Αν ήσουν Βορειοευρωπαίος του 15ου αιώνα που δεν είχε δει ποτέ Ανατολίτη, και ήθελες να ζωγραφίσεις μια Βιβλική σκηνή, πως θα απεικόνιζες τους Ιουδαίους; Σαν Βορειοευρωπαίους φυσικά! Και μάλιστα σύγχρονους σου, αφού η αρχαιολογία ήταν ακόμη στα σπάργανα και η εξέλιξη της ενδυμασίας και της τεχνολογίας εξαιρετικά αργή με τα δικά μας δεδομένα. Τα πράγματα θα ήταν διαφορετικά αν ήσουν Ιταλός. Υπήρχαν αρκετοί Ανατολίτες, κυρίως Έλληνες, στην Ιταλία – ναυτικοί, έμποροι, πρόσφυγες, και προς το τέλος του αιώνα μισθοφόροι. Θα τους απεικόνιζες λοιπόν σαν τους Ανατολίτες που ήξερες, δηλαδή σαν Έλληνες.
Η Σύνοδος της Φερράρας-Φλωρεντίας ήταν μια μοναδική ευκαιρία για τους Ιταλούς να δουν και κάποιους άλλους Έλληνες. Για πάνω από ενάμιση χρόνο, από το Φεβρουάριο του 1438 μέχρι τον Οκτώβριο του 1439, επίσκοποι, εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι, μοναχοί, διανοούμενοι, αλλά και ο ίδιος ο αυτοκράτορας Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος με την ακολουθία του, βρίσκονταν στην Ιταλία. Τα περίπου 700 μέλη της αντιπροσωπείας έγιναν αντικείμενο μεγάλης περιέργειας και το εξωτικό τους παρουσιαστικό ενέπνευσε ουκ ολίγους καλλιτέχνες της εποχής.
Ο Jean Fouquet δεν ήταν, όπως καταλαβαίνετε από το όνομα του, Ιταλός. Ήταν από τους σημαντικότερους Γάλλους καλλιτέχνες του 15ου αιώνα. Έζησε όμως αρκετά χρόνια στην Ιταλία και πιστεύεται ότι την επισκέφθηκε και αργότερα. Ίσως συνέπεσε η παραμονή του εκεί με τη Σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας και σε αυτή την περίπτωση θα ήταν απίθανο να μην είχε δει τα μέλη της ορθόδοξης αντιπροσωπείας. Το σίγουρο είναι ότι βρισκόταν εκεί λίγο μετά, στη δεκαετία του 1440. Ακόμη και να μην είχε δει τον αυτοκράτορα και την ακολουθία του είναι σίγουρο πως είχε δει απεικονίσεις τους και απεικονίσεις άλλων Βυζαντινών.
Σε αυτή την ανάρτηση θα μας απασχολήσουν οι μικρογραφίες του – που ίσως φτιάχτηκαν από έναν από τους γιούς του υπό την επίβλεψη του – οι περισσότερες από το Antiquités judaïques, μία χειρόγραφη μετάφραση στα Γαλλικά του Ιώσηπου (Titus Flavius Josephus). Στην παραπάνω εικόνα ο Δαυίδ μαθαίνει το θάνατο του Σαούλ. Παρ’ όλο που οι μικρογραφίες φτιάχτηκαν πολλά χρόνια μετά την Ιταλική περίοδο του Fouquet – γύρω στα 1470 – κάποιες απεικονίσεις είναι πολύ πειστικές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο άνδρας αυτός, δίπλα στις σάλπιγγες της Ιεριχούς, με μακριά μαλλιά και γένια, καμηλαύκιον, ζωνάρι πάνω από αχειρίδωτο επενδύτη και κυρτή σπάθη.
