Λίγες σελίδες πιο πίσω

Δεν συνηθίζω να σας πισωγυρίζω κάθε φορά που κάνω κάποια ενημέρωση ή διόρθωση σε παλιότερη ανάρτηση. Αυτή τη φορά τα πράγματα είναι διαφορετικά. Πως να το κάνουμε, είναι πολύ καλύτερα να ακούς μια ιστορία από τα χείλη του πρωταγωνιστή παρά από τρίτους, τέταρτους, και πέμπτους ... Όσοι βρήκατε ενδιαφέρουσα την ‘προίκα της Ραχμανίτ’ πατήστε εδώ.

Ο Ναυπλιώτης μισθοφόρος και η χαμένη τιμή του βασιλιά της Γαλλίας

Οι γραπτές περιγραφές που έχουμε για τους Στρατιώτες είναι κυρίως από Βενετικές και Γαλλικές πηγές. Βρήκα και μια – πολύ σύντομη αλλά άκρως ενδιαφέρουσα – Αγγλική περιγραφή στον 3^ο τόμο των Χρονικών του Raphael Holinshed και των συνεργατών του, που πρωτοεκδόθηκαν μεταξύ 1577 και 1586. Είναι καλοκαίρι του έτους 1513 και ο Άγγλος βασιλιάς Ερρίκος Η΄ βρίσκεται στη Γαλλία περιμένοντας να ενώσει τις δυνάμεις του με αυτές του αυτοκράτορα Μαξιμιλιανού Α΄ και να αντιπαρατεθούν στους Γάλλους.

Ανάμεσα στους Γάλλους υπήρχαν κάποιοι ελαφροί ιππείς ονομαζόμενοι Stradiots (αλλού στο ίδιο βιβλίο αναφέρονται και σαν Estradiots) με κοντούς αναβατήρες, καστόρινα καπέλα, μικρά δόρατα, και ξίφη σαν τις κυρτές σπάθες της Τουρκίας.

Το ‘μικρά δόρατα’ είναι βέβαια σχετικό, όπως μπορούμε να δούμε στην παραπάνω απεικόνιση μιας κομπανίας Στρατιωτών στην υπηρεσία του Μαξιμιλιανού Α’ από το Der Weiß-Kunig. Απλώς ήταν ελαφρύτερα από τα βαριά κοντάρια των ιπποτών και τις τεράστιες ‘σάρισες’ του πεζικού. Για τους κοντούς αναβατήρες έχουμε ήδη μιλήσει. Οι κυρτές σπάθες των Στρατιωτών είναι γνωστές. Το νέο σε αυτή την περιγραφή είναι το υλικό κατασκευής των χαρακτηριστικών καπέλων των Στρατιωτών.

Είναι νομίζω εκπληκτικό πως τα καπέλα των δανδήδων του 19^ου αιώνα όχι μόνο έμοιαζαν με τα καπέλα των Στρατιωτών του 15^ου και 16^ου αλλά ήταν φτιαγμένα και από το ίδιο υλικό.

Αργότερα ο Ερρίκος Η’ θα προσλάβει και αυτός Στρατιώτες. Από την ίδια πηγή μαθαίνουμε πως το 1541 Στρατιώτες υπηρετούσαν στα σύνορα με τη Σκωτία, μια περιοχή όπου γίνονταν συχνά εκατέρωθεν επιδρομές, αλλά στέλνονταν και στις κατεχόμενες από τους Άγγλους περιοχές της Γαλλίας όταν χρειαζόταν.

Ένα σημαντικό ντοκουμέντο για τη δράση τους βρίσκεται στις ‘Αποδημίες’ του Κερκυραίου Νίκανδρου Νούκιου. Τα σχετικά αποσπάσματα είχε δημοσιεύσει ο, επίσης Κερκυραίος, Ανδρέας Μουστοξύδης (1). Ο Νίκανδρος, ταξιδεύοντας στην Ευρώπη, τους συνάντησε στην Αγγλία και τους συνόδευσε – έφιππος και ένοπλος αλλά χωρίς να είναι γνωστό αν συμμετείχε στις μάχες – σε επιδρομές στη Σκωτία και λίγο αργότερα στη Γαλλία. Πρόκειται για Στρατιώτες από το Ναύπλιο που είχαν πριν λίγα χρόνια δει την πατρίδα τους, άπαρτη στον πόλεμο, να παραδίνεται από τη Βενετία στους Οθωμανούς για να σφραγιστεί η ειρήνη. Είχαν διαλέξει το δρόμο της προσφυγιάς και κάποιοι από αυτούς, κουβαλώντας το ριζικό τους στην κόψη του σπαθιού τους, βρέθηκαν στις εσχατιές της Εσπερίας. Αρχηγός τους ήταν ένας Θωμάς ο Αργείος, του οποίου τις αρετές εκθειάζει ο Νούκιος. Δεν μας δίνει το επώνυμο του Θωμά αλλά οι ιστορικοί πιστεύουν πως πρόκειται για κάποιο Θωμά Μπούα.

Μετά από κάποιες μικροσυμπλοκές, την άνοιξη του 1546, οι Στρατιώτες βγήκαν από τη Βουλώνη προς συνάντηση του εχθρού. Έγινε σφοδρή μάχη κατά την οποία 550 Στρατιώτες αντιμετώπισαν 1000 Γάλλους – πάνοπλους ιππείς και πυροβολικό. Ο Νούκιος δίνει παράφραση του λογυδρίου με το οποίο ο Θωμάς εμψύχωσε τους άνδρες του. ‘Δεν έχουμε φέρει από την πατρίδα μας τίποτα άλλο εκτός από την ανδρεία και την γενναιότητα μας’, και, 'Ας κάνουμε την ακτή του ωκεανού κόκκινη από το αίμα των αντιπάλων μας, και ας δείξουμε με τα έργα μας την από παλιά θρυλούμενη ανδρεία των Ελλήνων’ είναι λόγια που του αποδίδει. Στη συνέχεια σχεδίασε ένα κλασικό ελιγμό τανάλιας , στέλνοντας το πρωτοπαλίκαρο του, κάποιον Ελεάζαρο, να επιτεθεί με ένα τμήμα στα νώτα των Γάλλων. Στο τέλος οι Γάλλοι τράπηκαν σε φυγή με απώλειες πολλαπλάσιες των Στρατιωτών. Οι Στρατιώτες είχαν 35 νεκρούς και 40 τραυματίες, ανάμεσα τους και το Θωμά που επλήγη από δόρυ στο μηρό.

