Στον απόηχο των εκδηλώσεων για το Βεσάλιο

Το μνημείο που χαρίστηκε στη Ζάκυνθο και στήθηκε στην Πλατεία Σολωμού. Ατελείωτα τα σχόλια για την ... ‘πουλού’ του αγάλματος, υπέρ και κατά. Κάποιοι, όχι πολλοί η αλήθεια είναι, έχουν πρόβλημα ... Ε, να δείτε οι Φιορεντίνοι τι πρόβλημα έχουν, με πέντε ‘πουλούδες’, μπορεί να είναι και περισσότερες, στην Piazza della Signoria. Όχι τωρινές, από τον καιρό του Βεσάλιου. Τη μία την έφτιαξε ένας ξεδιάντροπος που τον λέγανε Μικελάντζελο. Ευτυχώς που έγινε ο σεισμός το ’53 γιατί λίγο θα θέλαμε να είμαστε πραγματικά Φλωρεντία της Ανατολής και από τη ντροπή μας να κρυβόμαστε από τους τουρίστες.

Συνήθως γίνεται το αντίστροφο: ο Ερμής Ζακύνθου αναδημοσιεύει από τα Παμπάλαια. Σήμερα αναδημοσιεύουν τα Παμπάλαια από τις Επιλογές του Ερμή της Παρασκευής 12 Σεπτεμβρίου 2014. Αν δεν συμφωνείτε μην τα βάλετε με τον Ερμή, δικά μου είναι.

-------

Αν δεν έγραφα γνωρίζοντας πως αυτές οι γραμμές προορίζονται για δημοσίευση στον Ερμή της Ζακύνθου ο τίτλος αυτού του κομματιού θα ήταν ίσως “Εντυπώσεις από ένα ανύπαρκτο ναυάγιο”. Θα έδινε όμως, φοβάμαι, ένα λανθασμένο σινιάλο σε πολλούς αναγνώστες σε αυτό το νησί, όπου ανάμεσα στις ευάριθμες ιδιαιτερότητες του είναι η ύπαρξη ενός μεγάλου αριθμού κατοίκων που εναποθέτουν τις ελπίδες τους σε ένα Ναυάγιο.

Η απώτερη αφετηρία των φετινών εκδηλώσεων είναι ένα ιστιοπλοϊκό ταξίδι Βέλγων γιατρών και ιατρικών καλλιτεχνών πριν από τέσσερα περίπου χρόνια, ή, αν προτιμάτε, ένα ιστιοπλοϊκό ταξίδι προσκυνητών των Αγίων Τόπων πριν από τετρακόσια πενήντα. Δεν σκοπεύω να σας μιλήσω για κανένα από τα δύο αυτά ταξίδια. Λεπτομέρειες και για τα δύο μπορούν να διαβάσουν όσοι καταλαβαίνουν Αγγλικά στο βιβλίο του Theo Dirix “In Search of Andreas Vesalius: The Quest for the Lost Grave” που μόλις εκδόθηκε. Μπορούν ακόμα να βρουν εκεί λεπτομέρειες ενός άλλου ταξιδιού που ακόμα συνεχίζεται και στο οποίο συμμετέχουν όλο και περισσότεροι. Θέλω μόνο να σας πω τι έγινε στον πιο πρόσφατο σταθμό αυτού του ωραίου ταξιδιού, κάτι που δεν περιέχεται στο βιβλίο.

Ο σταθμός αυτός ήταν και πάλι η Ζάκυνθος, γιατί και τα τρία αυτά ταξίδια, είτε ξεκίνησαν από τη Βενετία, είτε από τη Λευκάδα, είτε από την Αθήνα, στη Ζάκυνθο συγκλίνουν. Κάποιοι λοιπόν, για λόγους δικούς τους που δεν είναι του παρόντος και δεν θα έχουν ποτέ ιδιαίτερη σημασία, κατά τη συνήθεια τους ελπίζανε  σε ένα ναυάγιο. Άλλοι πάλι, μόλις ξεπέρασαν την έκσταση στην οποία τους έριξε η παρουσία της Υπουργού Τουρισμού, είδαν περίπου σαν ναυάγιο τη μη εκπλήρωση των προσδοκιών που οι ίδιοι αυθαίρετα καλλιέργησαν για … πολλές εκατοντάδες αν όχι χιλιάδες … τουρίστες (μόνο έτσι μπορούν να δουν πλέον οποιαδήποτε διοργάνωση, και είναι πολύ κρίμα) και ολόκληρη σειρά ιατρικών συνεδρίων που τους … χρωστάνε και που … φυτρώνουν σαν μανιτάρια αρκεί να φτύσει κάποιος στο χώμα.

Ναυάγιο όμως δεν έγινε, όπως δεν έγινε και στο ταξίδι του Βεσάλιου το 1564. Τα στοιχεία που παρουσιάστηκαν στο επετειακό συνέδριο στις 5 Σεπτεμβρίου 2014, όταν συζητήθηκε η ζωή του μεγάλου ανατόμου, δεν αφήνουν περιθώρια αμφιβολιών. Καλό θα ήταν λοιπόν, όσοι ακόμα βγαίνουν στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και στα social media του διαδικτύου και μιλάνε για ναυάγιο που είχε σαν αποτέλεσμα το θάνατο του Ανδρέα Βεσάλιου, να σταματήσουν γιατί αυτός ο μύθος εξέπνευσε.

Ένας άλλος μύθος, πολύ παλιότερος, που δέχτηκε και αυτός τη χαριστική βολή στον Κάμπο της Ζακύνθου, είναι πως το ταξίδι του Βεσάλιου στους Αγίους Τόπους ήταν ποινή που του επιβλήθηκε από την Ιερά Εξέταση. Καιρός λοιπόν να σταματήσει η άκριτη αποδοχή και επανάληψη αυτής της ιστορίας, γιατί τα στοιχεία, αν και ήταν ελάχιστα γνωστά μέχρι τώρα, ήρθαν για πρώτη φορά στην επιφάνεια πριν από ολόκληρες δεκαετίες.

Μαζί με αυτούς τους μύθους αναπόφευκτα κατέρρευσε και η ρομαντική θεωρία του Ζακυνθινού Νικολάου Βαρβιάνη περί ταφής του Βεσάλιου στα Καλογεράτα, η οποία στηρίχτηκε σε μεγάλο βαθμό σε αυτούς. Αυτό που δεν μπορούσε παρά να μείνει άθικτο είναι ο επί δεκαετίες αγώνας του για να αποτίεται φόρος τιμής σε αυτόν τον ευεργέτη της Ανθρωπότητας από τα τέκνα της γης που τον σκεπάζει. Γι αυτή την προσφορά του Ν. Βαρβιάνη, αλλά και για όλα όσα χάρισε στη γενέτειρα του, οι οργανωτές των εκδηλώσεων με τη σειρά τους κατάθεσαν στεφάνι στο τάφο του σαν ελάχιστο φόρο τιμής.

Επάξια επίσης τιμήθηκαν με μετάλλια από τον Πρέσβη του Βελγίου ο Άκης Λαδικός και ο Βελγοβολιμιάτης William Nagels, που πραγματικά πρόσφεραν πάρα πολλά σε αυτή την προσπάθεια τα τελευταία χρόνια.

Αναμφισβήτητος τόπος ταφής του Βεσάλιου ήταν το Καθολικό μοναστήρι της Παναγίας των Χαρίτων, το οποίο καταστράφηκε και εξαφανίστηκε ολοκληρωτικά το 1953. Τώρα πλέον γνωρίζουμε όχι μόνο την επιτύμβια επιγραφή αλλά υπάρχει και περιγραφή του οικοσήμου που κοσμούσε τον τάφο, έτσι όπως ήταν λιγότερο από δέκα μήνες μετά την ταφή. Στο συνέδριο ανακοινώθηκε η ακριβής θέση της εκκλησίας πριν τους σεισμούς του 1953. Η εργασία που έγινε για τον εντοπισμό της θέσης της εκκλησίας επιτρέπει τον εύκολο εντοπισμό της ακριβούς θέσης μεγάλου αριθμού μνημείων που χάθηκαν τότε. Θα πρέπει εδώ να τονίσω πως στην προσπάθεια αυτή συμμετείχε με διάφορους τρόπους σημαντικός αριθμός Ζακυνθινών. Θέλω να πιστεύω πως είναι έτοιμοι να συνεχίσουν μαζί μας το ταξίδι ως τον επόμενο σταθμό που θα είναι και πάλι η Ζάκυνθος.

Οι εκδηλώσεις έφεραν στη Ζάκυνθο πάνω από 160 συνέδρους, αρκετοί από τους οποίους συνοδεύονταν από μέλη των οικογενειών τους, και ήταν πολλοί αυτοί που διέσχισαν ωκεανούς. Ανάμεσα τους ήταν πολλοί εν ενεργεία και ομότιμοι καθηγητές γνωστών Πανεπιστημίων, κυρίως από έδρες Ανατομίας, Ιστορίας της Ιατρικής, Ιστορίας της Τέχνης αλλά και ενδοκρινολόγοι, ορθοπεδικοί, νευροχειρουργοί και άλλοι, διευθυντές βιβλιοθηκών και μουσείων, ιστορικοί ερευνητές, όλη σχεδόν η παγκόσμια αφρόκρεμα των ιατρικών καλλιτεχνών και φοιτητές. Η συμμετοχή τους στη διάρκεια των εργασιών, αντίθετα με ότι γίνεται πολύ συχνά σε παρόμοια συνέδρια, ήταν υψηλότατη – δείγμα τόσο της ποιότητας των εισηγήσεων και των συζητήσεων όσο και του ενδιαφέροντος τους. Μεγάλη ήταν η συμμετοχή των συνέδρων και στις υπόλοιπες εκδηλώσεις, την έκθεση τέχνης, τη συναυλία, την προβολή ταινιών.

Μοναδική εξαίρεση ήταν τα αποκαλυπτήρια του μνημείου στις 4 Σεπτεμβρίου όπου δυστυχώς οι περισσότεροι έφτασαν κατόπιν εορτής χωρίς δική τους υπαιτιότητα. Έτσι η ξένη συμμετοχή περιορίστηκε σε 60 με 70 Βέλγους γιατρούς που είχαν φτάσει λίγο πριν με σκάφη αναψυχής.  Ο ενθουσιασμός των συνέδρων δεν τους επέτρεψε να το βάλουν κάτω και έτσι αμέσως μετά τη λήξη των εργασιών στις 7 Σεπτεμβρίου διοργάνωσαν αυθόρμητα και δεύτερα αποκαλυπτήρια, αυτή τη φορά με τη συμμετοχή των δημιουργών αλλά και του δημάρχου!