Δύο είναι οι πιθανοί τρόποι με τους οποίους θα μπορούσε ο Fouquet να καταλήξει σε αυτά τα αποτελέσματα. Είτε είχε δει τους Βυζαντινούς κατά την επίσκεψη τους στην Ιταλία ή μελέτησε τα έργα άλλων. Το έργο του γενικά θεωρείται έντονα επηρεασμένο από τον Massaccio, το Fra Anjelico και τον Piero della Francesca. Δεν έχω τη δυνατότητα, ούτε θα εξυπηρετούσε το στόχο της ανάρτησης, να εμβαθύνω στις Ιταλικές επιρροές στον Fouquet. Αυτό που μπορώ να κάνω είναι κάποιες παρατηρήσεις, οφθαλμοφανείς στον καθένα.
Ας δούμε όμως πρώτα πως οι Βυζαντινοί δεν αποτέλεσαν μοντέλο μόνο για Ιουδαίους στα έργα του Fouquet αλλά για όλους τους λαούς της Ανατολής. Εδώ ο Ναβουχοδονόσωρ και οι Βαβυλώνιοι προ της Ιερουσαλήμ.
Και βέβαια θεωρήθηκαν κατάλληλοι και για ‘ετεροχρονισμένους’ Έλληνες. Εδώ ο Πτολεμαίος Σωτήρ μπαίνει στα Ιεροσόλυμα.
Και παρακάτω ο Μανουήλ Α΄ Κομνηνός μπροστά στην Κωνσταντινούπολη, μαζί με το Γάλλο Λουδοβίκο Ζ΄, κατά τη Β΄ Σταυροφορία.
Μόνο που θυμίζει τον άλλο Μανουήλ, το Β΄, πατέρα του Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγου, που είχε επισκεφτεί τη Γαλλία στις αρχές του αιώνα.
Ο Κομνηνός
και ο Παλαιολόγος 
Πίσω στο Δαυίδ όμως, γιατί και αυτός παρουσιάζει εκπληκτική ομοιότητα με το Σολομώντα στο έργο του della Francesca ‘Ιστορία του Τιμίου Σταυρού’ που είδαμε στην προηγούμενη ανάρτηση.
Ο Δαυίδ του Fouquet 
και ο Σολομών του della Francesca 
Τι πιο φυσικό θα μου πείτε, από το να φτιάξει ο Fouquet, που θεωρείται ότι είχε μελετήσει το έργο του della Francesca, ένα Δαυίδ που έμοιαζε με το γιό του. Αυτό που μου φαίνεται παράξενο είναι άλλο. Το ίδιο πρόσωπο παρουσιάζεται επανειλημμένα σε αυτή τη σειρά τοιχογραφιών.
Σαν γιός του Ηράκλειου σε δύο διαφορετικές σκηνές της ίδιας τοιχογραφίας:
Αλλού σαν ‘κοιμώμενος Μέγας Κωνσταντίνος’:
Εδώ σαν Μέγας Κωνσταντίνος μαχόμενος τον Μαξέντιο:
Αυτή η τελευταία είναι μία από τις γνωστότερες απεικονίσεις του Ιωάννη Η’ Παλαιολόγου. Πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι ο della Francesca πρέπει να είχε δει τον Παλαιολόγο, αφού βρισκόταν στην Φλωρεντία το 1439 όταν ήταν εκεί ο Ιωάννης. Το παράξενο είναι ότι ο Δαυίδ του Fouquet, παρά την μεγάλη ομοιότητα, και παρ’ όλο που περιστοιχίζεται από ανθρώπους των οποίων το παρουσιαστικό είναι εμπνευσμένο από αυτό των Βυζαντινών, δεν περιλαμβάνεται – από όσο ξέρω τουλάχιστον – στις πάμπολλες απεικονίσεις του Ιωάννη. Ένα εκτεταμένο κατάλογο τέτοιων απεικονίσεων μπορείτε να δείτε εδώ.
Στο Β΄ μέρος, κάποιες εκπληκτικές τοιχογραφίες, πραγματικό παράθυρο στο Βυζάντιο του 14ου αιώνα, από τις οποίες τόσο ο della Francesca όσο και ο Fouquet φαίνεται πως άντλησαν στοιχεία.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου