italian translation of Abraham Ortelius’ Atlas of the World (Theatrum Orbis Terrarum) (3). In the background information that accompanies Map 217, depicting Crete, Sardinia, Corsica and the Ionian Islands, Ortelius had written about Zakynthos (4):

Το κομμάτι του έργου του που μας ενδιαφέρει εδώ είναι η μετάφραση του στα Ιταλικά του Παγκόσμιου Άτλαντα του Ortelius (Theatrum Orbis Terrarum) (3). Στις σημειώσεις που συνοδεύουν το Χάρτη 217, ο οποίος απεικονίζει την Κρήτη, τη Σαρδηνία, την Κορσική και τα Ιόνια Νησιά, ο Ortelius είχε γράψει για τη Ζάκυνθο (4):

Brother Desiderius Lignamineus from Padova writes that he found on this island the following epitaph of Cicero: M. TULLI. CICERO. HAVE. at around the year of our salvation 1544. Adamus Tefellenius from Louvain in the manuscript of his travel journal, which Signor Hadrianus Marselarius gave me to read, writes that he handled the bones of Cicero on this island in the year 1550, and read on his tomb this burial inscription: The Prince of orators, and glory of the Latin tongue Tullius, lies in this tomb with his wife: this Tullius, who wrote about himself: How fortunate, I am your consul, Rome.

Ο Αδελφός Desiderius Lignamineus από την Πάδοβα γράφει ότι βρήκε σε αυτό το νησί την ακόλουθη ταφική επιγραφή του Κικέρωνα: M. TULLI. CICERO. HAVE. γύρω στο σωτήριο έτος 1544. Ο Adamus Tefellenius από το Louvain στο ταξιδιωτικό του ημερολόγιο, το οποίο μου έδωσε να διαβάσω ο Signor Hadrianus Marselarius, γράφει ότι κράτησε στα χέρια του τα οστά του Κικέρωνα σε αυτό το νησί το 1550, και διάβασε στον τάφο του την επιγραφή: Ο Πρίγκηψ των ρητόρων, και δόξα της Λατινικής Τούλλιος, κείται εδώ με τη σύζυγο του: αυτός ο Τούλλιος, ο οποίος έγραψε για τον εαυτό του: Μακάριος, να είμαι ύπατος σου, Ρώμη.

Directly underneath Pigafetta added his own comment (5):

Ακριβώς από κάτω ο Pigafetta πρόσθεσε το δικό του σχόλιο (5):

I, Filippo Pigafetta, add, leaving aside the dispute about the burial inscriptions of Cicero, who did not die on this island, that I have seen the grave of Andreas Vesalius of Brussels, famous anatomist, and the first one in our times, who knew with true Latin words and figures to illustrate the workings of the human body, as can be seen in his admirable books. Returning from a pilgrimage to the Holy Land, he finished his life here, after years of glory. A sign to his memory was fixed above the door of the church of Saint Francis in gold letters on black velvet; which was later taken by the Turks in 1571; so, this island has been equally ennobled with the bones of a person of such great fame.

Εγώ, ο Filippo Pigafetta, προσθέτω, αφήνοντας κατά μέρος τη συζήτηση σχετικά με τις ταφικές επιγραφές του Κικέρωνα, ο οποίος δεν πέθανε σε αυτό το νησί, ότι είδα τον τάφο του Ανδρέα Βεσάλιου από τις Βρυξέλλες, φημισμένου ανατόμου, και τον πρώτο στην εποχή μας, ο οποίος γνώριζε με βέρα Λατινικά και εικόνες να επιδείξει το μηχανισμό του ανθρώπινου σώματος, όπως μπορεί να δει κανείς στα αξιοθαύμαστα βιβλία του. Επιστρέφοντας από ένα προσκύνημα στους Αγίους Τόπους, βρήκε το τέλος του εδώ, μετά από χρόνια δόξας. Μια επιγραφή στη μνήμη του ήταν τοποθετημένη πάνω από την πόρτα της εκκλησίας του Αγίου Φραγκίσκου με χρυσά γράμματα σε μαύρο βελούδο – η οποία πάρθηκε αργότερα από τους Τούρκους το 1571 – έτσι, αυτό το νησί έχει εξίσου εξυψωθεί από τα οστά μιας τόσο διάσημης προσωπικότητας.

Pigafetta wrote this near the end of his life and it was published after his death. His opinion on the grave of Cicero is not something that we will deal with now. Views on the subject differed and he most likely never saw that grave’s inscription, since it appears that it had been taken to Venice in the early 1560s.