Θα πρέπει επίσης να πω ότι οι ξένοι επισκέπτες ήταν ενημερωμένοι για τις αντιδράσεις που προκάλεσε σε μερίδα συμπατριωτών μας η … ανατομική ακρίβεια του αγάλματος, το οποίο, έλεος, δεν παριστάνει τον ίδιο το Βεσάλιο, όπως ακούστηκε από μερικούς, αλλά είναι εμπνευσμένο από το έργο του. Αν πρέπει σώνει και καλά να το προσωποποιήσουμε εγώ θα πρότεινα το όνομα Μαρσύας, για να θυμηθούμε και την Ελληνική Μυθολογία. Φυσικά κάποιες αντιδράσεις ήταν αναμενόμενες, η Ζάκυνθος δεν είναι Λονδίνο και αρκετοί θα προτιμούσαν ένα καλοντυμένο ευγενή η έστω τον στιλπνότατο  και χαρίεντα ποπό ημίγυμνης θεότητας. Τα φύλλα συκής εξακολουθούν  να έχουν θιασώτες αν και προσωπικά, ανατρέχοντας στις παιδικές μου αναμνήσεις, με έκαναν πάντα να αισθάνομαι περίπου σαν προϊόν τερατογένεσης. Αυτό που δεν ήταν αναμενόμενο είναι η επίδειξη Ιεροεξεταστικού ζήλου μετά από τόσους αιώνες και η βδελυγμία για την αποκάλυψη μέρους του μηχανισμού με τον οποίο μας προίκισε ο Δημιουργός μας.

Το ενδιαφέρον που προσελκύει το μνημείο από ντόπιους και ξένους, αλλά και οι ίδιες οι συζητήσεις και ο προβληματισμός που προκαλεί, δικαιώνουν νομίζω απόλυτα τους δημιουργούς του και εκείνους από μας που το καλωσόρισαν στην πόλη μας. Εύχομαι κάποτε να γεμίσει το νησί μας με έργα τέχνης και μνημεία – σύγχρονα αφού οι δύσκολες περιστάσεις της ιστορίας μας μας στέρησαν πολλά και τώρα περιοριζόμαστε σε όσα μας δώρισε η φύση και όσα διέσωσε η ευλάβεια των προπατόρων μας.

Σαν Ζακυνθινός αισθάνομαι βέβαια υπερήφανος για την πνευματώδη αντίδραση τόσων άλλων συμπατριωτών του Κουτούζη. Τους θεωρώ ντε φάκτο συντρόφους στο συνεχιζόμενο ταξίδι, έστω και για λίγο. Ελπίζω οι πιο άξιοι να μη μείνουνε μόνο στις μπαρτζολέτες και να δεχτούνε να τραβήξουνε λίγο κουπί –  επιβάτες δεν παίρνουμε αλλά προορισμός είναι πάντα η Ζάκυνθος, μια καλύτερη Ζάκυνθος. Οι ξένοι σύνεδροι πάντως έχουν όλοι κλείσει … πάγκο. Δεν μείνανε απλώς ευχαριστημένοι με όλα και κυρίως με αυτό το παγκόσμιο φόρουμ που δημιουργήθηκε για λίγες μέρες αλλά ενθουσιασμένοι. Αμερικανός ακούστηκε να λέει πως ήταν οι ωραιότερες μέρες της ζωής του ενώ Βέλγος δημοσιογράφος μου ζήτησε βοήθεια για να ξαναγράψει τον τουριστικό οδηγό της Ζακύνθου! Όλοι όσοι άκουσα λέγανε πως θέλουν να ξαναέρθουν για μια τέτοια συνάντηση και ήδη την επομένη του συνεδρίου αποφασίστηκε ενθουσιωδώς η οργάνωση Biennale στο νησί σε δύο χρόνια – και ότι άλλο προκύψει φυσικά. Μαγιά τώρα πια έχουμε.

Να μην ξεχνιόμαστε κιόλας, ο τάφος του Βεσάλιου δεν έχει βρεθεί ακόμα, χρειάζονται λεφτά για να προχωρήσει η έρευνα. Οι πρώτες υποσχέσεις για χορηγίες ελήφθησαν ήδη. Φυσικά υπάρχουν αμφιβολίες ότι θα βρεθεί και ότι θα περιέχει τα οστά του. Όμως αυτή δεν είναι δικαιολογία για να μην προχωρήσει η έρευνα.

Τα καλά νέα δεν σταματάνε εδώ. Και τα οστά του Βεσάλιου να μην βρεθούνε έχουμε ήδη του Κάλβου. Το δήλωσε ο δήμαρχος και μπορούμε να ελπίζουμε πως η άγνωστη μορφή του ποιητή μας θα αναδυθεί από τα χέρια του Richard Neave και της Pascale Pollier, η οποία είχε την αρχική έμπνευση και είναι η ψυχή του εγχειρήματος μας. Ας θυμηθούμε επίσης πως ο  Richard Neave είναι αυτός που μας γνώρισε τη φυσιογνωμία του Φιλίππου Β’ από τα οστά που ανακάλυψε στη Βεργίνα ο Μανόλης Ανδρόνικος, χώρια του βασιλιά Μίδα, κάμποσων Μυκηναίων και μιας Μινωΐτισσας μεταξύ άλλων.

Τελειώνοντας, κάμποσοι φίλοι ενδιαφέρθηκαν για τη δική μου εισήγηση στο συνέδριο. Να τους πληροφορήσω λοιπόν ότι δεν χρειάζεται να περιμένουν την έκδοση όλων των εισηγήσεων – υπόσχεση του δημάρχου και αυτή, τον άκουσα ο ίδιος να το λέει – θα τη μεταφράσω μόλις μπορέσω και ελπίζω να τους αρέσει. Προσωπικά είμαι απόλυτα ικανοποιημένος με την υποδοχή που της επιφυλάχθηκε στο συνέδριο. Για τους ανυπόμονους, αν είναι Αγγλομαθείς, υπάρχει ήδη στο ηλεκτρονικό περιοδικό του π. Π. Καποδίστρια μαζί με λίγες διαφάνειες στη διεύθυνση http://www.parathemata.com/2014/09/pavlos-plessas-powerful-indications.html.   

Vesalius’ Galen

One of the most significant commemorating events to mark the 500 years from the birth of Vesalius and the 450 from his death will take place very soon (4^th to 8^th September 2014) on the Greek island of Zakynthos, where the Prince of Anatomy drew his last breath and has been resting since. Vesalius’ facial features, based on the famous physician’s depictions, will be part of a monument to be unveiled in the town’s Solomos Square, close to the port. It is a creation of Richard Neave and Pascale Pollier, and incorporates a plinth with his coat of arms sculpted by Chantal Pollier.

Μερικές από τις σημαντικότερες εκδηλώσεις για τα 500 χρόνια από τη γέννηση και τα 450 από το θάνατο του Βεσάλιου θα γίνουν πολύ σύντομα (4^η με 8^η Σεπτεμβρίου 2014) στη Ζάκυνθο, όπου άφησε την τελευταία του πνοή και αναπαύεται μέχρι τώρα ο Πρίγκιπας της Ανατομίας. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου του Βεσάλιου, βασισμένα σε απεικονίσεις του φημισμένου γιατρού, θα αποτελέσουν μέρος ενός μνημείου που θα αποκαλυφθεί στη Πλατεία Σολωμού, κοντά στο λιμάνι. Είναι δημιουργία του Richard Neave και της Pascale Pollier, και περιλαμβάνει πλίνθο με το οικόσημο του φιλοτεχνημένο από τη Chantal Pollier.

I think it is interesting to see how Vesalius and his contemporaries imagined their own Prince of Anatomy – and of several other medical disciplines – a Greek who had until then reigned unchallenged for thirteen centuries. The picture above is a detail from the cover of the Giunta edition of Galen’s works, published in Venice in 1541, to which Vesalius himself had contributed. Galen is shown about to demonstrate a vivisection. He is dressed in the typical clothes of a 16^th century Greek and, while he has rolled up his sleeves and tied behind his back the long hanging sleeves of his outer garment, his tall hat, made from beaver skin and always coloured black, does not seem to bother him in the slightest. It seems that the Greeks at the time of Vesalius did not take off their hats very often during their waking hours. Galen is shown treating patients with his hat on in several illustrations. He only took it off to bow, and even then just to reveal that there was always another hat underneath.

Νομίζω είναι ενδιαφέρον να δούμε το πως ο Βεσάλιος και οι σύγχρονοι του φαντάζονταν το δικό τους Πρίκιπα της Ανατομίας – και αρκετών άλλων κλάδων της Ιατρικής – έναν Έλληνα που είχε αδιαφιλονίκητα κυριαρχήσει για δεκατρείς αιώνες. Η παραπάνω εικόνα είναι μια λεπτομέρεια της έκδοσης Giunta των έργων του Γαληνού, που τυπώθηκε στη Βενετία το 1541, στην οποία είχε συνεισφέρει και ο ίδιος ο Βεσάλιος. Ο Γαληνός απεικονίζεται έτοιμος να ξεκινήσει μια επίδειξη ανατομίας. Είναι ντυμένος με τα χαρακτηριστικά ρούχα των Ελλήνων του 16^ου αιώνα και, ενώ έχει σηκώσει τα μανίκια του και έχει δέσει τα μακριά μανίκια του επενδύτη του πίσω από την πλάτη του, δεν φαίνεται να ενοχλείται καθόλου από το ψηλό καστόρινο καπέλο του, που ήταν πάντα μαύρου χρώματος. Οι Έλληνες της εποχής του Βεσάλιου μάλλον δεν έβγαζαν πολύ συχνά το καπέλο τους στη διάρκεια της ημέρας. Ο Γαληνός σε αρκετές απεικονίσεις θεραπεύει ασθενείς φορώντας το. Το έβγαλε μόνο για να υποκλιθεί αλλά και τότε απλώς αποκάλυψε ότι πάντα κρυβόταν από κάτω ένα άλλο καπέλο.

Let us take this bow to signify Galen’s overdue departure from centre stage and as a welcome to the new Princes that succeeded him. Vesalius was the first amongst them.

Ας θεωρήσουμε ότι αυτή η υπόκλιση σηματοδοτεί την ιδιαίτερα καθυστερημένη αποχώρηση του από το κέντρο της προσοχής και είναι ένα καλωσόρισμα των Πριγκίπων που τον διαδέχτηκαν. Ο Βεσάλιος ήταν ο πρώτος ανάμεσα τους.

