Ο καλός Στρατιώτης Βούλτσος

Στρατιώτες στην υπηρεσία της Γαλλίας το 1507, Gustave David, 1830

Για απεικόνιση του 19ου αιώνα, τρακόσια τόσα χρόνια αργότερα, δεν είναι καθόλου κακή σε γενικές γραμμές. Προσέξατε το ανθρώπινο κεφάλι που κρέμεται από τη σέλλα του πρώτου καβαλάρη; Ο εθιμικός αποκεφαλισμός του ηττημένου αντιπάλου δεν θα μπορούσε παρά να εξάψει τη φαντασία του καλλιτέχνη. Εξ άλλου η μακάβρια αυτή πρακτική έχει συνδεθεί με τους Στρατιώτες όσο και η ιππική τους δεινότητα, η μακριά λόγχη με το σημαιάκι και το παράξενο ημίψηλο καπέλο.

Είναι λάθος να θεωρείται η αρπαγή αυτών των αποτρόπαιων τροπαίων ίδιον των Στρατιωτών. Ήταν κάτι που χαρακτήριζε συνολικά τους πολεμιστές των Βαλκανίων και της Ανατολίας, Χριστιανούς και Μουσουλμάνους. Είναι μια πρακτική από τα Βυζαντινά ακόμα χρόνια, που πέρασε στους κλεφταρματολούς και τους επαναστάτες του ’21 – θυμηθείτε τις πυραμίδες από Τούρκικα κεφάλια στο Βαλτέτσι και αλλού – για να φτάσει μέχρι τον Εμφύλιο. 

Αποκεφαλισμός νεκρών μετά τη μάχη, 14ος αιώνας, λεπτομέρεια μικρογραφίας από το ‘Μυθιστόρημα του Μεγάλου Αλεξάνδρου’, Istituto Ellenico, Βενετία

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι Στρατιώτες ήταν προσκολλημένοι σε αυτό το πολεμικό έθιμο, σε σημείο που διακινδύνευαν τη ζωή τους για να μεγεθύνουν την αίγλη ενός κατορθώματος, φέρνοντας  το πειστήριο καρφωμένο στη λόγχη τους. Είναι επίσης γεγονός πως αμείβονταν για τα κεφάλια που έκοβαν, συνήθως όμως έπαιρναν μόνο ένα τσεκίνι για κάθε κεφάλι, δηλαδή ένα χρυσό Βενετικό δουκάτο, που αντιπροσώπευε περίπου ενάμισι βδομαδιάτικο.

Το πάρσιμο του κεφαλιού το εξασκούσαν οι Στρατιώτες της Ζακύνθου για πάνω από εκατό χρόνια μετά την πρώτη εγκατάσταση τους στο νησί*. Μια ιστορία παρσίματος κεφαλιών είναι το θέμα της σημερινής ανάρτησης, δοσμένη από τον Σπυρίδωνα Δε Βιάζη – λεπτομέρεια της μεγάλης επίθεσης του Καλαβρέζου αρνησίθρησκου Ουλούτζαλη (Uluç Ali) εναντίον της Ζακύνθου, λίγο πριν τη ναυμαχία της Ναυπάκτου. Κεντρικά πρόσωπα ο Ιωάννης και ο Αντώνιος Βούλτσος, πατέρας και γιός.

Η οικογένεια Βούλτσου (ή Βούλτζου, Μπούρτζου, Μπούρτζη και Βούρτση) ήταν κατά τον Ντίνο Κονόμο** από τις πρώτες που εγκαταστάθηκαν στη Ζάκυνθο από τη Μάνη το 1485 και ήταν Στρατιώτες. Δεν γνωρίζω την πηγή πληροφόρησης του Κονόμου. Προφανώς ήταν από εκείνους που αρνήθηκαν να παραμείνουν στη Μάνη μετά την παράδοση της στο σουλτάνο από τους Βενετούς το 1479. Αναρωτιέμαι αν στη Ζάκυνθο τους παραχωρήθηκε γη με βάση την αφοσίωση τους στη Βενετία, εννοώντας τη μη συμμετοχή τους στην επανάσταση του Κροκόνδυλου Κλαδά το 1480-81, ή το αντίθετο. Δηλαδή αν ήταν από εκείνους που είχαν αμνηστευθεί, και που οι Βενετοί φρόντισαν να στείλουν στην Ιταλία και στα νησιά για να μην δημιουργήσουν άλλα προβλήματα με τους Τούρκους.