Αυτά τα έγραψε ο Pigafetta κοντά στο τέλος της ζωής του και δημοσιεύθηκαν μετά το θάνατο του. Η άποψη του για τον τάφο του Κικέρωνα δεν θα μας απασχολήσει αυτή τη στιγμή. Υπήρχαν αντικρουόμενες απόψεις για το ζήτημα και αυτός το πιο πιθανό είναι ότι δεν είδε την επιγραφή εκείνου του τάφου, αφού φαίνεται πως είχε απαχθεί στη Βενετία στις αρχές της δεκαετίας του 1560.

The first question one should perhaps ask is the time that he saw Vesalius’ tomb. It is certain that he was in Zakynthos in July 1586 (6). It may not have been the first time though. He could have been given the opportunity to land on the island when he fought at Lepanto in 1571, during his journey to Cyprus in 1568, or during his journey to Egypt and Mount Sinai in 1576 – 1577. If he had seen it in 1568, or had been given accurate information later, then it is possible that the Turks had lifted two Vesalius inscriptions: one from his grave and one from the entrance of the church.

Το πρώτο ίσως ερώτημα που θα απασχολούσε κάποιον είναι το πότε είδε τον τάφο του Βεσάλιου. Είναι βέβαιο πως βρισκόταν στη Ζάκυνθο τον Ιούλιο του 1586 (6). Μπορεί όμως να μην ήταν η πρώτη φορά. Είναι πιθανό να του δόθηκε η ευκαιρία να επισκεφτεί το νησί όταν πολέμησε στις Εχινάδες το 1571, στο δρόμο του για την Κύπρο το 1568, ή κατά το ταξίδι του στην Αίγυπτο και το Όρος Σινά στα 1576 – 1577. Αν τον είχε δει το 1568, ή είχε πάρει έγκυρες πληροφορίες αργότερα, τότε είναι πιθανό οι Τούρκοι να είχαν αρπάξει δύο επιγραφές για το Βεσάλιο: μία από τον τάφο του και μία από την είσοδο της εκκλησίας.

Which church though? Pigafetta says St Francis. This cannot be correct. St Francis was inside the castle. It is a fact well known and Zuallardo mentions it. The Turks looted the lower town, the Borgo della Marina or Yalos, but not the castle. They besieged it and eventually abandoned their efforts and left. They took nothing from St Francis. Did Pigafetta really know what he was talking about? He must have, since he agrees with Zuallardo about the looting. Where did Pigafetta see Vesalius’ grave then and where is the mistake?

Ποιάς εκκλησίας όμως; Ο Pigafetta λέει του Αγίου Φραγκίσκου. Αυτό δεν μπορεί να είναι σωστό. Ο Άγιος Φραγκίσκος ήταν μέσα στο κάστρο. Αυτό είναι πολύ γνωστό και το αναφέρει και ο Zuallardo. Οι Τούρκοι λεηλάτησαν την κάτω πόλη, το λεγόμενο Μπόργκο ντέλλα Μαρίνα ή Γιαλό, αλλά όχι το κάστρο. Το πολιόρκησαν και στο τέλος τα παράτησαν και έφυγαν. Δεν πήραν απολύτως τίποτα από τον Άγιο Φραγκίσκο.  Ήξερε ο Pigafetta τι έλεγε; Πρέπει να ήξερε, μιας και συμφωνεί με το Zuallardo για τη λεηλασία. Πού είδε τότε ο Pigafetta τον τάφο του Βεσάλιου και που βρίσκεται το λάθος;

Filippo Pigafetta appears to have had no intention of writing about Zakynthos or Vesalius. In his book about Egypt and Sinai (7) he only mentions the island because he met a Zakynthian monk there, who could speak Italian. Only when he came across the text about the grave of Cicero, and knowing the talk was about a church he had visited, the church where Vesalius was buried, he decided that he did have some information on Zakynthos that was worth printing. He had, however, seen many churches, in many lands, and it had been several years since his visit. What was the name of the church? Ortelius’ text did not mention it, so he got no help from there. Pigafetta may have forgotten the name of the church but forgetting the Franciscan monks was more difficult. The mistake was easy to make and the most reasonable explanation is that he wrote S. Francesco when in fact he meant Santa Maria. His testimony takes us even closer to the final confirmation of Vesalius’ resting place.