Στα μαρμαρένια αλώνια της βόρειας Ιταλίας

Στην προηγούμενη ανάρτηση είχα υποσχεθεί πως θα επανέλθω με νέα στοιχεία στο ζήτημα της συμμετοχής Στρατιωτών σε κονταρομαχίες. Να θυμίσω πως πριν λίγα χρόνια είχα αναφερθεί στο στίχο του Ζακυνθινού τροβαδούρου Τζάνε Κορωναίου, όπου φαίνεται πως στα νιάτα του ο Μερκούριος Μπούας, ο πιο διάσημος από τους Στρατιώτες, συμμετείχε σε γκιόστρες στο Ναύπλιο του 15^ου αιώνα: Ρένταις και τζούστραις έπαιζε και τζάκιζε κοντάρια. Οι ‘αθλητικές’ δραστηριότητες των Στρατιωτών δεν περιορίστηκαν μόνο στον Ελληνικό χώρο. Είναι αρκετά γνωστό ότι Στρατιώτες κονταροχτυπήθηκαν πάνω στο παγωμένο Μεγάλο Κανάλι της Βενετίας (Canal Grande στα Ιταλικά ή Canałasso στα Βενετσιάνικα). Ο Βενετός ιστορικός Giuseppe Tassini στα τέλη του 19^ου αιώνα έγραψε (1) ότι παρούσα σε αυτή την επίδειξη ήταν η Κατερίνα Κορνάρο, η οποία εξακολουθούσε να φέρει τιμητικά τον τίτλο της Βασίλισσας της Κύπρου.  

Ο πρώτος που περιέγραψε αυτή την εντυπωσιακή και ασυνήθιστη κονταρομαχία, ή μάλλον σειρά κονταρομαχιών, είναι ο Pietro Bembo, ο οποίος είναι πολύ πιθανό να ήταν και ο ίδιος ανάμεσα στους θεατές, αλλά δεν μίλησε για παρουσία της έκπτωτης βασίλισσας. Αναφέρει το γεγονός περιγράφοντας τον εξαιρετικά βαρύ χειμώνα που έπληξε τη Βενετία το 1490/91. Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά το Bembo μόνο Στρατιώτες – τους οποίους αποκαλεί Stratioti a cavallo στην Ιταλική και Graeci hastate equites στη Λατινική εκδοχή της Ιστορίας του – πήραν μέρος. Αξίζει να δούμε τι ακριβώς είπε (μετάφραση από το Ιταλικό κείμενο) (2):

Εκείνες τις μέρες μερικοί έφιπποι Στρατιώτες οπλισμένοι με δόρατα εφορμούσαν για σπορ ο ένας εναντίον του άλλου στο μεγάλο κανάλι της πόλης, το οποίο είναι το μόνο στο οποίο μπορούν να πλεύσουν μεγάλα εμπορικά πλοία, επειδή το νερό είχε γίνει πάγος από τη σφοδρότητα του ψύχους και είχε σκεπαστεί με χιόνι.

Αν και ο Bembo λέει πως ο πάγος άντεχε μέχρι και άμαξες, προσωπικά δεν θα συνιστούσα σε κανέναν να καλπάσει πάνω σε πάγο, είτε τον παρακολουθούσε κάποια βασίλισσα είτε όχι. Άγνωστο είναι επίσης το αν υπήρχε κάποιου είδους προστατευτικός διαχωριστικός φράχτης ώστε να αποφεύγονται οι μετωπικές συγκρούσεις των αλόγων. Αν υπήρχε ήταν σίγουρα υποτυπώδης λόγω της δυσκολίας στερέωσης πασσάλων στον πάγο. Για το κατά πόσον οι Στρατιώτες αυτοί έφεραν ή όχι πανοπλία δεν αναφέρεται επίσης τίποτα. Είναι όμως γνωστό ότι το 15^ο αιώνα, και στις πρώτες τουλάχιστον δεκαετίες του 16^ου, οι Στρατιώτες δεν έφεραν ατσάλινη πανοπλία και η μόνη τους προστασία απέναντι στο δόρυ του αντιπάλου ήταν συνήθως μια σχετικά μικρή ασπίδα. Ελάχιστοι διέθεταν κράνος.

Τα χειμωνιάτικα αυτά συμβάντα θα μπορούσαν να θεωρηθούν σαν κάτι που έγινε κατ’ εξαίρεση και ότι οι κονταρομαχίες των Στρατιωτών ήταν τόσο ασυνήθιστες όσο και η απίστευτη βαρυχειμωνιά. Υπάρχει όμως ένα ακόμα κείμενο εκείνης ακριβώς της εποχής, πάλι από τη βόρεια Ιταλία, που αναφέρεται σε συμμετοχή Στρατιωτών σε γκιόστρα. Στις 12 Μαΐου 1491, λίγους μόνο μήνες μετά το λιώσιμο των πάγων, ο Gasparo d'Aragona di San Severino, κύρης αρκετών κωμοπόλεων και χωριών, και κοντοτιέρος γνωστός με το παρατσούκλι Il Fracassa,  έστειλε μια επιστολή από το Μιλάνο στο Μαρκήσιο της Μάντοβα Fransesco Β΄Gonzaga. Και οι δύο άντρες ήταν πασίγνωστοι στην Ιταλία για την ανδρεία τους στη μάχη και την αγάπη τους για τις κονταρομαχίες. Ιδιαίτερα ο δεύτερος ήταν πρότυπο ιππότη της εποχής του. Όπως είναι φυσικό ο Gasparo d'Aragona ενημέρωσε το Fransesco Gonzaga για τις τελευταίες γκιόστρες στο Μιλάνο και αυτές που θα διοργανώνονταν μέσα στο επόμενο διάστημα στην περιοχή τους. Την προηγούμενη Κυριακή, δηλαδή στις 8 Μαΐου 1491, δύο stradioti είχαν βρεθεί αντιμέτωποι σε μάχη, έγραψε.

Η Brigitte Eckert είχε τη μεγάλη καλοσύνη, κατά την επίσκεψη της στη Μάντοβα, να φωτογραφήσει αυτό το έγγραφο από τη συλλογή Archivio Gonzaga στο Mantova Archivio di Stato και η Diana Gilliland Wright, που ευγενέστατα μεσολάβησε, μου έστειλε τις φωτογραφίες. Χάρη σε αυτές τις κυρίες μπορούν οι αναγνώστες του ιστολογίου να δουν ένα σημαντικό πειστήριο, με βάση το οποίο μπορούμε να υποθέσουμε πως οι πρώτες γκιόστρες Στρατιωτών στη Ζάκυνθο έγιναν στην αρχή της Βενετοκρατίας (3) αν όχι αμέσως μετά την αρχική εγκατάσταση Στρατιωτών στο νησί στα τελευταία χρόνια της δυναστείας των Τόκκο (4).

Domenica combat(t)e due stradioti del Illustrissimo Signor armati al modo Ibero, έγραψε ο Gasparo, αν η αντιγραφή μου είναι σωστή: Την Κυριακή μονομάχησαν δύο Στρατιώτες του Εκλαμπρότατου Αυθέντη οπλισμένοι με τον Ιβηρικό τρόπο. Εκλαμπρότατος δεν μπορεί νομίζω να εννοείται άλλος από το Δούκα του Μιλάνου Ludovico Sforza, γνωστό και σαν Il Moro. Ενδιαφέρουσα η πληροφορία ότι ο Δούκας είχε προσλάβει Στρατιώτες πριν το 1495, ήταν δηλαδή ένας από τους πρώτους ηγεμόνες που το έκαναν. Τι σημαίνει όμως οπλισμένοι με τον Ιβηρικό τρόπο;

Τα Ιβηρικά βασίλεια είχαν πραγματικά σημαντικές στρατιωτικές ιδιαιτερότητες. Όσον αφορά το ιππικό είχαν σε μεγάλο βαθμό υιοθετήσει τις πολεμικές συνήθειες των Μωαμεθανών αντιπάλων τους στο νότο της χερσονήσου. Οι συνήθειες αυτές δεν διέφεραν από αυτές των λαών της Ανατολής, Μουσουλμάνων και Χριστιανών. Διατηρούσαν μεγάλο αριθμό ελαφρών ιππέων, αποστολή των οποίων δεν ήταν τόσο η μάχη εκ παρατάξεως όσο οι αναγνωρίσεις, οι ενέδρες, οι αιφνιδιασμοί, οι βαθιές διεισδύσεις, η αδιάκοπη παρενόχληση, η καταπόνηση, η πρόκληση σύγχυσης και τελικά η διάσπαση και αποδιοργάνωση του εχθρικού μετώπου.

Στα βασίλεια Καστίλλης και Λεόν, της Αραγονίας, και της Πορτογαλίας οι ιππείς αυτοί λέγονταν Jinetes. Δεν φορούσαν πανοπλία, ίππευαν μικρόσωμα άλογα και ο βασικός τους οπλισμός ήταν ελαφρό δόρυ, ξίφος και μια σχετικά ελαφριά καρδιόσχημη ασπίδα.

Jinetes του 1492 από Ισπανικό εκκλησιαστικό ανάγλυφο

Στην πολύ γνωστή περιγραφή του Γάλλου Philippe de Commynes από τα τέλη του 15^ου αιώνα με αυτούς ακριβώς τους Jinetes παρομοιάζονται οι Στρατιώτες. Αυτοί οι Estradiots είναι της ίδιας φύσης με τους Genetaires (Jinetes), έγραψε (5). Μπορούμε λοιπόν με αρκετή ασφάλεια να συμπεράνουμε πως οι Στρατιώτες του Μιλάνου κονταροχτυπήθηκαν με το συνηθισμένο οπλισμό και περιβολή, δηλαδή χωρίς πανοπλία. Το πόσο επικίνδυνο ήταν αυτό, όταν καβαλάρηδες σιδερόφραχτοι από την κορφή μέχρι τα νύχια συχνά σακατεύονταν ή σκοτώνονταν στις κονταρομαχίες, είναι εύκολο να το φανταστεί κανείς. Γι αυτούς όμως τους ανθρώπους, που επιβίωναν διακινδυνεύοντας, το θράσος απέναντι στο Χάροντα δεν ξέφευγε πολύ από την καθημερινότητα. Εκείνη τη Μαγιάτικη Κυριακή φαίνεται πως βγήκαν κερδισμένοι.

--------------------------------------------------------------------------------------------

1)  Giuseppe Tassini, Feste, spettacoli, divertimenti e piaceri degli antichi veneziani, Βενετία 1890, σ. 32. Συγκεκριμένα έγραψε:

Altra giostra, una in diverso luogo combattuta, avvenne nel 1491, al cospetto de Caterina Cornaro regina di Cipro, allorquando alcuni Stradioti, o cavalleggiere dai Veneziani in Levante, approfittando del rigido freddo che in quell’ anno aveva gelato il Canal Grande, vollero sopra del medesimo andarsi caricando a cavallo da diverse parti con lance come ne’ chiusi steccati si usava.

2)   Delle Historia Vinitiana di M. Pietro Bembo, Βενετία 1552, βιβλίο 1^ο, σ. 11α.

Et in quelli medesimi giorni alcuni Stratioti a cavallo per gioco con le lancie armati corsero l'uno contra l'altro nel canal grande della cittá, per lo qual solo vanno le navi grosse essendosi, gelata l'acqua per lo gran rigore del freddo, & nevicar oui sopra.

Επίσης στο βιβλίο Pietro Bembo, History of Venice, Volume I, Books 1-4, edited and translated by Robert W. Ulery Jr., Harvard University Press, 2007 μπορεί να βρει κανείς το Λατινικό κείμενο στη σελίδα 58:

Quibus quidem diebus etiam in media latissimaque urbis via, per quam unam naves onerariaemagnae permeant, constricto glacie mari niveque superaddita, admissis per ludi speciem equis, Graeci hastate equites concurrerunt.

Και την Αγγλική μετάφραση στη σελίδα 59:

And indeed in that period, with the sea icebound and the snow covering it, horses were sent for sport onto the central and widest canal of the city, the only one through which large ships can pass, and stradiots jousted with lances there.

3)  Ο Pietro Bembo, τρεις μόλις σελίδες πριν την περιγραφή των κονταρομαχιών στο παγωμένο κανάλι, αναφέρεται στην παροχή δημόσιας γης στους Στρατιώτες του Θεόδωρου Παλαιολόγου σαν κίνητρο εγκατάστασης τους στη Ζάκυνθο.

4)  Στα 1465 – 66 κάπου 10 000 Μοραΐτες πρόσφυγες, πολλοί από αυτούς πρώην Στρατιώτες, εγκαταστάθηκαν μόνιμα στη Ζάκυνθο μετά από συμφωνία της Βενετίας και του Λεονάρδου Τόκκο. Επίσης ένας αριθμός Στρατιωτών, υπό την αρχηγία του Νικόλαου Μπόχαλη, ήταν εγκατεστημένος στη Ζάκυνθο στα τελευταία χρόνια του Βενετοτουρκικού πολέμου 1463 – 1479.

5)  The Memoirs of Philip de Commines, Lord of Argenton, τ. 2^ος, Λονδίνο 1856, σ. 201.

Το χρώμα της δικής μας γκιόστρας

Το φθινόπωρο του 2010 είχα ξεκινήσει αυτό το ιστολόγιο με κάποια κείμενα σχετικά με τη Ζακυνθινή Γκιόστρα. Είχα προσπαθήσει έτσι να βάλω και εγώ τότε, από μακριά, ένα λιθαράκι σε αυτό που οικοδομείται  την τελευταία δεκαετία στη Ζάκυνθο. Το λιθαράκι αυτό δεν το τοποθέτησα στον τοίχο που ήδη ορθωνόταν, και που συνέχεια ψήλωνε από τον ενθουσιασμό, την εθελοντική δουλειά και τα έξοδα πολλών συμπατριωτών. Το έβαλα πιο πίσω, εκεί που έπρεπε να θεμελιωθεί ένας άλλος τοίχος κατά τη γνώμη μου, για να δοθεί στο οικοδόμημα μια ακόμα διάσταση και να στεριώσει καλύτερα. Η ιστορική πραγματικότητα, πηγή και θεμέλιο των παραδόσεων μας, επιβάλλει να πούμε πως η Γκιόστρα στα Εφτάνησα είχε περισσότερες από μία ή δύο διαστάσεις.

Δεν είχαμε μόνο τη giostra publica,  των ευγενών ή του Καρναβαλιού όπως λέγεται στη Ζάκυνθο. Υπήρχαν, προϋπήρχαν πιο σωστά, οι γνήσια λαϊκές γκιόστρες των πανηγυριών (1), και η επίσημη Γκιόστρα της Πρωτομαγιάς ή της Στρατείας, που λεγόταν επίσης giostra dei stradioti (2). Μια παραλλαγή αυτής της τελευταίας ονομασίας χρησιμοποιήθηκε από το πόπολο της Κέρκυρας για να περιγράψει στα στερνά της Βενετοκρατίας μια παρωδία γκιόστρας, ένα πανηγύρι γέλιου και ανικανότητας, τη giostra degl’arlioti (3). Σε αυτές τις γκιόστρες δεν καταδεχόταν να πάρει μέρος το αρχοντολόι – αυτό έλειπε, να ηττηθούν οι προκομμένοι τους από κανένα χωριάτη. Έτσι στις αρχές του 17^ου αιώνα (4) θεσμοθετήθηκαν ξεχωριστές γκιόστρες για τους ευγενείς, στη Ζάκυνθο αρχικά πάνω στον Αρίγκο, και αργότερα στην Κέρκυρα μέσα στην πόλη. Μιας και οι ευγενείς είχαν και το πεπόνι και το ... τεφτέρι, μόνο για τη δική τους τη γκιόστρα μάθαμε από τους ντόπιους ιστορικούς του 19^ου και του 20^ου αιώνα.  

Έχουν όμως και οι παρακατιανοί τον τρόπο τους να γράφουν ιστορία. Ειδικά στη Ζάκυνθο, όπου η αγάπη για τα άλογα και τη λεβεντιά ήταν, και είναι, ισχυρότατη, η Γκιόστρα της Πρωτομαγιάς επιβίωσε για πάνω από δύο αιώνες μετά την κατάργηση της Γκιόστρας του Καρναβαλιού. Δεν χρησιμοποιούσαν πια κοντάρια – τα πυροβόλα όπλα είχαν εκτοπίσει τη λόγχη από τα πεδία των μαχών – ούτε ήταν αγκιστρωμένοι στα πρότυπα κάποιας πραγματικής ή υποτιθέμενης προγονικής ιπποσύνης όπως οι ευγενείς. Άλλαξε και το όνομα της γκιόστρας. Ούτε η Βενετσιάνικη γιορτή της Πρωτομαγιάς είχε πια νόημα ούτε είχαν την υποχρέωση να υπηρετούν σαν stradioti με αντάλλαγμα φορολογικές ελαφρύνσεις. Ήταν πλέον η Γκιόστρα του Άι Γιωργιού, του Άι Γιωργιού του Πετρούτσου, κέντρου και αφετηρίας των αγώνων. Λόγω του διαφορετικού ημερολογίου που χρησιμοποιούσαν η Ορθόδοξη Εκκλησία και η Δημοκρατία της Βενετίας, η Γκιόστρα της Πρωτομαγιάς που παρακολούθησε και περιέγραψε ο Dallam το 1599 (5) είχε γίνει την προπαραμονή της γιορτής του Αγίου Γεωργίου. Είναι μάλιστα το πιο πιθανό πως εκείνα τα χρόνια το πανηγύρι του Άι Γιωργιού του Πετρούτσου δεν γινόταν ανήμερα αλλά δύο μέρες νωρίτερα, την αργία της Πρωτομαγιάς. Με αυτό τον τρόπο νομίζω πως συνδέθηκε η γκιόστρα με τον καβαλάρη άγιο, προστάτη των stradioti και των έφιππων πολεμιστών γενικότερα, στη συνείδηση των Ζακυνθινών.  

Φέτος διανύουμε το δέκατο χρόνο από την αναβίωση της Γκιόστρας το 2005 και μπορούμε να πούμε με ικανοποίηση πως το δεντράκι ρίζωσε για τα καλά. Θα ήταν άλλωστε κρίμα να μην είχε ευοδωθεί η προσπάθεια σε έδαφος τόσο εύφορο, και το λέω αυτό χωρίς καμία διάθεση να υποτιμήσω τα μεγάλα προβλήματα που χρειάστηκε να λύσουν οι διοργανωτές ή αυτά που εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν.  Σε αυτή τη δεκαετία η Γκιόστρα έχει πραγματικά διασχίσει μεγάλη απόσταση αλλά δεν επανέρχομαι στο θέμα για να τους δώσω συγχαρητήρια. Ναι μεν τους αξίζουν αλλά τα δικά μου δεν τους είναι απαραίτητα. Από γνήσιο ενδιαφέρον, και όχι για να δείξω σε κανέναν τα αμπελοχώραφα του, υποστηρίζω πως το μήκος του δρόμου που έχει διανυθεί επιβάλλει αναπροσανατολισμό. Προς τα που τροχάζει η Γκιόστρα;

Διάφορες παιδικές ασθένειες – για παράδειγμα ιπποκόμοι με αθλητικά παπούτσια ή κυράδες με παραμυθένια φορέματα αλλά και κομψότατα γυναικεία τσαντάκια – δεν εμπνέουν ανησυχία και σχεδόν αναπόφευκτα θα κατακτηθεί με τον καιρό μεγαλύτερη αυθεντικότητα. Ήδη από κάμποσα χρόνια τώρα η Γκιόστρα λειτουργεί σαν εργαστήριο παραγωγής και διάχυσης ιστορικής γνώσης, τόσο με ντόπιες αναπαραστάσεις – όπως η περσινή ενθρόνιση του Πρωτόπαπα – όσο και μέσω της επικοινωνίας με αντίστοιχα σωματεία και ομάδες της Ευρώπης. Έχουμε πάρα πολλά να μάθουμε από την ανάπτυξη τέτοιων σχέσεων αφού υπάρχουν οργανώσεις που έχουν συσσωρεύσει τεράστια πείρα και γνώσεις. Αυτά τα πράγματα τα έχουμε ανάγκη αφού οι δικές μας γκιόστρες είχαν δανειστεί πολλά στοιχεία από τις Ευρωπαϊκές, και κυρίως τις Ιταλικές, ενώ αυτή του Καρναβαλιού ήταν σε μεγάλο βαθμό αντίγραφο τους.