Σας αφήνω να απολαύσετε για λίγο, αν μπορείτε, τα ιδιοτύπως αρχαΐζοντα Ελληνικά του Νίκανδρου. Να σας πω όμως προηγουμένως ότι όταν λέει Τάμεσις δεν εννοεί τον Thames του Λονδίνου αλλά τον Tweed στα σύνορα της Σκωτίας.

Λίγο μετά τα γεγονότα που περιγράφει ο Νούκιος, στις 25 Μαΐου 1546, οι δύο βασιλιάδες έκαναν ειρήνη. Πολλοί πολεμιστές άρχισαν να απολύονται και να γυρίζουν στις πατρίδες τους. Ο Θωμάς πήγε στην Αγγλία και ο Νίκανδρος, με άλογο και λεφτά που του έδωσε ο Θωμάς, στην Ιταλία.

Ο Θωμάς μάλλον δεν μπόρεσε να απολαύσει την παχυλή αμοιβή που εισέπραξε από τον Ερρίκο Η’. Σε ένα γράμμα (2) του νέου πρεσβευτή των Άγγλων στη Γαλλία Nicholas Wotton, με ημερομηνία 28 Νοεμβρίου 1546, υπάρχει αυτό το απόσπασμα:

Ως προς τον Καπετάν Μπούα, τον Αλβανό που πιάστηκε στο Τορίνο, αυτός καταδικάστηκε, και εκτελέστηκε, τουλάχιστον ένα δεκαπενθήμερο πριν την ημερομηνία του γράμματος που μου ζητούσε να μεσολαβήσω για χάρη του. Μου λένε ότι το έσκασε με ένα μεγάλο ποσό χρημάτων του ανωτέρου του, τα οποία ο ανώτερος ήταν να τα παραδώσει στον Βασιλιά (της Αγγλίας). Και ήταν ο ανώτερος του η αιτία που συνελήφθη, και που έκανε τη διαδικασία εναντίον του – και ότι αυτός ο Μπούας δεν είπε ποτέ πως ήταν υπηρέτης της Υψηλότητας του Βασιλιά. Είπε σωστά ότι Τον είχε υπηρετήσει, αλλά είχε ξεκάθαρα φύγει, και αναζητούσε υπηρεσία στην Ιταλία. Μου το είπε ο Ναύαρχος, και μου το επιβεβαίωσε ο Καρδινάλιος του Turnon (και παρόλα αυτά δυσκολεύομαι να το πιστέψω) ότι ο Μπούας ενόσω ήταν στην υπηρεσία της Μεγαλειότητας του Βασιλιά, πρότεινε να επιστρέψει στον Γάλλο Βασιλιά με όλους τους άνδρες του, αλλά ότι ο Γάλλος Βασιλιάς είπε ότι δεν θα εμπιστευόταν κανένα τέτοιον – και ότι σίγουρα ήταν πρέπον να σκέφτεται κανείς πως σε τέτοιο άνθρωπο έπρεπε να δειχτεί λιγοστή καλοσύνη και να είναι γρήγορη η διαδικασία (δίκης και εκτέλεσης) – και έτσι ας ελεήσει ο Θεός την ψυχή του.

Στο γράμμα δεν αναφέρεται το μικρό όνομα του Μπούα και έτσι δεν μπορούμε να είμαστε απόλυτα σίγουροι ότι ήταν ο Θωμάς. Φαίνεται όμως ότι ήταν. Όπως και ο Μπούας της επιστολής, ο Θωμάς είχε υπηρετήσει τους Γάλλους πριν πάει στην Αγγλία, γι αυτό ήταν γνωστός και σαν Thomas D’ Arghien. Άλλωστε πόσοι καπετάνιοι με το όνομα Μπούας μπορεί να υπηρετούσαν τον Ερρίκο Η΄ εκείνη την εποχή και να ήταν αρκετά σημαντικοί ώστε να ασχολούνται μαζί τους οι κυβερνήσεις Αγγλίας και Γαλλίας; Το γράμμα αυτό φαίνεται ότι ξεσκεπάζει και διατηρεί ανεξίτηλο ένα ατιμωτικό έγκλημα του Γάλλου βασιλιά Φραγκίσκου Α΄. Η εικόνα που σχηματίζεται από τα γραφτά του Νούκιου και την επιστολή του Wotton είναι σαφής.

Ο Θωμάς δεν έμεινε για πολύ στην Αγγλία μετά το τέλος του πολέμου. Πήρε την πλουσιοπάροχη αμοιβή του και έφυγε, ίσως γιατί δεν χρειαζόταν πια ο Ερρίκος τις υπηρεσίες του, ή επειδή ο ίδιος, έχοντας αποκτήσει αρκετά χρήματα, αποζητούσε πλέον τη θαλπωρή του Μεσογειακού ήλιου. Στο δρόμο για την Ιταλία πέρασε από περιοχές που έλεγχε ο Γάλλος βασιλιάς, σίγουρος πως σε περίοδο ειρήνης δεν είχε τίποτα να φοβηθεί. Στο Τορίνο όμως τον συνέλαβαν και τον παράπεμψαν σε στημένη δίκη με χαλκευμένες κατηγορίες, παρουσιάζοντας την αμοιβή του σαν προϊόν κλοπής. Το ότι ήταν χαλκευμένες είναι φανερό, γιατί αν ο Θωμάς είχε κλέψει χρήματα που προορίζονταν για τον Άγγλο βασιλιά δεν θα είχε ζητηθεί από τον πρεσβευτή να μεσολαβήσει υπέρ του. Γνωρίζοντας οι Γάλλοι πως η σύλληψη του Μπούα θα μαθευτεί στο Λονδίνο, και ότι θα υπάρξει Αγγλική παρέμβαση και ξεσκέπασμα της σκευωρίας, φρόντισαν να γίνει η δίκη στα γρήγορα και να τον εκτελέσουν άμεσα. Πραγματικά ο Wotton βρέθηκε προ τετελεσμένου γεγονότος, το οποίο μάλιστα οι Γάλλοι προσπάθησαν να δικαιολογήσουν με περαιτέρω συκοφαντίες. Τέτοιο ήταν το εκδικητικό τους μένος εναντίον του Μπούα!