Ο Filippo Pigafetta φαίνεται ότι δεν είχε σκοπό να γράψει τίποτα για τη Ζάκυνθο ή το Βεσάλιο. Στο βιβλίο του για την Αίγυπτο και το Σινά (7) αναφέρει τη Ζάκυνθο μόνο επειδή συνάντησε εκεί ένα Ζακυνθινό καλόγερο, ο οποίος μίλαγε Ιταλικά. Μόνο όταν βρέθηκε αντιμέτωπος με το κείμενο για τον τάφο του Κικέρωνα,  γνωρίζοντας ότι μίλαγε για μια εκκλησία που την είχε επισκεφτεί, την εκκλησία όπου ήταν θαμμένος ο Βεσάλιος, αποφάσισε ότι είχε τελικά μια πληροφορία για τη Ζάκυνθο που άξιζε να δημοσιευτεί. Είχε όμως δει κατά καιρούς πολλές εκκλησίες, σε πολλές χώρες, και είχαν περάσει αρκετά χρόνια από την επίσκεψη του. Πως τη λέγανε; Το κείμενο του Ortelius δεν το αναφέρει, έτσι δεν βοηθήθηκε από αυτό. Ο Pigafetta μπορεί να είχε ξεχάσει το όνομα της εκκλησίας αλλά ήταν πιο δύσκολο να ξεχάσει τους Φραγκισκανούς μοναχούς. Το λάθος ήταν εύκολο και η λογικότερη εξήγηση είναι ότι έγραψε S. Francesco ενώ στην πραγματικότητα εννοούσε την Παναγία των Χαρίτων. Η μαρτυρία του μας φέρνει ακόμη πιο κοντά στην τελική τεκμηρίωση του σημείου όπου αναπαύεται ο Βεσάλιος.     

 

-----------------------------------------------------------------------  

1)  Itinerarium Aegypti, Arabiae, Palaestinae, Syriae, aliarumque regionum orientalium, Nuremberg 1621, p.2. 

Itinerarium Aegypti, Arabiae, Palaestinae, Syriae, aliarumque regionum orientalium, Νυρεμβέργη 1621, σ.2.

2)  Il devotissimo Viaggio Di Gierusalemme, Rome 1595, pp. 85 – 86.

Il devotissimo Viaggio Di Gierusalemme, Ρώμη 1595, σσ. 85 – 86.

3)  Theatro del Mondo di A. Ortelio: da lui poco inanzi la sua morte riveduto, e di tavole nuove et commenti adorno, et arricchito, con la vita dell' autore. Traslato in lingua Toscana dal Sigr F. Pigafetta, 1608/1612.

A photograph of the Italian text was very kindly sent to me by Dr Marcel van den Broecke. The original is kept in the Dutch Royal Library (Koninklijke Bibliotheek), in the Hague, Netherlands.

Μια φωτογραφία του Ιταλικού κειμένου μου έστειλε πολύ ευγενικά ο Δρ Marcel van den Broecke. Το πρωτότυπο φυλάσσεται στην Ολλανδική Βασιλική Βιβλιοθήκη (Koninklijke Bibliotheek), στη Χάγη της Ολλανδίας.

4)  From the Italian translation of Ortelius:

Από τη μετάφραση του Ortelius στα Ιταλικά:

Scrive Frate Desiderio Lignamineo o dal Legname Padovano, egli hauer in quest’isola ritrouato il seguente Epitafio di Cicerone: M. TVLLI. CICERO. HAVE. & cio d’intorno a gli anni della nostra Saluatione 1544. Adamo Tefellenio da Louannio nel suo viaggio scritto a mano, che mi diede a legger il Signore Adriano Marselario, scriue egli hauer maneggiato l’ossa d’esso Cicerone in quest’isola l’anno 1550; & letto all’istesso sepolcro questo Epitafio. Quel Principe delli dicitori, & la gloria della lingua Romana Tullio, giace in questa tomba, con la moglie: quel Tullio dico, il qual di se gia scrisse: O fortunata nata, essend’io consolo, Roma.

(5)  Aggiungo Filippo Pigafetta, lasciando il disputar de gli Epitafii di Cicerone, il qual non mori in quell’isola; che ho veduto la sepoltura d’Andrea Wesalio di Bruselles, celebre anatomista, & il primiero, che sapesse con le parole vere Latine & con le figure tra moderni rappresentar la fabrica del corpo humano, come si vede ne suoi libri ammirabili. Il qual ritornando dal pellegrinaggio di terra Santa, quiui se fine di viuere, gia pien d’anni & di gloria; posta la memoria di lui sopra la porta della Chiesa di S. Francesco in lettere d’oro, affisse in veluto nero: le quali poi da Turchi l’anno 1571 furon leuate: tal che quest’isola è parimente nobilitata con l’ossa di persona cotanto famosa.

(6)  A copy of one of his letters, dated Zante 12 July 1586, is kept in the Biblioteca Ambrosiana of Milan.

Ένα αντίγραφο επιστολής του, με ημερομηνία Ζάκυνθος 12 Ιουλίου 1586, φυλάσσεται στη Biblioteca Ambrosiana του Μιλάνου.

(7)  Viaggio da Creta in Egitto ed al Sinai, Vicenza 1904.