Θα μπορέσει ποτέ η Ζακυνθινή Γκιόστρα να πλησιάσει και να σταθεί επάξια δίπλα σε αντίστοιχες διοργανώσεις του εξωτερικού; Θα καταφέρει να γίνει πόλος έλξης για θιασώτες του είδους αλλά και απλούς φιλίστορες ή συνηθισμένους τουρίστες κάποιου επιπέδου; Ή θα παραμείνει ένα ποιοτικό πολιτιστικό γεγονός μεν, κυρίως όμως τοπικής και περιφερειακής εμβέλειας δε; Δεν μπορούμε βέβαια να ζηλέψουμε τις επιδόσεις του Sealed Knot, ενός συνδέσμου με αρκετές χιλιάδες περιφερόμενα μέλη που αναπαριστά με θαυμαστή αυθεντικότητα ολόκληρες μάχες του Αγγλικού εμφυλίου. Πως μπορεί όμως η Giostra di Zante να ξεχωρίσει ανάμεσα σε αρκετές εκατοντάδες παρόμοιες οργανώσεις που συχνά προσφέρουν παραλλαγές του ιδίου θέματος και θεάματος; Ο μόνος τρόπος νομίζω για να υπερκεράσει η Ζάκυνθος τη νησιωτική της φύση, το μικρό της μέγεθος και τη δυσκολία επικοινωνίας με τα άλλα Ιόνια νησιά είναι να προσφέρει κάτι αρκούντως διαφορετικό – και δεν εννοώ βέβαια τοπικούς λαϊκούς χορούς, που καλοί είναι αλλά δεν φτάνουν.

Υπάρχουν ευτυχώς πολλά στοιχεία διαφορετικότητας στη Ζακυνθινή ιστορία, αλλά και στους ίδιους τους ιππικούς αγώνες που διοργανώνονταν, από όπου αντλώντας, μπορεί η Γκιόστρα της Ζακύνθου να πάρει το δικό της ξεχωριστό χαρακτήρα, το δικό της έντονο χρώμα, και να γίνει πόλος έλξης συμμετοχών και θεατών από όλη την Ευρώπη.

Το σημαντικότερο ίσως από αυτά είναι η αδιαμφισβήτητη λαϊκότητα εκείνων των διοργανώσεων, το ότι οι διαγωνιζόμενοι δεν ήταν, στις περισσότερες περιπτώσεις, μέλη αρχοντικών οικογενειών αλλά παλληκάρια της Ζακυνθινής υπαίθρου. Είναι ίσως φαινόμενο μοναδικό να συμμετέχουν σε εκδηλώσεις γκιόστρας άνθρωποι που στις φλέβες τους ρέει το ίδιο αίμα με αυτούς που στόχευαν τους κρίκους στις ρούγες της Χώρας και στα πλατώματα των εκκλησιών πριν από τετρακόσια ή και πεντακόσια χρόνια. Τη στηρίζουν Στρατιωτοχώρια όπως το Σκουληκάδο, όπου το κροτάλισμα των πετάλων ευφραίνει ακόμα τα αυτιά και την καρδιά, διαιωνίζοντας μια παράδοση που πάει πολύ πιο μακριά από τα Εφτάνησα. Υπάρχουν στοιχεία για συμμετοχή Στρατιωτών (stradioti) σε γκιόστρες στη βόρεια Ιταλία το 15^ο αιώνα, οι οποίες παρακολουθήθηκαν με έντονο ενδιαφέρον από ηγεμόνες τις εποχής (6). Είναι νομίζω κρίμα να μην αξιοποιείται αυτή η κληρονομιά. Φιγούρες καβαλαραίων γνώριμες και αγαπητές στους Ζακυνθινούς του 16^ου αιώνα κάθε άλλο παρά άγνωστες ήταν στους ιππότες εκείνου του καιρού. Αναπαραστάσεις Στρατιωτών υπάρχουν μέχρι και στον τάφο ενός σημαντικότατου πάτρωνα της ιπποσύνης όπως ο βασιλιάς της Γαλλίας Λουδοβίκος ΙΒ΄.

Στρατιώτες κατά την κατάληψη της Brescia, από επένδυση που προοριζόταν για διακόσμηση του τάφου του Gaston de Foix, δούκα του Nemours, του επονομαζόμενου Κεραυνού της Ιταλίας. Είναι έργο του Agostino Busti, γνωστού και σαν Il Bambaia.

Ένα άλλο ιστορικό στοιχείο που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί είναι η τοξοβολία. Είναι γνωστό πως στην Ναυμαχία της Ναυπάκτου έγινε ευρεία χρήση τόξων, όχι μόνο από τους Οθωμανούς αλλά και από τα Βενετικά πληρώματα, τα οποία αποτελούνταν σε πολύ μεγάλο ποσοστό από Κρητικούς και Επτανήσιους. Κατά δε την άμυνα της Τέρρας, λίγο καιρό πριν τη μεγάλη ναυμαχία, οι Ζακυνθινοί εξαπέλυαν εναντίον των Οθωμανών φλογισμένα βέλη (7). Τα τόξα μάλιστα που χρησιμοποιούσαν ήταν σύνθετα, παρόμοια με τα Τουρκικά, δηλαδή κατάλληλα και για έφιππη τοξοβολία. Για να φτάσουμε βέβαια σε επίδειξη έφιππης τοξοβολίας, αν υποθέσουμε ότι προκρινόταν μια τέτοια κατεύθυνση, θα πρέπει να διανυθεί αρκετός δρόμος – για διαγωνισμό ακόμη περισσότερος. Το να ξεκινήσει όμως κανείς με απλή τοξοβολία είναι σχετικά εύκολο, μπορούν γίνουν διαγωνισμοί ακόμα και για παιδιά, και ο εξοπλισμός προσιτός – αν βέβαια δεν ζητάμε απόλυτη αυθεντικότητα, αφού τέτοια τόξα μπορεί να κοστίζουν και πάνω από δύο χιλιάδες.

Θα μπορούσαν ίσως να ειπωθούν και άλλα όμως ειπώθηκαν αρκετά για την ώρα. Ένα μόνο μένει να πούμε έστω και λίγο βιαστικά: Και του χρόνου!

Απεικόνιση δοξαριού στη Ζάκυνθο του 16^ου αιώνα. Ο Άγιος Μερκούριος εξετάζει με έμπειρο μάτι ένα βέλος. Τοιχογραφία από τον Άγιο Ανδρέα στις Βολίμες – τώρα στο Βυζαντινό Μουσείο Ζακύνθου.

---------------------------------------------------------------------------------- 

1)  The Travels of Pedro Teixeira: with his Kings of Harmuz and extracts from his Kings of Persia, μετάφραση του William F. Sinclair, εισαγωγή και σημειώσεις του Donald Ferguson, 1902, σ. 144. Βλέπε επίσης http://pampalaia.blogspot.co.uk/2010/11/blog-post_10.html

2)  Walter Puchner, Studien zur Volkskunde Südosteuropas und des mediterranen Raums, 2009, σ. 242.

3)  Βλέπε (2), σ. 244.

4)  Δημήτρης Αρβανιτάκης, Οι Αναφορές των Βενετών Προβλεπτών της Ζακύνθου (16ος – 18ος αι.), Βενετία 2000, σελ. 197, από την αναφορά Bembo του 1615.

5)  The Diary of Master Thomas Dallam, Early voyages and travels in the Levant, 1893, σσ. 25 – 26. Βλέπε επίσης http://pampalaia.blogspot.co.uk/2010/10/blog-post.html

6)  Πιο συγκεκριμένα από το 1491 τουλάχιστον, αλλά περισσότερες λεπτομέρειες θα αναφερθούν προσεχώς.

7)  http://pampalaia.blogspot.co.uk/2011/02/blog-post_19.html

Εσωτερικός κόσμος

Η φωτογραφία αυτή, τραβηγμένη λίγο μετά την Ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα σύμφωνα με μια πηγή, δείχνει μια ομάδα τροφίμων σε υπαίθριο χώρο των φυλακών της Ζακύνθου. Στη Ζάκυνθο, για μεγάλα χρονικά διαστήματα από το 1884 μέχρι τους σεισμούς του 1953, υπήρχαν δύο φυλακές. Η μεγαλύτερη είχε χτιστεί στην παραλία το 1830, λίγο πιο πέρα από την Αγία Τριάδα. Μέχρι τους σεισμούς του 1893 φιλοξενούσε πάνω από 300 καταδίκους. Η άλλη λειτούργησε μέσα στο Κάστρο και στην αρχή υπήρχαν εκεί 65 έγκλειστοι. Μετά το 1893 ο αριθμός τους μειώθηκε όπως και αυτός στην παραθαλάσσια φυλακή. Η φωτογραφία προέρχεται από τη φυλακή της πόλης, την παραθαλάσσια. Σύμφωνα με τον Thomas W Gallant (1) όλοι οι εικονιζόμενοι είχαν καταδικαστεί για φόνο ή απόπειρα φόνου ενώ οι καθιστοί της πρώτης σειράς είναι θανατοποινίτες.  Αντίθετα η αρχική πηγή της φωτογραφίας (2) αναφέρει στη λεζάντα πως ανάμεσα στους εικονιζόμενους υπάρχουν κάποιοι που έχουν καταδικαστεί για φόνο αλλά έχουν αποφύγει τη θανατική ποινή.

Θανατικές εκτελέσεις γίνονταν και στη Ζάκυνθο. Οι κρεμάλες που συνήθως χρησιμοποιούσαν οι Άγγλοι αντικαταστάθηκαν μετά την Ένωση από τις λαιμητόμους (καρμανιόλες ή γκελοτίνες). Τέτοιες στήνονταν συνήθως στις παρυφές της Χώρας, ανάμεσα στο Σταυρωμένο και το Κρυονέρι από τη μια πλευρά, και στα Γύφτικα, στο ποτάμι, από την άλλη (3). Όπως φαίνεται, εκτός από κατάδικους των φυλακών της Ζακύνθου έφερναν μερικές φορές για αποκεφαλισμό και θανατοποινίτες από άλλες φυλακές.

Ξεφυλλίζοντας το ημερολόγιο/χρονικό του Διονυσίου Κλάδη (4) βλέπει κανείς πως στο τελευταίο τέταρτο του 19^ου αιώνα από τις φυλακές της Ζακύνθου δεν έλειψαν τα δραματικά γεγονότα όπως οι δραπετεύσεις και οι φονικές συμπλοκές. Πιο συγκεκριμένα, στις 9 Ιανουαρίου του 1876 διέφυγε ένας Σκουληκαδιώτης θανατοποινίτης μαζί με έναν ισοβίτη και κάποιον που είχε καταδικαστεί σε μόλις ενάμιση χρόνο. Στις 22 Νοεμβρίου 1880, ξημερώματα, δραπέτευσε ο Τούσης Φεραδούρος από το Μαχαιράδο. Ο πατέρας του Τούση Παναγιώτης είχε καρατομηθεί στις 18 Φεβρουαρίου 1875 για το φόνο του Γεωργίου Μελισσηνού το 1873. Στις 19 Δεκεμβρίου 1889 ένας Μοραΐτης που δραπέτευσε από το Κάστρο σκοτώθηκε λίγο πιο κάτω από στρατιώτες. Στις 30 Ιανουαρίου 1891 δραπέτευσαν τρείς βαρυποινίτες, ένας Κεφαλλονίτης, ένας Πατρινός και ένας Αγρινιώτης. Στις 16 Αυγούστου 1894 διέφυγε ένας ισοβίτης από τη Μάνη μαζί με κάποιον Παναγιώτη Ξένο, καταδικασμένο σε εικοσαετή φυλάκιση, και έναν Παναγιώτη Κεφαλληνό, ακόμα υπόδικο. Ο Μανιάτης πιάστηκε πολύ γρήγορα αλλά όχι και οι Ζακυνθινοί. Στις 2 Μαΐου 1884 ο Παναγιώτης Αυγουστίνος σκότωσε με μαχαίρι μέσα στη φυλακή δύο άλλους κατάδικους, μη Ζακυνθινούς. Επίσης, σε μια άλλη συμπλοκή στις 13 Απριλίου 1888 ένας φρουρός πυροβόλησε και σκότωσε κάποιον Καμάρα, ο οποίος αναφέρεται σαν αρχιληστής.