Βρίσκω τον πειρασμό της αντιπαραβολής και σύγκρισης του ήθους του μισθοφόρου με αυτό του μονάρχη ακατανίκητο. Ο Θωμάς και τα παλληκάρια του πολεμούσαν και θυσιάζονταν για να αποδείξουν την παλληκαριά τους, για να μη ντροπιάσουν την πατρίδα τους, και για να τιμήσουν το ψωμί που έτρωγαν και την υπόσχεση τους. Αυτά ήταν που μέτραγαν πάνω από όλα την κρίσιμη στιγμή πριν τη μάχη και τους έκαναν να υπερβάλλουν εαυτούς πέφτοντας ορμητικά πάνω σε πολυαριθμότερους, σιδερόφραχτους αντιπάλους. Πάνω από την προσδοκία για λάφυρα, λύτρα, και αμοιβές, στεκόταν το φιλότιμο.

Ο Φραγκίσκος Α΄, από την άλλη, ήταν ένας από τους σημαντικότερους ηγεμόνες της Ευρώπης, θεμελιωτής μεγάλων έργων, προστάτης των γραμμάτων και των τεχνών – κατά τη διάρκεια της βασιλείας του έφερε ο Leonardo da Vinci την Gioconda στη Γαλλία – και οργανωτής εξερευνητικών αποστολών στην Αμερική και τον Ινδικό Ωκεανό. Η φιλοδοξία του και η αντιζηλία του με τον αυτοκράτορα Κάρολο Ε΄τον οδήγησαν σε ολόκληρη σειρά πολεμικών περιπετειών, συνήθως άδοξων, κατά τη διάρκεια της 32-χρονης βασιλείας του. Στα 1525, αιχμάλωτος του μισητού αντιπάλου του μετά τη μάχη της Παβίας, είχε πει το περίφημο ‘Έχασα τα πάντα εκτός από την τιμή μου’. Μόλις όμως απελευθερώθηκε τον επόμενο χρόνο παρασπόνδησε με διάφορες δικαιολογίες. Λίγο αργότερα προκάλεσε σκάνδαλο στο Χριστιανικό κόσμο συμμαχώντας με τον σουλτάνο ενάντια στον αυτοκράτορα. Για την εκτέλεση του Θωμά Μπούα το 1546 δεν μπορούσε να μην είχε τουλάχιστον ενημερωθεί – ήταν μια υπόθεση που απτόταν των ευαίσθητων σχέσεων του βασιλείου του με την Αγγλία. Αποδεικνύεται, όπως και η ανώτατη φεουδαρχική κλίκα που τον περιστοίχιζε, μικρόψυχος, εκδικητικός, δολοπλόκος, και ανειλικρινής. Έχασε τη ζωή του και όλα τα γήινα αγαθά του τον επόμενο χρόνο. Η τιμή του, όπως τόσων άλλων βασιλιάδων, είχε υπάρξει μόνο σαν έννοια κενή περιεχομένου.

Ενημέρωση (αυθημερόν)

Κάποιες συμπληρωματικές πληροφορίες που βοηθούν να σχηματίσουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για τον τελευταίο χρόνο της ζωής του Θωμά Μπούα.

20 Ιανουαρίου

Οι καπετάνιοι Αντώνιος Στασινός και Νικόλαος Κρεζίας που είχαν υπηρετήσει ‘στο βορρά’ το προηγούμενο καλοκαίρι στέλνονται στη Βουλώνη με 50 άνδρες ο καθένας. Συνταγματάρχης των ‘Αλβανών’ είναι εκεί ο Cavalier Thomaso, δηλαδή ο Θωμάς Μπούας. Οι δύο καπετάνιοι θα εξισώσουν την αμοιβή τους (που αρχικά θα είναι 30 κορώνες το μήνα) με τους άλλους όταν συγκεντρώσουν 100 άνδρες ο καθένας.

13 Φεβρουαρίου

Γράμμα από το Συμβούλιο της Βουλώνης στον Ερρίκο Η΄ με παράπονα ότι οι δύο νεοφερμένοι καπετάνιοι και διάφοροι άλλοι, Ισπανοί και Ιταλοί, ‘κλέβουν’ Στρατιώτες από το Μπούα αντί να φέρουν από αλλού και αυτό τον στενοχωρεί πολύ. Ο Μπούας ζητάει επίσης αποζημίωση για τα άλογα των ανδρών του που έχουν σκοτωθεί και φτάνουν τα 60.

17 -20 Μαρτίου

Φαίνεται να επιχειρείται κάποια λύση με την ονομασία του Μπούα συνταγματάρχη όλων των Άλβανών’ της Βουλώνης.

7 Απριλίου

Γίνεται νυχτερινή επιδρομή του Μπούα στο Estaples. Ανάμεσα στους αιχμαλώτους είναι ένας Γασκώνος και κάποιοι ‘Γερμανοί’.

25 Μαΐου

Υπογραφή συνθήκης ειρήνης

Ιούλιος

Ο Wotton, ο οποίος συμμετείχε στις διαπραγματεύσεις ειρήνευσης, τοποθετείται πρέσβης του Ερρίκου στη Γαλλία. Ο Θωμάς φαίνεται ότι είναι ακόμη στην υπηρεσία του Ερρίκου.

25 Σεπτεμβρίου

Ένα γράμμα του πρέσβη στη Βενετία Edmund Harvel πληροφορεί τον Ερρίκο ότι οι Γάλλοι έχουν συλλάβει τον Καπετάν Μπούα και κινδυνεύει η ζωή του.

4 Νοεμβρίου

Ο Γάλλος πρέσβης στην Αυλή του Ερρίκου de Selve γράφει στον Φραγκίσκο Α΄ ότι ο βασιλιάς του ζήτησε να γράψει για τον Cavalier Boa, ο οποίος συνελήφθη μετά την υπογραφή της ειρήνης. Ο Μπούας όμως ίσως είναι ήδη νεκρός.

-----------------------------------------------------------------------------  

(1)  Πανδώρα, φυλ. 154, τόμος Ζ΄, 1856

(2)  State Papers, τόμος 11^ος, έκδοση 1852, σελ. 358.