Όπως και να ’χει το πράγμα εγκαταστάθηκαν στο Καλιπάδο, ή όπως το προτιμάει ο Λεωνίδας Ζώης ‘στων Καληπάδων’. Ο Ζώης, στο ‘Λεξικόν’ του, δίνει δύο λήμματα ξεχωρίζοντας τους Βουλτσαίους από τους Βουρτσαίους. Προσωπικά δεν έχω αμφιβολία ότι αρχικά ήταν οι ίδιοι άνθρωποι, κλάδος παλιάς Βυζαντινής οικογένειας με απώτερη καταγωγή από την ανατολική Μικρά Ασία, δηλαδή μάλλον Αρμενική. Τόσο οι Βουλτσαίοι όσο και οι Βουρτσαίοι εμφανίζονται στο Καλιπάδο περίπου ταυτόχρονα, πριν από κάπου πεντακόσια χρόνια.

Ο Μιχαήλ Βούρτσης καταλαμβάνει την Αντιόχεια το 969, από το χειρόγραφο του Σκυλίτζη, Biblioteca Nacional de España, Μαδρίτη

Ας δούμε όμως τι λέει ο Δε Βιάζης.

Ο Αλέξανδρος Γαήτας ήταν γόνος μιας από τις παλιότερες οικογένειες της Ζακύνθου, των de Gaieta, που φαίνεται πως ήρθαν στην Ελλάδα από την Καμπανία επί Φραγκοκρατίας και βρίσκονταν στη Ζάκυνθο πολύ πριν τη Βενετική προσάρτηση. Η οικογένεια του παρείχε ολόκληρη σειρά από κάπους (καπετάνιους) Στρατιωτών από το 1500 και ίσως νωρίτερα.

Υψόλιθος είναι ένας βράχος από κρυστάλλους γύψου στην αμμουδιά του Καλαμακιού, στον κόλπο του Λαγανά. Ιδανική τοποθεσία για απόβαση, γι αυτό υπάρχει ακόμα στην κορυφή του κατοχικό πολυβολείο. Το 1821 ήταν το θέατρο αιματηρών επεισοδίων μεταξύ των ντόπιων, Τούρκων ναυτών και Βρετανών στρατιωτών.

Οι Τούρκοι είχαν αποβιβαστεί και σε άλλα σημεία, σίγουρα στις Αλυκές, και πιθανότατα στο Τσιλιβί, γι αυτό μάλλον πλησίαζαν από το Ακρωτήρι.

Το Καλιπάδο φαίνεται πως ήταν σημαντικότατο στρατιωτοχώρι αφού, εκτός από τη συμβολή Καλιπαδιωτών στην άμυνα του Κάστρου, αποτέλεσε με επιτυχία και άλλη γραμμή άμυνας των Ζακυνθινών. Κατά το Χρονικό του Γεωργιλά (καμία σχέση με τον εκ Ρόδου Γεωργιλά):

Αλλ' επήγε η αρμάδα εις το Αρτζιπέλαγο και εστάθη ημέρες δεκατρείς 13 και εγυρίσανε και ήλθανε εις τες Αλυκές, αντίκρυς του Κατασταρίου, και ήτουνα ένα κτήριον παλαιόν αξιέπαινον και το εχάλασαν εκ θεμελίων, και έτζι εβγήκανε από την αρμάδα και εκάμανε δεσμπάρκο συντροφιές τρεις, η μια με τα τζαπούνια, άλλοι με τα λισγάρια και άλλοι με τα άρματα και επερικυκλώσανε τους κάμπους της Ζακύνθου και επήγανε εις τον Καληπάδο και εύρανε χαντάκια μεγάλα και στρατιώτες και δεν επήγανε παρεμπρός.

Από τις λιγότερο γνωστές σελίδες της Ζακυνθινής ιστορίας οι επιθέσεις των Ισπανών. Συμπολεμιστές οι Ζακυνθινοί με τους Ισπανούς στην Κεφαλονιά το 1500 και στη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571, αντίπαλοι στα τέλη του αιώνα. Δεν έλειπαν και οι συμπαθούντες, με κύριους εκφραστές την αρχοντική οικογένεια Λατίνου, που έχει εκλείψει αφήνοντας μας το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου των Λατίνων στο Ψήλωμα, σήμερα πιο γνωστό σαν των Φιλικών, όπου έδωσε τον όρκο των Φιλικών ο Κολοκοτρώνης και πολλοί άλλοι.

----------------------------------------------------------------------------

* Στη Ζάκυνθο οι Στρατιώτες πρωτοεμφανίστηκαν στα πρώτα χρόνια του Τουρκοβενετικού πολέμου 1463-1479, όταν εγκαταστάθηκαν εκεί χιλιάδες πρόσφυγες από το Γούμερο, την Ωλένη και το Χελιδόνι, Αρβανίτες του Μοριά στη μεγάλη τους πλειοψηφία. Αποχώρησαν μετά από δύο νικηφόρες μάχες και κάμποσες αψιμαχίες το 1479, για να επανέλθουν μόνιμα λίγα χρόνια αργότερα.