Ας μη νομισθεί πως όλοι όσοι βιαιοπραγούσαν στη Ζάκυνθο, και ήταν πάρα πολλοί, πέρναγαν κάποτε την πόρτα της φυλακής. Οι φυγόδικοι ήταν αρκετοί και οι συγγενείς τους περνούσαν άσχημες μέρες. Τα καταδιωκτικά αποσπάσματα συχνά τους φυλάκιζαν χωρίς στοιχεία, τους έδερναν και κατέστρεφαν την περιουσία τους σαν μέσο πίεσης, είτε για να αποσπάσουν πληροφορίες είτε για να αναγκάσουν τους φυγόδικους να παραδοθούν. Υπήρχαν όμως και αυτοί που κάθε άλλο παρά κρύβονταν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Γιάννης Στάβερης – Λέτζερης, πρωτοπαλίκαρο του Κωνσταντίνου Λομβάρδου, ο οποίος λέγεται πως είχε σκοτώσει οχτώ ανθρώπους συνολικά. Είχε αναγκαστεί να φύγει από τη Ζάκυνθο και να εγκατασταθεί στην Ηλεία, όπου είχε δημιουργήσει μεγάλη περιουσία σε χτήματα και μαούνες. Το εκπληκτικό είναι πως μαζί με τους αδελφούς του Παύλο και Δήμο έχαιραν ιδιαίτερης εκτίμησης στη Ζάκυνθο και είχαν τεράστια επιρροή. Την κηδεία του Γιάννη το 1889 – πέθανε από φυσικά αίτια σε ηλικία μόλις 40 χρονών – την παρακολούθησε τεράστιο πλήθος και απαγγέλθηκαν ποιήματα στο ‘λιοντάρι της Ζακύνθου’ (5).

 Οι φυλακές πριν το 1953 σε σχέδιο του Ροβέρτου Σάρτζιντ

--------------------------------------------------------------------- 

1)  The American Historical Review, τόμος 105, No. 2 (Απρίλιος 2000). Το άρθρο με τη συγκεκριμένη φωτογραφία μου το έστειλε η Diana Gillilant Wright. Το αντίγραφο που διέθετα μέχρι τότε δεν την περιείχε.

2)   Percy F. Martin, Greece of the Twentieth Century, Λονδίνο και Λειψία 1913, σ. 339. Ο τίτλος της φωτογραφίας είναι THE IONIAN ISLANDS: ZANTE, THE TOWN PRISON.

3)  Λεωνίδας Ζώης, Λεξικόν, τ. Β΄, Αθήνα 1963, σ. 241.

4)  Γιάννης Δεμέτης, Κυριώτερα Συμβάντα της Νήσου Ζακύνθου, υπό Διονυσίου Κλάδη του ιερέως Παναγιώτη, Εκδόσεις Τρίμορφο, Ζάκυνθος 2004.

5)  Βλέπε 4, σσ. 146 -147. 

Χριστός Ανέστη

Ο Γολγοθάς του Albrecht Dürer.

Και για όσους φίλους ενδιαφέρονται, κάτω από τον ένα ληστή, ανάμεσα σε Τούρκους και σε Γερμανούς ιππότες, ένας έφιππος Στρατιώτης. 

Αμάχες και οχτρίες στη Ζάκυνθο

Όσες ευλογίες έχει απολαύσει η Ζάκυνθος στην ιστορική της διαδρομή άλλες τόσες κατάρες της έχουν επιφυλαχτεί: σεισμοί, πόλεμοι, πειρατεία, επιδημίες, διαφθορά και κοινωνικές αδικίες. Η κατάρα όμως που έχει, ίσως, κοστίσει περισσότερες ζωές από όλες τις άλλες μαζί, και έχει στο διάβα του χρόνου προκαλέσει φριχτά βάσανα και ανείπωτο πόνο, παραμένει πρόχειρη υποσημείωση και συχνά αγνοείται τελείως. Είναι μάλλον αναμενόμενο να ντρέπεται κανείς να ασχοληθεί με κάτι που, εκ πρώτης όψεως, δεν φαίνεται να μας επιβλήθηκε από τη φύση, τους ξένους ή την κακή μας τύχη και μόνο. Ίσως πάλι πολλοί, και μιλάω πάντα για Ζακυνθινούς περασμένων εποχών, συνηθισμένοι από γεννησιμιού τους σε αυτή την κατάσταση, τη θεωρούσαν κάτι σαν φυσικό και ανεξάλειπτο κακό. Κάτι που μπορούσε να υπερνικηθεί μόνο αν ξεπερνιόντουσαν ολότελα τα ανθρώπινα μέτρα, όπως έκανε ο προστάτης του νησιού, που άγιασε συγχωρώντας το φονιά του αδελφού του. Μιλάω βέβαια για τις πολυάριθμες βεντέτες, για αιώνες πληγή αγιάτρευτη.

Είμαι σίγουρος πως πολλοί σημερινοί Ζακυνθινοί θα σμίξουν τα φρύδια αν διαβάσουν αυτό το κείμενο. Τη βεντέτα, το γδικιωμό, μπορεί να μην τον βλέπουν σαν πράγμα πρωτάκουστο στο νησί αλλά σίγουρα, θα σκεφτούν, η Ζάκυνθος δεν είναι, δεν ήταν ποτέ, ούτε Κρήτη ούτε Μάνη. Θεωρούν εαυτούς απογόνους εύθυμων μαντσιαδόρων και καλοκάγαθων τραγουδιστάδων, και συχνά δήθεν εκλεπτυσμένων αρχόντων. Ευτυχώς μπορέσαμε και ξεχάσαμε! Η πληγή επιτέλους έκλεισε! Και τώρα μπορούμε, χωρίς φόβο και πάθος, να ξαναθυμηθούμε. Για χάρη της αλήθειας. Και κάποτε θα μπορέσουμε να καταλάβουμε και να συμφιλιωθούμε με ολόκληρο το ιστορικό μας παρελθόν.

Οι Άγγλοι του 19^ου αιώνα δεν έχαναν ευκαιρία να αναφέρουν τα φονικά της Ζακύνθου. Το έκαναν κακόβουλα τις περισσότερες φορές, όχι μόνο σαν έκφραση της δικής τους υπεροψίας αλλά και για να δικαιολογήσουν το κουμάντο τους σε μια ξένη γη. Έγραψε κάποιος πως η πρώτη κουβέντα του Ζακυνθινού μετά την πρωινή καλημέρα είναι η ερώτηση ‘Ποίον εσκοτώσανε ’ψές’. Αν δεν τους χαλιναγωγήσουμε, αν δεν επιβάλλουμε την τάξη, ήταν το μόνιμο ρεφραίν, αυτοί θα αλληλοεξοντωθούνε.  Και εμείς, πάντα ικανότατοι στο να διακρίνουμε το κρυμμένο συμφέρον πίσω από το ενδιαφέρον, παραμερίσαμε τα λόγια τους, ακόμα και στο δικό μας το νου, σαν διαβολή, ή τουλάχιστον υπερβολή, και δικαιολογηθήκαμε πως υπήρξε απλά μια έξαρση, λόγω της σηπόμενης Βενετοκρατίας και της χαοτικής περιόδου που ακολούθησε μέχρι να βάλουν γερά το πόδι τους στο νησί οι Βρετανοί.

Δεν ήταν δύσκολο να πείσουμε τους εαυτούς μας πως είχαμε δίκιο. Η κατάσταση είχε βελτιωθεί πολύ και εξακολουθούσε να βελτιώνεται. Το πως και το γιατί δεν μπήκαμε στον κόπο να το εξετάσουμε. Δεν έχω την πρόθεση, ούτε και τη δυνατότητα, να κάνω την απαιτούμενη ανάλυση. Στόχος μου είναι να δείξω πως στην πραγματικότητα το πρόβλημα ήταν και πολύ παλιότερο και πολύ πιο έντονο από ότι θέλουμε να πιστεύουμε. Δεν θα αποφύγω όμως τον πειρασμό να κάνω μερικές πολύ απλές παρατηρήσεις που μπορεί να κάνει οποιοσδήποτε γνωρίζει λίγα πράγματα για την Ιστορία της Ζακύνθου.

Οι Άγγλοι φρόντισαν, στο μέτρο του δυνατού, να αφοπλίσουν ένα πληθυσμό που ήταν παραδοσιακά οπλισμένος. Το ότι το έκαναν λόγω φόβου δεν επιδέχεται μάλλον αμφισβήτηση, αμφισβήτηση όμως δεν επιδέχεται και το ότι το φαινόμενο της βεντέτας παίρνει διαστάσεις σε κοινωνίες όπου η οπλοφορία είναι γενικευμένη. Επέβαλλαν από την αρχή δρακόντειες ποινές για όσους εγκληματούσαν, σε ένα τόπο όπου η ατιμωρησία ήταν κανόνας για αιώνες (1). Φρόντισαν ακόμη να υπάρχουν δικαστήρια όπου άρχισαν σιγά-σιγά να απευθύνονται με μηνύσεις ακόμη και τα μεσαία και κατώτερα κοινωνικά στρώματα χωρίς την ανάγκη της προσφυγής στα όπλα. Ο εναγκαλισμός του σπορ των μηνύσεων από τους ντόπιους απέκτησε με τον καιρό τόση θέρμη και διάρκεια όσο του κρίκετ από τους Κερκυραίους.