Gallows Hill

Η κορυφή του Εξηνταβελόνη κοιτώντας την από το Κάστρο. Στο βάθος ο Σκοπός και στον ορίζοντα ο Μοριάς. Σχέδιο του Ludwig Salvator.

Όπως και χιλιάδες άλλοι Ζακυνθινοί μεγάλωσα βλέποντας τον Εξηνταβελόνη σχεδόν καθημερινά. Είναι ένας μικρός, χαρακωμένος από το νερό χωματόλοφος με μπαλώματα αραιής βλάστησης που, μαζί με το διπλανό λόφο του Κάστρου, χωρίζει τη Χώρα από τον κάμπο. Τα δύο υψώματα είναι από το ίδιο αργιλώδες υλικό – παίρνουν ένα χρώμα κιτρινόφαιο στον ήλιο και γκριζάρουν στη βροχή που τα σιγοτρώει ατέλειωτους αιώνες τώρα. Λένε πως οι δύο λόφοι ήταν κάποτε ένας και πως χωρίστηκαν από ένα μεγάλο σεισμό, αυτόν του 1469 ή ίσως αυτόν του 1513. Λένε ακόμα πως ίσως ανάμεσα τους βρίσκονται θαμμένα τα ερείπια της Ψωφίδας, της αρχαίας ακρόπολης. Οι ομοιότητες όμως σταματάνε εδώ. Τίποτα άλλο κοινό δεν έχουν.

Στη μοιρασιά το Κάστρο πήρε το μπόι, το χαρακτήρα που του δίνει το πυραμιδοειδές του σχήμα, την ομορφιά των πευκώνων και των ελαιώνων, τα αναβλύζοντα νερά των πηγών, τα άνθη των σπιτιών και των επαύλεων, τη δύναμη και την αλλοτινή επιβλητικότητα των επάλξεων, κεντρική θέση στη Ζακυνθινή ιστορία. Στον Εξηνταβελόνη δεν έμεινε τίποτα. Αδιάφορος, πάντα στη σκιά του μεγάλου, προικισμένου αδελφού του, άχρηστος και ενοχλητικός. Ίσως γι αυτό τον βγάλανε Εξηνταβελόνη, τσιγκούνη που δε δίνει ποτέ τίποτα. Έτσι δηλαδή μου αρέσει να πιστεύω.

Κάποτε τον λέγανε Προφήτη Ηλία ή Άι Λιά, γιατί είχε χτιστεί πάνω του μια εκκλησία του αγίου. Χάθηκε όμως η εκκλησία, χάθηκε και το όνομα. Τώρα ψηλώσανε και τα σπίτια, χάθηκε και η καθημερινή θέα του Εξηνταβελόνη για τους περισσότερους Ζακυνθινούς. Βυθίστηκε ο χωματόλοφος βαθύτερα στην αφάνεια, μεγάλωσε η αδιαφορία.

Όμως ο παραγνωρισμένος λόφος κρύβει ένα τρομερό μυστικό, μια ιστορία παραμερισμένη από τη λήθη. Σε ένα Βρετανικό χάρτη του 1844 (1) που απεικονίζει την παραλία, από το Κρυονέρι μέχρι την πούντα Νταβία του Αργασιού, βλέπει κανείς σημειωμένο και μισοσχεδιασμένο τον Εξηνταβελόνη. Με άλλο όνομα, Αγγλικό: Gallows Hill – Λόφος του Ικριώματος, της Κρεμάλας.

Το όνομα αυτό δεν αφήνει καμία αμφιβολία. Υπάρχουν τέτοια τοπωνύμια σε αρκετές χώρες και όλοι ανεξαίρετα αυτοί οι λόφοι ήταν κάποτε τόποι εκτελέσεων, Γολγοθάδες. Δεν ξέρω πότε πρωτοχρησιμοποιήθηκε ο Εξηνταβελόνης σαν κολαστήριο αλλά νομίζω είναι πιθανό να είναι πολύ παλιά ιστορία. Πολλοί θεσμοί και συνήθειες της Βενετοκρατίας πέρασαν μέσω της Επτανήσου Πολιτείας και διατηρήθηκαν στα χρόνια της Βρετανικής Προστασίας.

Τη χρήση του την εποχή της Αγγλοκρατίας έπρεπε να την είχα υποπτευθεί νωρίτερα. Ο Πρώσος Johahn Bramsen, που πέρασε από τη Ζάκυνθο τον Ιούλιο του 1814, είχε πει κάτι (2) που μετάφρασε και δημοσίευσε ο Κώστας Καιροφύλας.

Ας μου επιτραπεί να αντιμετωπίσω με σκεπτικισμό τους Βρετανικούς ισχυρισμούς που μεταφέρει ο Bramsen περί αποτελεσματικότητας της πολιτικής της αγχόνης.  Ο Ferdinand Whittingham, λίγο πριν την ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα, συνάντησε στη Ζάκυνθο τον Ιούλιο Τυπάλδο, που όντας δικαστής γνώριζε πολύ καλά την κατάσταση, και πληροφορήθηκε ότι κατά μέσον όρο οι φόνοι στη Ζάκυνθο εκείνη την εποχή έφταναν ως και 25 το χρόνο (3). Αυτό είναι σε γενικές γραμμές σύμφωνο με την πληροφορία ότι το 1853 είχαν διαπραχθεί 23 φόνοι και 30 απόπειρες μέσα σε ενάμιση χρόνο (4). Κάποιος Δόκτωρ Davy βέβαια είπε στον Whittingham ότι όταν οι Άγγλοι πήραν τα Επτάνησα γινόταν στη Ζάκυνθο, κατά μέσον όρο, ένας φόνος την ημέρα (5). Αυτό όμως δεν μπορεί παρά να είναι τερατώδης υπερβολή με στόχο τη δικαιολόγηση της αποτυχίας των Βρετανών να ελέγξουν την κατάσταση, αφού αν το δεχτούμε πρέπει να συμπεράνουμε πως τα τρία τέταρτα των ανδρών του νησιού έπρεπε να περιμένουν βίαιο θάνατο.

Ο Whittingham δίνει μια περιγραφή απαγχονισμού που παρακολούθησε στην Κέρκυρα (6) και που πρέπει να έχει πολλές ομοιότητες με τις εκτελέσεις που γίνονταν στον Εξηνταβελόνη. Ο μελλοθάνατος είχε καταδικαστεί για πατροκτονία. Την ημέρα πριν την εκτέλεση τον πήγαν με τα πόδια σε μια εκκλησία όπου, όπως ήταν η συνήθεια, θα πέρναγε την τελευταία του νύχτα. Ένας παπάς έμεινε μαζί του για να τον προετοιμάσει. Ο κόσμος επιτρεπόταν να μπει στην εκκλησία να τον δει. Φορούσε κάτι σαν ράσο μοναχού με μια πινακίδα στην πλάτη που έγραφε στα Ελληνικά ‘πατροκτονία’. Την επόμενη μέρα, κατά τις 6 το πρωί, τον πήγαν, πάλι με τα πόδια και με συνοδεία πολλών παπάδων, σε ένα ύψωμα όπου είχε φτιαχτεί ένα μικρό ικρίωμα. Θεατές είχαν μαζευτεί κατά μήκος του δρόμου. Υπήρχε ισχυρή αστυνομική δύναμη επειδή πλανιόταν η υποψία ότι ο κόσμος ίσως προσπαθήσει να τον απελευθερώσει. Καμιά τέτοια κίνηση δεν έγινε. Ανέβηκε τα δύο ή τρία σκαλοπάτια του ικριώματος και χωρίς πολλές διαδικασίες, μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα, τον κρέμασαν.

Ο Whittingham δεν μας λέει τι ακολούθησε. Γνωρίζουμε για τα παλουκωμένα κεφάλια, τόσο από τη διήγηση του Johahn Bramsen που είδαμε πιο πάνω, όσο και από αναφορά του André Grasset de Saint Sauveur στα τέλη της Βενετοκρατίας. Κατά πάσα πιθανότητα η τιμωρία του Κερκυραίου χωρικού τερματίστηκε με το θάνατο του και θάφτηκε αμέσως μετά. Λίγο παλιότερα όμως οι Άγγλοι είχαν μια άλλη πρακτική, το λεγόμενο gibbeting. Αυτό σήμαινε ότι ολόκληρο το σώμα έμενε εκτεθειμένο για αρκετό καιρό, προς παραδειγματισμό και συμμόρφωση. Πολύ συχνά το έβαζαν σε ένα σιδερένιο κλουβί και το κρέμαγαν. Αν το σώμα προοριζόταν να μείνει εκεί για καιρό το άλειφαν προηγουμένως με πίσσα. Μια τέτοια περίπτωση αναφέρεται στο Ιστορικό Αρχείο της Κεφαλονιάς το 1835. Ο εκτελεσμένος – για δολοφονία αστυνομικού – έμεινε πισσωμένος στην Πύλαρο, στην κεντρική πλατεία, για 10 μέρες. Ο Κεφαλονίτης αυτός πρέπει να ήταν από τους τελευταίους Εφτανήσιους απαγχονισμένους που έμεινε εκτεθειμένος. Στην Αγγλία το gibbeting είχε απαγορευτεί τον προηγούμενο χρόνο.

Λεπτομέρεια της τοιχογραφίας του Pisanello ‘Ο Άγιος Γεώργιος και η πριγκίπισσα της Τραπεζούντας’, Βερόνα, 15^ος αιώνας

Κάποιες φορές σκέφτομαι τον Εξηνταβελόνη τη νύχτα, τόσο κοντά στην πόλη αλλά τόσο έρημο, και η φαντασία μου γεννάει αιωρούμενα κορμιά και τρίξιμο σκοινιού. Μία υποψία ανατριχίλας πάει να συρθεί ανάμεσα στις ωμοπλάτες μου. Το ταπεινό ύψωμα από γλίνα νίκησε τελικά την αδιαφορία μου.

Ενημέρωση 19/06/11

Ο Παναγιώτης μου έστειλε αρκετά κομμάτια που δικαιολογούν την παρατήρηση του όπως  την εκφράζει στα σχόλια.  Τα παραθέτω εδώ, και σαν τεκμήρια και επειδή είναι πολύ ενδιαφέροντα. Εγώ παραμένω αμετάπειστος και το γιατί το εξηγώ επίσης στα σχόλια.

Το πρώτο κείμενο είναι από τα Επτανησιακά Φύλλα, τόμος ΣΤ', 1968, σελ. 124.

Το δεύτερο είναι από τα επακόλουθα των συμπλοκών στον Υψόλιθο, όταν μετά από ένοπλη συμπλοκή Ζακυνθινών με Τούρκους ναύτες, των οποίων το πλοίο είχε εξοκείλει στο Λαγανά, ακολούθησε δεύτερη συμπλοκή μεταξύ Ζακυνθινών και Βρετανών στρατιωτών. Το κείμενο είναι από το βιβλίο του Κώστα Καιροφύλα Η Ζάκυνθος και η Ελληνική επανάσταση, σελ. 73.

Η ανάρτηση γίνεται όλο και πιο μακάβρια, ας το φτάσουμε λοιπόν στα άκρα. Εδώ ο Λεωνίδας Ζώης (Ιστορία Ζακύνθου, σελ. 243) μιλάει για τις εκτελέσεις στη Ζάκυνθο γενικά, περνώντας από το μουσκετάρισμα της ύστερης Βενετοκρατίας στο μεσαιωνικής προέλευσης τετάρτιασμα.

Το τετάρτιασμα ήταν ποινή που συνήθως επιβαλλόταν σε καταδικασμένους για προδοσία. Ο καταδικασμένος απαγχονιζόταν αργά, έτσι που να μην σπάσει ο σβέρκος του και επέλθει ακαριαίος θάνατος. Λίγο πριν ξεψυχήσει από ασφυξία κατεβαζόταν από την αγχόνη και ενόσω ήταν ακόμα ζωντανός τεμαχιζόταν στα τέσσερα. Εδώ βλέπετε το Βραζιλιανό επαναστάτη και εθνικό ήρωα Tiradentes εκτελεσμένο με αυτό τον τρόπο στα 1792.

------------------------------------------------------------------------------------ 

(1)   Φτιάχτηκε από τον Henry A. Moriarty του ατμόπλοιου Medea το Νοέμβριο του 1844 και βρίσκεται στο National Maritime Museum του Greenwich.

(2)  Bramsens Reise durch die Jonischen Inseln, Aegypten, Syrien, Palestina und Griechenland in den Jahren 1814 und 1815, ή σε Αγγλική μετάφραση του 1818 Letters of a Prussian traveller σελ. 156 – 157.

(3)  Four Years in the Ionian Islands: Their Political and Social Condition, τόμος 2^ος, Λονδίνο 1864, σελ. 220.

(4)  Κων. Σάθα, Το εν Ζακύνθω Αρχοντολόγιον και οι Ποπολάροι, Αθήνα 1867, σελ. 12.

(5)  Βλέπε 3.

(6)  σσ. 57 – 60.

Σε απαγορευμένη περιοχή – μέρος Β΄

Ασυνήθιστο και γεννάει ερωτηματικά. Πως λεγόταν η γυναίκα του Αντισυνταγματάρχη Gubbins; Γιατί δεν αναφέρεται το όνομα της; Στην πρώτη ερώτηση υπάρχει απάντηση. Λεγόταν Mary Breton και ο πατέρας της είχε μείνει για χρόνια στη Τζαμάικα.  Ίσως η Mary είχε γεννηθεί εκεί. Παντρεύτηκε τον 38χρονο αντισυνταγματάρχη Richard Gubbins στις 18 Οκτωβρίου 1819 στο Λονδίνο. Κάποιες πληροφορίες την ταυτίζουν με μια ‘19χρονη καλλονή με μεγάλη περιουσία’ με την οποία ήταν ερωτευμένος ο Gubbins εκείνη την εποχή.

Ο Gubbins ήταν βετεράνος των μαχών της Ισπανίας εναντίον του Ναπολέοντα και είχε διακριθεί στον Αμερικανοβρετανικό πόλεμο λίγο αργότερα. Ο μεγαλύτερος αδελφός του, ο James, στρατιωτικός και αυτός, είχε σκοτωθεί το 1815 στο Βατερλό. Ήταν πρώτα ξαδέλφια του περίφημου ζωγράφου John Constable, ο οποίος είχε κάνει το πορτραίτο του Richard γύρω στα 1804.

Πρέπει να ήταν ο άνθρωπος που εκτέλεσε τη διαταγή παράδοσης της Πάργας στον Αλή Πασά λίγο πριν παντρευτεί, γιατί μέχρι τότε ήταν διοικητής και κυβερνήτης της. Ο γάμος του κράτησε λιγότερο από 11 μήνες. Το γεγονός αυτό δημιουργεί την εύλογη υποψία ότι η Mary πέθανε από κάποια επιπλοκή της λοχείας μαζί με το παιδί της. Ίσως αυτός είναι ο λόγος που δεν αναφέρονται ονόματα, επειδή το νεογέννητο ήταν αβάφτιστο. Ο Richard Gubbins ξαναπαντρεύτηκε το 1825 και πέθανε μετά από μακριά ασθένεια το 1836.

Το 1940 υπήρχε στα Ιγγλέζικα Μνήματα αυτό το μνημείο.

Είναι, απ’ όσο ξέρουμε, ο παλιότερος τάφος του κοιμητηρίου. Σήμερα είναι όπως βλέπετε στις επόμενες δύο εικόνες.

Ο Clement Harby ήταν, όπως λέει η λατινική επιγραφή, ο Άγγλος πρόξενος στο Μοριά και τη Ζάκυνθο. Ήταν έμπορος, από πλούσια εμπορική οικογένεια. Ως προς τη γενεαλογία του υπάρχουν κενά, ασάφειες και αντικρουόμενες πληροφορίες στο διαδίκτυο. Παραθέτω λοιπόν εδώ τη σχετική σελίδα από το ‘The Visitation of London’ των ετών 1633 – 1635, σε έκδοση του 1880.

Ο Clement Harby ήταν, όπως φαίνεται εδώ, ο πρωτότοκος γιός και κληρονόμος του Jobe Harby και γεννήθηκε το 1619. Ο Jobe, μαζί με τον αδελφό του, που επίσης λεγόταν Clement, είχε πλουτίσει από την παραχώρηση του βασιλικού μονοπωλίου κασσίτερου την περίοδο 1616 – 1621 (1). Οι αδελφοί Harby στη δεκαετία του 1620 είχαν καίριες θέσεις στην πανίσχυρη Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών και ο Jobe και στην Εταιρεία του Λεβάντε. Υπήρχαν τουλάχιστον άλλοι δύο αδελφοί, από τους οποίους ο ένας λεγόταν Thomas.

Ο γεννηθείς το 1619 Clement Harby πήρε τον τίτλο του ιππότη στις 21 Απριλίου 1669 (2). Εκείνο περίπου τον καιρό διορίστηκε πρόξενος στο Μοριά.  Ίσως έμεινε κάποιο διάστημα στην Πάτρα αλλά το καλοκαίρι του 1670 έμενε στη Ζάκυνθο. Εκεί έλαβε ένα γράμμα από την Εταιρεία του Λεβάντε που περιέκλειε το διορισμό του από το βασιλιά Κάρολο Β΄ σαν πρόξενο και στη Ζάκυνθο. Στην ουσία η Εταιρεία επέλεγε τους προξένους και ο βασιλιάς επικύρωνε το διορισμό.

Πριν συνεχίσουμε πρέπει να ειπωθεί ότι οι πληροφορίες που ακολουθούν και αφορούν τα πρώτα χρόνια του στο νησί βρίσκονται  στα Βενετικά Αρχεία και προέρχονται από εδώ. Επίσης ότι μια σε βάθος έρευνα ολόκληρης της εικοσαετίας ξεπερνάει κατά πολύ τα όρια και τους σκοπούς αυτής της μικρής παρουσίασης.

Ο προηγούμενος πρόξενος στη Ζάκυνθο ήταν θείος του, ο Thomas Harby, και είχε πρόσφατα δολοφονηθεί. Σύμφωνα με ένα έγγραφο της 25^ης Αυγούστου 1670 ο Άγγλος πρεσβευτής στη Βενετία έκανε γνωστές, μέσω του γραμματέα του, τις απαιτήσεις που προέβαλλε ο νέος πρόξενος στη Ζάκυνθο αν και άφησε να εννοηθεί πως τις θεωρούσε υπερβολικές. Είπε ακόμη πως οι ένοχοι της δολοφονίας του προηγούμενου προξένου ήταν τρεις. Ο ένας είχε ήδη εκτελεστεί, ο άλλος είχε σταλεί κωπηλάτης στα κάτεργα, και ζητούσε την τιμωρία του τρίτου. Ο πρεβεδούρος της Ζακύνθου Ottavian Pisani, σε μια αναφορά του στις 12 Οκτωβρίου του ίδιου χρόνου, δίνει κάπως διαφορετικές πληροφορίες. Κατόρθωσε να συλλάβει έναν από τους ενόχους και τον έστειλε στα κάτεργα για δέκα χρόνια αλλά ο κύριος υπαίτιος εξακολουθούσε να διαφεύγει.

Ο Clement Harby ήταν μαχητικός υπερασπιστής των συμφερόντων των συμπατριωτών του από την πρώτη στιγμή. Ήρθε σε ρήξη με τον πρεβεδούρο της Ζακύνθου Girolamo Giustiniani ο οποίος σύμφωνα με Αγγλικές καταγγελίες τον προσέβαλε επανειλημμένα. Τα πήγε όμως πολύ καλύτερα με τον Ottavian Pisani που αντικατέστησε το Giustiniani το καλοκαίρι του 1670.

Το 1671 διεκδίκησε για λογαριασμό του William Tidiman ένα χρέος της Βενετικής Πολιτείας 4.322 κορωνών που του οφειλόταν από το 1652, όταν ήταν καπετάνιος του πλοίου Vivian! Μας δίνει μάλιστα την πληροφορία ότι μόνο οι δασμοί που εισέπραττε στη Ζάκυνθο η Βενετία από τους Άγγλους εμπόρους ανέρχονταν στο ποσό των 150.000 δουκάτων το χρόνο!!!

Τον επόμενο χρόνο ο δραστήριος Sir Clement διόρισε υποπρόξενους στην Κεφαλονιά και την Κέρκυρα αλλά ο ίδιος αντιμετώπισε προσβολή και απειλές μέσα στο Λαζαρέτο από κάποιον Cristoforo Stabile.

Το 1673 τα πράγματα αγρίεψαν πραγματικά μετά από δύο επεισόδια στο λιμάνι της Ζακύνθου. Κατά το πρώτο, σύμφωνα με τους Άγγλους, ενώ το πλήρωμα του μικρού πλοίου Amity φόρτωνε, δέχτηκαν επίθεση από τελωνειακούς για ασήμαντη αφορμή και με αποτέλεσμα να σκοτωθεί ένας από αυτούς και να τραυματιστούν δύο άλλοι. Οι δράστες κατέφυγαν στα πλοία του Βενετικού στόλου για να αποφύγουν τις συνέπειες.

Το δεύτερο ήταν ακόμη σοβαρότερο και έφτασε να απασχολεί τον Άγγλο βασιλιά και το Βενετό δόγη. Οι Άγγλοι βρίσκονταν τότε σε πόλεμο με τους Ολλανδούς. Μία Αγγλική φρεγάτα αιχμαλώτισε ένα Ολλανδικό εμπορικό, τη Santa Giustina, και το έφερε στη Ζάκυνθο. Το Ολλανδικό πλοίο όμως ήταν ναυλωμένο από Βενετούς και μετέφερε Βενετικά εμπορεύματα. Επιπλέον, στο Πόρτο του Τζάντε βρισκόταν ο Βενετός ναύαρχος με μια μοίρα του στόλου. Ο ναύαρχος απέσπασε βίαια τη λεία του Αγγλικού πολεμικού και ο καπετάνιος του, μαζί με το Harby, έσπευσαν να καταγγείλουν το γεγονός στο Λονδίνο. Ακολούθησε ανταλλαγή κατηγοριών για προσβολή της σημαίας της κάθε πλευράς και τα δύο κράτη έφτασαν στα πρόθυρα οικονομικού πολέμου, με τους Άγγλους να απειλούν ότι θα αγοράζουν σταφίδα από το Μοριά και όχι τη Ζάκυνθο, και τους Βενετούς να απαντούν ότι θα μείνουν τα Εγγλέζικα παστά ψάρια απούλητα.

Οι σχέσεις των δύο κρατών μπαλώθηκαν και ο Harby παρέμεινε στη Ζάκυνθο, όπου τον Οκτώβριο του 1682 τον συνάντησε ο Edmund Dummer. Ο Dummer, σε ένα χειρόγραφο βιβλίο που παρουσίασε στο βασιλιά το 1685 και βρίσκεται σήμερα ανέκδοτο στη Βρετανική Βιβλιοθήκη, έδωσε πολλές πληροφορίες για τη Ζάκυνθο – όχι όλες σωστές – και ο Harby πρέπει να ήταν η πηγή αρκετών από αυτές. Σε κάποιο σημείο έγραψε:

Ο Sir Clement Harvy ήταν τότε πρόξενος, ένας άξιος και πιστός άνθρωπος από τον οποίο άκουσα για την πηγή της πίσσας, που είναι περίπου οχτώ μίλια από την πόλη της Ζακύνθου, κοντά στην παραλία κάτω από ένα ψηλό βουνό, και είναι το μεγαλύτερο αξιοπερίεργο που έχει να προσφέρει το νησί. Βγαίνει (η πίσσα) από τη γη σε σβώλους μέσα σε μια πηγή νερού, και ανεβαίνει στην επιφάνεια μερικές φορές σε μέγεθος καρυδιού, και σε τέτοιες ποσότητες που σε διάστημα 12 μηνών μαζεύουν ενενήντα με εκατό βαρέλια. Το ένα δέκατο πάει στο κράτος, το υπόλοιπο πουλιέται προς δύο γαζέτες (3) τη λίβρα, που είναι λιγότερο από μισή Αγγλική πέννα. Δυτικοί άνεμοι ή σεισμοί κάνουν (την πηγή) να ξερνάει περισσότερη (πίσσα) από άλλες φορές.

Ο Sir Clement δεν είχε μόνο αντιμετωπίσει τα της ταφής του θείου του και όσων άλλων ομοεθνών του είχαν ξεψυχήσει στη Ζάκυνθο στα χρόνια που έμεινε εκεί. Δεν ήταν νέος και ούτε έδειξε καμιά διάθεση επιστροφής στο Λονδίνο. Αν ήθελε θα είχε φύγει, οικονομικό πρόβλημα δεν είχε. Πρέπει λοιπόν κάποτε να συλλογίστηκε, ή και να αποφάσισε, πως και ο ίδιος θα τελείωνε τις μέρες του σε αυτό το νησί. Σύμφωνα με το Ζώη το κοιμητήριο ιδρύθηκε στις 10 Μαρτίου 1675, δηλαδή όταν ο Harby ήταν πρόξενος. Δεν μπορούμε παρά να συμπεράνουμε πως η δημιουργία του δεν είναι άσχετη με το διεκδικητικό και δραστήριο Άγγλο. Παραθέτουμε εδώ όσα αναφέρει ο Ζώης (4).