Τα μέτρα αυτά, ακόμη και μετά από μισό αιώνα Αγγλοκρατίας, δεν είχαν την ποθούμενη αποτελεσματικότητα. Αφενός μεν μισός αιώνας δεν είναι πάντα διάστημα ικανό να μεταβάλει ριζικά νοοτροπίες που είχαν επικρατήσει για πολύ περισσότερο καιρό, αφετέρου δε οι Βρετανοί δεν φρόντισαν να κόψουν ή μάλλον, για να είμαστε ακριβείς, φρόντισαν αντίθετα να αποκαταστήσουν την πιο χοντρή ρίζα του κακού: το αρχοντολόι. Το θεωρούσαν, και ήταν, στήριγμα τους αν και, η αλήθεια είναι, όχι στο βαθμό που υπήρξε στήριγμα των Βενετών. Επί Βενετοκρατίας ήταν σε μεγάλο βαθμό συνδιαχειριστές της Βενετικής εξουσίας στο νησί (2) και σαν τέτοιοι φρόντισαν να επικρατεί ατιμωρησία μαζί με το δίκαιο του ισχυροτέρου. Ταγοί μιας κοινωνίας πατριαρχικής, πολεμιστές οι ίδιοι, διοικούσαν, και αδικούσαν κατά το δοκούν, άλλους πολεμιστές. Αλάθητη συνταγή για αιματοκύλισμα αυτών που η τιμή, το ονόρε τους, ήταν καθρέφτης της τιμής του αφέντη. Μόνο μετά την Ένωση των Επτανήσων ακρωτηριάστηκε αυτή η ρίζα, και με την προοδευτική άνοδο του μορφωτικού επιπέδου και την ισχυροποίηση των κρατικών δομών, μπορέσαμε να απαλλαγούμε τελικά από την κατάρα.

Φτάνοντας στον πυρήνα των γραφομένων μου επιστρατεύω μια μαρτυρία της εποχής του Ρεμπελιού, που σίγουρα θα ξενίσει αρκετούς γιατί ρίχνει ένα διαφορετικό προβολέα στους Ζακυνθινούς της Βενετοκρατίας. Προέρχεται από τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις ενός Γάλλου άρχοντα, γνωστού σε μας μόνο σαν sieur Du Loir, απρόθυμου τουρίστα στη Ζάκυνθο για ένα δεκαπενθήμερο το 1639 (3).

‘Αναγκαστήκαμε να περιμένουμε για πάνω από 15 μέρες σε αυτή την πόλη τις γαλέες του Signor Massimo Contarini και του Signor Briani, οι οποίες είχαν διαταγές να μεταφέρουν τον κύριο Πρεσβευτή στη Βενετία, επειδή είχαν ταλαιπωρηθεί από μια μεγάλη καταιγίδα στα Κύθηρα. Αυτή η παραμονή μου φάνηκε μακριά και βαρετή, επειδή δεν υπάρχει τίποτα αξιοπερίεργο στη Ζάκυνθο, αντίθετα υπάρχουν πράγματα που προκαλούν αποτροπιασμό και αγανάκτηση, όπως οι σκοτωμοί και οι συχνές δολοφονίες, που δημιουργούν θανάσιμες έχθρες μεταξύ των οικογενειών και των συγκεκριμένων Ελλήνων σε όλα τα νησιά που ανήκουν στη Δημοκρατία της Βενετίας. Αυτό το πράγμα είναι πρωτάκουστο, δεν νομίζω να υπάρχει ούτε ένας από αυτούς που να μην έχει κάποιο θανάσιμο εχθρό, και αυτό τρέφει συνέχεια στο μυαλό του την επιθυμία να τον σκοτώσει με την πρώτη ευκαιρία. Έτσι παίρνουν πάντα προφυλάξεις και οπλίζονται ανάλογα, κουβαλώντας στους ώμους τους πάνω από δύο μουσκέτα, πάνοπλοι σαν να πηγαίνουν για πόλεμο. Δεν τους βλέπεις ποτέ χωρίς αλυσιδωτό θώρακα, δεν πάνε πουθενά τη νύχτα χωρίς σιδερένιο κράνος στο κεφάλι τους, και οποιαδήποτε στιγμή είναι ζωσμένοι πιστόλια και μαχαίρια, και επιπλέον μια ασπίδα από το κεφάλι μέχρι τα πόδια για να τους προφυλάσσει από τα χτυπήματα. Παρόλα αυτά τα όπλα, που είναι αυτά της πόλης (γιατί στην ύπαιθρο χρησιμοποιούν περισσότερα), ποτέ δεν επιτίθενται σε κάποιον χωρίς να βρίσκονται σε πλεονεκτική θέση, και περνάνε τη ζωή τους αναζητώντας την ευκαιρία, οπουδήποτε, χωρίς να σέβονται ακόμα και τους ιερούς χώρους. Ακούς για σκοτεινές πράξεις, που δεν μπορεί να τις συλλάβει η φαντασία, οι οποίες για να συγχωρεθούν απλώς πηγαίνουν στην Κωνσταντινούπολη και ζητάνε χάρη από το Βάιλο, ο οποίος αντιπροσωπεύει τη Βενετία, επειδή μπορεί να τους απαλλάξει ολοκληρωτικά από οποιοδήποτε έγκλημα. Με αυτή την επιείκεια η Βενετία κρατάει τους υπηκόους της, γιατί στ’ αλήθεια δεν νομίζω πως αν τιμωρούσε όλους τους ενόχους θα της έμενε κανένας.’

Η συνταρακτική αυτή περιγραφή μπορεί να μην αποδίδει τα του Καίσαρος τω Καίσαρι – ποιός άλλωστε θα είχε τέτοια απαίτηση από έναν περαστικό – δεν παραλείπει όμως να συνδέσει το φαινόμενο με τη Βενετική εξουσία, αφού παρατηρείται σε όλες τις νησιωτικές κτήσεις της Γαληνοτάτης χωρίς να γίνεται αναφορά στις Οθωμανικές περιοχές της Ελλάδας, αρκετές από τις οποίες διέσχισε ο sieur Du Loir. Αναφέρει μάλιστα την πλήρη ατιμωρησία, την οποία βέβαια, όπως μπορεί να αντιληφθεί ο καθένας, απολάμβαναν κυρίως αυτοί που είχαν πρόσβαση στους Βενετσιάνικους μηχανισμούς εξουσίας και οι μπράβοι που ενεργούσαν για λογαριασμό τους.

Αξίζει ακόμα να επισημάνουμε πως ο Du Loir αναφέρεται σε ένα μόνο από τα φαινόμενα βίας που μάστιζαν τις Βενετικές κτήσεις της εποχής. Το άλλο, δηλαδή τις άτυπες μονομαχίες, δεν το αναφέρει, όχι επειδή δεν το πληροφορήθηκε ή δεν έπεσε κατά κάποιο τρόπο στην αντίληψη του αλλά επειδή πιθανότατα δεν του έκανε εντύπωση. Οι συχνότατες μονομαχίες των Επτανήσιων έμοιαζαν με ένοπλες συμπλοκές, επειδή γίνονταν εν βρασμώ, δηλαδή αμέσως μετά την εκδήλωση της αιτίας – συνήθως κάποιας προσβολής – και χωρίς καμιά επισημότητα. Ήταν όμως αναμετρήσεις επί ίσοις όροις και μπροστά σε θεατές. Αντίθετα με πολλές από τις επίσημες αναμετρήσεις των Δυτικοευρωπαίων σπάνια η κατάληξη ήταν η απώλεια ανθρώπινης ζωής. Οι Επτανησιακές μονομαχίες σταματούσαν μόλις χυνόταν το πρώτο αίμα, έτσι φαίνεται τουλάχιστον από όσα στοιχεία έχουν δημοσιευτεί μέχρι τώρα (4).

Αν και οι μονομαχίες αυτές γίνονταν για λόγους τιμής η ήττα αποτελούσε μόνο προσωπική ταπείνωση και όχι οικογενειακή ατίμωση. Δεν δικαιολογούσαν από μόνες τους την έναρξη βεντέτας. Ήταν η επίθεση που γινόταν κάτω από άνισους όρους, ή έδινε την εντύπωση ότι είχε γίνει κάτω από άνισους όρους, για παράδειγμα λόγω έλλειψης μαρτύρων, που δημιουργούσε τις συνθήκες έναρξης γενικευμένου αλληλοσκοτωμού των συγγενών. Μια τέτοια επίθεση κατανάγκαζε τους συγγενείς σε υποχρέωση αυτοδικίας, ή κατ’ ελάχιστο στο φόνο κάποιου συγγενή του φταίχτη επειδή η υπόθεση είχε πλέον ξεφύγει από τα όρια του προσωπικού και ήταν υπόθεση οικογενειακή. Ταυτόχρονα κάθε σκέψη ‘τίμιας’ αναμέτρησης χανόταν αφού η αρχική συμπλοκή δεν πιστευόταν ότι ήταν τέτοια. Σκοπός πλέον ήταν ο φόνος με οποιοδήποτε μέσο αφού η μη επιδίωξη του σήμαινε οικογενειακή ατίμωση και ο καταναγκασμός ήταν τόσο ισχυρός που ακόμη και η θρησκεία δεν αποτελούσε εμπόδιο. Άλλωστε, στο μυαλό αυτών των ανθρώπων, που κατά κανόνα ήταν τελείως απαίδευτοι, εφόσον κατάφερναν να σκοτώσουν χωρίς να σκοτωθούν η άφεση αμαρτιών ήταν εγγυημένη από κάποιο συγγενή τους παπά.

Αυτά βέβαια δεν τα γνώριζε ο Du Loir και, μέσα στην κατάπληξη που του προκάλεσε το φαινόμενο, υπαινίσσεται δειλία. Η βεντέτα όμως δεν ήταν συνυφασμένη με την έλλειψη θάρρους και κανείς στη Ζάκυνθο εκείνου του καιρού δεν θα διανοούνταν κάτι τέτοιο. Η ελάχιστη έστω σύνδεση της βεντέτας με δειλία θα είχε εξαφανίσει το φαινόμενο από τα γεννοφάσκια του αφού η τιμή της οικογένειας ήταν άρρηκτα δεμένη με τον απόλυτο ανδρισμό των αρσενικών της μελών. Μια από τις σχετικά πρόσφατες περιπτώσεις, για την οποία έχουμε την τύχη να έχουν διασωθεί κάποιες λεπτομέρειες, το επιβεβαιώνει.