Όταν πέθανε ο Harby, το 1689, ήταν 70 χρονών. Η διαθήκη του έχει βρεθεί στα Βενετικά Αρχεία και δείχνει έναν πολύ ανθρώπινο δεσμό που είχε δημιουργήσει στο νησί. Άφησε το σπίτι του και οτιδήποτε βρισκόταν μέσα σε αυτό σε κάποια Adriana Sverona (5). Η Αντριάνα ήταν Ζακυνθινή. Οικογένεια και τοποθεσία Σβερόνα μαρτυρούνται το 1684 στον Πισινόντα (6).

Από τα γραφόμενα του Ζώη βλέπουμε ότι ο Harby δεν ήταν ο μόνος Άγγλος πρόξενος θαμμένος στο κοιμητήριο. Το όνομα του όμως ήταν James Paul και όχι Pool, οι δε επιγραφές είναι στα Αγγλικά και Λατινικά.

Αν όντως το μνημείο του φτιάχτηκε από τους Ζακυνθινούς ένεκα ευγνωμοσύνης για παρασχεθείσες ευεργεσίες τότε φαίνεται ότι κέρδισε τις καρδιές τους εξαιρετικά γρήγορα – ‘The London Gazette’ δημοσίευσε το διορισμό του στο φύλλο της 3^ης Φεβρουαρίου 1727, δηλαδή έζησε στη Ζάκυνθο λίγο πάνω από ένα χρόνο.

Αγαπητοί φίλοι, τα παραπάνω δεν γράφτηκαν αποκλειστικά για την ικανοποίηση της περιέργειας και φιλομάθειας σας. Αναρτήθηκαν και για να δείξουν πως όταν ξυπνήσουν οι Ζακυνθινοί και αποδεχτούν ότι το νεκροταφείο αυτό είναι μνημείο της δικής τους ιστορίας, και πως δεν μπορεί να είναι αποκλειστική υπόθεση κανενός προξενείου, υπάρχουν πληροφορίες που μπορούν να συμβάλλουν στην ανάδειξη και παρουσίαση του.

Η βεβαιότητα αυτού του ξυπνήματος δεν βασίζεται σε κάποια αόριστη και απέραντη αισιοδοξία. Το ότι δεν ζει κάποιος στη Ζάκυνθο δεν σημαίνει αναγκαστικά πως ζει στα σύννεφα και δεν αναγνωρίζει πως τα οικονομικά συμφέροντα αποτελούν, ως συνήθως, κινητήρια ώση πολύ ισχυρότερη από τη φλόγα της ανιδιοτελούς φιλοπατρίας. Όταν το νησί φιλοξενεί κάθε χρόνο εκατοντάδες χιλιάδες Βρετανούς τουρίστες, αρκετοί από τους οποίους θα ενδιαφέρονταν να γνωρίσουν ένα σημείο συνάντησης της ιστορίας του νησιού με τη δική τους, δεν μπορεί η προσπάθεια προσέλκυσης επισκεπτών στη Χώρα να μένει στην προσφορά διαφημιστικών δειγμάτων ελαιολάδου. Ας ελπίσουμε ότι το ξύπνημα δεν θα έρθει πολύ αργά, αλλιώς κάποιοι θα χτυπάνε τα κεφάλια τους στις συντριμμένες ταφόπλακες.

Ενημέρωση 04/07/2011

Σχετικά με τον πρόξενο James Paul και το επιβλητικό μνημείο του υπάρχουν κάποιες επιπλέον πληροφορίες που μάλλον δεν είναι άσχετες. Το ίδιο όνομα αναφέρεται σαν πρόξενος πολύ νωρίτερα, το 1694. Ίσως ήταν ο ίδιος άνθρωπος ή ο πατέρας του. Η οικογένεια φαίνεται πάντως ότι είχε στενούς δεσμούς με τη Ζάκυνθο και το εμπόριο της σταφίδας. Τη χρονιά που πέθανε, το 1728, προτάθηκε σαν αντικαταστάτης του ο ανιψιός του Samuel Hayward. Ο Hayward τελικά ήταν πρόξενος μεταξύ 1736 και 1748. Την ίδια εποχή, από το 1733, κάποιος άλλος συγγενής, ο Daniel Paul, ήταν για πολλά χρόνια πρόξενος στην Πάτρα. Θέλω να πω πως υπήρχαν συγγενείς με χρήμα και επιρροή να μεριμνήσουν για τον τάφο του. Ήταν ζήτημα οικογενειακού γοήτρου, πέραν της υποχρεώσεως.

---------------------------------------------------------------------- 

(1)  Mariko Mizui, Merchants and the Tin Farming: A Pattern of the Business Careers in Early Stuart London, Kyushu Institute of Technology Academic Repository, 2004.

(2)  William Arthur Shaw, The Knights of England, τόμος 2^ος, 1906, σ. 243.

(3)  Η γαζέτα (gazzetta) ήταν Βενετσιάνικο νόμισμα μικρής αξίας. Κάποτε η τιμή μιας εφημερίδας ήταν μια γαζέτα και γι αυτό η λέξη κατάληξε να σημαίνει σε πολλές γλώσσες εφημερίδα.

(4)  Λεωνίδας Ζώης, Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου, τόμος Α΄, σ. 471.

(5)  Η λεπτομέρεια αυτή, από το Archivio di Stato di Venezia, Notarile Testamenti, b.92 (Valerio Bonis), n. 66 (28/10/1689), αναφέρεται από τη Maria Fusaro στο Commercial Networks of Cooperation in the Venetian Mediterranean: The English and the Greeks, a Case Study, σελ. 144 (σημ. 63) του Commercial Networks in the Early Modern World, European University Institute, Φλωρεντία, 2002.

(6)  Λεωνίδας Ζώης, Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου, τόμος Α΄, σ. 581.