Ο Βερνάρδος Λεφτάκης ήταν υπεύθυνος του σκάφους της Σανιτάς (Υγιειονομείου) και γνωστός σαν άνθρωπος του Κωνσταντίνου Λομβάρδου (5). Μια μέρα, λίγο μετά την Ένωση, συνόδευε το Λομβάρδο σε κάποια περιοδεία στην ύπαιθρο όταν τον πρόλαβε η είδηση ότι ο μικρότερος αδελφός του είχε σκοτωθεί από κάποιον. Αφού βεβαιώθηκε ότι δεν επρόκειτο για έντιμη αναμέτρηση αλλά για δολοφονία, κατέβηκε στη Χώρα και πήγε στην Αστυνομία, όπου υπηρετούσε ο αδελφός του φονιά. Μπροστά στον ενωμοτάρχη και δύο άλλους αστυνομικούς τον πυροβόλησε στο κεφάλι, τον μαχαίρωσε στην καρδιά και μετά διέφυγε αφήνοντας τους παριστάμενους αποσβολωμένους. Δεν βρέθηκε παρά το ανθρωποκυνηγητό που ακολούθησε και πιστευόταν ότι τον φυγάδευσε ο ισχυρός προστάτης του.

Αυτά αναφέρονται μόνο για να ανασκευαστεί η λανθασμένη εντύπωση του Du Loir και χωρίς την παραμικρή διάθεση ηρωοποίησης κανενός. Ο γράφων δεν θα μπορούσε παρά να αισθάνεται βαθειά την παράνοια που οδηγούσε σε τέτοιες πράξεις αφού έλκει μεγάλο μέρος της καταγωγής του από δύο σόγια που αλληλοσκοτώνονταν κατά το μεγαλύτερο μέρος του 19^ου αιώνα με κάποια ξεχασμένη πια αφορμή. Η καταγωγή αυτή του γράφοντος είναι σχετικά πρόσφατη και ανάγεται στις αρχές του 20^ου αιώνα αλλά οι δύο οικογένειες είχαν ήδη συνυπάρξει σαν γείτονες για 300 χρόνια πριν την έναρξη της αλληλοσφαγής. Πρέπει λοιπόν να είχαν προηγουμένως συμπεθεριάσει ουκ ολίγες φορές αφού και η κοινωνική τους θέση ήταν περίπου ίδια. Σκοτώνονταν δηλαδή άνθρωποι που όχι μόνο δεν είχαν τίποτα να χωρίσουν και δεν είχαν ποτέ βλάψει ή προσβάλλει ο ένας τον άλλο αλλά και που συχνά συνδέονταν με δεσμούς συγγένειας.

Όσο όμως δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ήρωες άλλο τόσο δεν μπορούν να χαρακτηριστούν κοινοί δολοφόνοι. Ήταν, το δίχως άλλο, άνθρωποι βίαιοι, σε μια κοινωνία όμως όπου η βία δεν ήταν απλώς ανεκτή∙ ήταν απαραίτητη, και κατά συνέπεια επαινετή, τόσο λόγω εξωτερικών απειλών όσο και διαφορών ή συγκρούσεων εσωτερικά, για τις οποίες δεν υπήρχε ουσιαστικά προσβάσιμο πλαίσιο δίκαιης λύσης, ή έστω συμβιβασμού, χωρίς αξιόπιστη δυνατότητα βίαιης αντίδρασης της αδικημένης πλευράς. Με δεδομένες μάλιστα τις μεγάλες κοινωνικές ανισότητες ο μέσος Ζακυνθινός δεν μπορούσε να σταθεί μόνος του και ήταν απαραίτητη η ενεργή – συχνά ένοπλη – υποστήριξη είτε κάποιου πάτρωνα είτε της ευρύτερης οικογένειας. Η διατήρηση της οικογενειακής τιμής, χωρίς να παραγνωρίζεται ο ρόλος της επιθυμίας εκδίκησης, δεν ήταν παρά η μασκαρεμένη ανάγκη διατήρησης των κεκτημένων της οικογένειας συνολικά, κάτι που για τα φτωχότερα στρώματα ήταν πολλές φορές όρος επιβίωσης.

Ο μόνος δίκαιος τρόπος θεώρησης αυτών των ανθρώπων είναι σαν θύματα, στη μεγάλη τους πλειοψηφία τουλάχιστον. Πίστευαν ακράδαντα πως το μίσος ήταν γι αυτούς ιερή υποχρέωση, το αίμα, ξένο ή δικό τους, προσφορά στα αγαπημένα τους πρόσωπα, το έγκλημα μοναδικός τρόπος να αντικρίσουν την κοινωνία με το κεφάλι ψηλά. Όπως θύματα ήταν και όλοι όσοι με το ένα ή τον άλλο τρόπο αγγίχτηκαν από το μίασμα. Δύσκολο για μας να αποδεχτούμε θύματα χωρίς θύτες σε  τραγωδίες άγραφτες που παίχτηκαν δυο χιλιετίες μετά το θάνατο των μεγάλων τραγωδών. Θα πρότεινα όμως στον ενδιαφερόμενο αναγνώστη να διαβάσει τη με περισσή ευαισθησία και βαθειά ενσυναίσθηση θύμηση της Διονυσίας Μούσουρα - Τσουκαλά ‘Δύο τα θύματα’ (6). Επίσης την έρευνα ‘Οι ερειπωμένες μνήμες δεν ησυχάζουν∙ ως πότε θα περιφέρουν τη σιωπή τους; Νικόλαος, ιερεύς ο Κεφαλληνός’ του Τάκη Κεφαλληνού, ενός ανθρώπου που η ζωή του σημαδεύτηκε από αυτή την κατάρα (7). Τέλος, αναλογιστείτε αν θέλετε, σαν προσευχή, τον πόνο τόσων μανάδων που ανατρέφανε γιούς προορισμένους να σκοτώσουν ή να σκοτωθούνε∙ την αγωνία τους όταν τους περιμένανε να γυρίσουν τα βράδια μέσα από τους ίσκιους που άπλωνε το φεγγάρι ή το που έφτανε η ψυχή τους όταν ακούγανε μακρινό πυροβολισμό.  Ίσως να είναι κομμάτι και από τη δική σας οικογενειακή ιστορία.

-----------------------------------------------------------------------------------

1)  Η έλλειψη δικαιοσύνης και η ατιμωρησία είναι πολύ παλιά και πηγαίνει πίσω στις αρχές της Βενετοκρατίας, χωρίς να ισχυρίζομαι ότι τα πράγματα ήταν καλύτερα στην προ-Βενετική εποχή ή στο Δεσποτάτο του Μοριά, από όπου είχαν προέρθει πολλές από τις οικογένειες του νησιού. Ένα τμήμα της αναφοράς του πρεβεδούρου Gabriel Elmo το 1580 [βλέπε Οι Αναφορές των Βενετών Προβλεπτών της Ζακύνθου (16^ος – 18^ος αι.), Βενετία 2000, σελ. 95, του Δημήτρη Αρβανιτάκη] είναι αρκετά διαφωτιστικό για την κατάσταση το 16^ο αιώνα.

2)  Δ. Αρβανιτάκης, Οι Αναφορές, Εισαγωγή. 

3)  Les voyages du sieur Du Loir, Παρίσι 1654, σσ. 353 – 355.

‘Le soir ie croyois que nous deussions aller coucher à Castel Tornese, mais Monsieur l'Ambassadeur ayant eu aduis que les Fregates de la Republique qui deuoient le prendre pour Ie mener au Zante estoient au riuage de la Mer, nous allasmes y camper & le lendemain nous passasmes au Zante en trois ou quatre heures de temps. Il sallut attendre dans cette Isle plus de 15. iours les Galeres du Signor Maximo Contarini, & du Signor Briani qui auoient ordre de porter Mr L’ Ambassadeur à Venise, par ce qu'elles auoient esté battues d'vne rude tempeste vers les Cerigues. Ce seiour nous sembla long & estoir ennuyeux,n'y ayant rien dans le Zante digne de curiosité : mais plutost beaucoup de choses qui donnent de l'horreur & de l'indignation, qui sont les meurtres & les assassinats que cause la mortelle, haine des familles & des particuliers Grecs en toutes les Isles suiettes à la domination de Venise; lamais vous n'auez entendu parler de pareille chose, ie ne crois pas qu'il y en ait vn parmy eux qui n'ait quelque ennemy mortel, & qui ne nourrisse continuellement dans l'ame le dessein de le tuer à la premiere occasion. Aussi sont – ils tousiours sur leurs gardes, & ils vont tellement armez qu’il ne leur marque plus que deux petite coulevrines sur les espaules, pour auoir un attirail de guerre complet. Ils ne sont iamais sans chemisette de mailles, ils ne vont point la nuit sans auoir un pot de fer en teste, & a toute heure vous trouuerez autour de la ceinture de leur haut de chausses pour le moins autant de Pistolets & de poignards qu’on y porte d’eguillettes en France , & de plus pour parer les coups, ils ont encore une targue qui les couure depuis les pieds iusques à la teste. Auec toutes ces armes qui ne sont que de Ville, (car il en faut bien d’autres pour la campagne) iamais ils n’attaquent vn homme qu’a leur aduantage, & ils passent toute leur vie a chercher l’occasion de le trouuer , en quelque lieu que ce puisse estre sans auoir mes me respect pour les sacres. Vous n’entendez parler que d'actions plus noires que l’imagination n'en scauroit conceuoir, & pour en estre absous, ils n’ont qu’à s’en aller à ConstantinopIe, & en demander l’abolition au Baïle, qui y reside pour Venise, parce qu'il à pouuoir de leur donner vne indulgence pleniere pour toute sorte de crime. C'est auec cette clemence que la Republique de Venise conserue ses suiets; car en verité ie ne croy pas que si elle faisoit lustice à tous les coupables, il luy enrestat vn innocent.’

4)  Thomas W Gallant, Honor, Masculinity, and Ritual Knife Fighting in Nineteenth-Century Greece, American Historical Review, Απρίλιος 2000, σσ. 359 – 382. Τα στοιχεία αντλούνται κυρίως από την Κέρκυρα και την Κεφαλονιά επειδή τα αρχεία της Ζακύνθου έχουν καταστραφεί. Συγκρίνοντας στατιστικά στοιχεία από το τέλος του 19^ου και τις αρχές του 20^ου αιώνα που έχει δημοσιεύσει ο ίδιος αλλού, καθώς και από αφηγήσεις ξένων, η κατάσταση στη Ζάκυνθο ήταν πολύ χειρότερη από τα άλλα νησιά.

5)  Βλέπε προηγούμενο.

6)  Δημοσιεύτηκε στον ιστότοπο Νυχθημερόν στις 4 Μαΐου 2012 http://www.nyxthimeron.com/2012/05/blog-post_04.html

7)  Δημοσιεύτηκε στις Επιλογές της εφημερίδας Ερμής Ζακύνθου σε δύο τμήματα στις 17 και 24 Φεβρουαρίου 2012. Επίσης στο  http://www.parathemata.com/2012/02/blog-post_18.html στις 18 Φεβρουαρίου 2012.