** ‘Ζάκυνθος: Πεντακόσια Χρόνια (1478 – 1978), τόμος τρίτος, Πολιτική Ιστορία (Τεύχος Α’ 1478 – 1800)’, σ. 30.

Οι Έλληνες σαν Εβραίοι – μέρος Β΄

Ήμουν τότε δεκαπέντε χρονών – αγγίζω τώρα τα πενήντα – και δεν τους έδωσα καμία σημασία. Ούτε σε αυτόν με το ματζούκιον (κεφαλοθραύστη) ούτε στους άλλους. Δεν τους θυμάμαι καθόλου. Πρέπει όμως να τους είχα δει, γιατί θυμάμαι το εξωτερικό της Santa Maria Novella στη Φλωρεντία. Απλώς δεν ήξερα τι αντίκριζα, τους προσπέρασα. Ο Piero della Francesca όμως ήξερε πολύ καλά.  Ίσως όχι από την πρώτη φορά, μετά το 1439 όμως σίγουρα.

Εκείνη τη χρονιά – ενώ ο Piero μαθήτευε στη Φλωρεντία κοντά στον Domenico Veneziano – είχε φτάσει στην πόλη η πολυμελής αντιπροσωπεία των ορθοδόξων για να συνεχίσει τη σύνοδο για την επανένωση των Εκκλησιών. Ο νεαρός μαθητευόμενος δεν μπορεί παρά να αναγνώρισε τις εξωτικές ενδυμασίες με τα παράξενα καπέλα, τα κεφαλομάντηλα και τα τουρμπάνια, τα μακριά μαλλιά πλεγμένα σε βοστρύχους (1). Δεν είχαν αλλάξει πολύ στα εβδομήντα τόσα χρόνια από τότε που ο Andrea Bonaiuti (ή Bonaiuto ή αλλιώς Andrea da Firenze) είχε τελειώσει τις τοιχογραφίες στο Ισπανικό Παρεκκλήσι (2) της Santa Maria Novella.  Όταν ο della Francesca ζωγράφισε την ‘Ιστορία του Τιμίου Σταυρού’, μετά μια εικοσαετία, δανείστηκε το κράνος του ‘ματζουκοφόρου’ για τις ανάγκες της μάχης του Ηράκλειου με το Χοσρόη.

Και ο Fouquet ίσως δανείστηκε το ματζούκιον που κρατάει στο γαντοφορεμένο χέρι του.

Το ένα από τα δύο ματζούκια που φαίνονται – αυτό με τα επιμήκη πτερύγια, όχι αυτό με τα ‘καρφιά’ – είναι σίγουρα ανατολικής προέλευσης και το χρησιμοποιούσαν τόσο οι Βυζαντινοί όσο και οι Τούρκοι.

Από αυτόν το στρατιωτικό άγιο, παρακάτω, ο della Francesca δανείστηκε το ‘Βοιωτικό’ κράνος, το θώρακα και τις στρογγυλές επωμίδες.

Τα έβαλε σε ένα ιππέα και του πρόσθεσε φανταστικές επιγονατίδες.

Ο Fouquet πήγε ακόμα πιο πέρα στην ‘Κατάληψη της Ιερουσαλήμ από το Ναβουχοδονόσορα’, δίνοντας στον ιππέα του πλήρη αρθρωτή πανοπλία με το προσωπικό του Γοτθικό ύφος.

Πρέπει όμως να ανυπομονείτε να δείτε περισσότερα από τις συναρπαστικές τοιχογραφίες που σας υποσχέθηκα στο πρώτο μέρος. Εδώ λοιπόν είναι το αριστερό τμήμα από τη σκηνή της Σταύρωσης.

Ας κάνουμε λίγο zoom και,

όχι, κάνετε λάθος, δεν είναι από διαφημιστική αφίσα της τελευταίας ταινίας του Harry Potter. Οι μάγοι και οι μάγισσες της μεσαιωνικής λαϊκής φαντασίας ίσως ήταν πρόγονοι σας. Οι μαγικές λέξεις ‘άμπρα-κατάμπρα’ και ‘χόκους-πόκους’ έχουν ίσως τις ετυμολογικές τους ρίζες στους αντιληπτικούς ήχους της ακατάληπτης γλώσσας που μιλάτε και σεις.

Δείτε όμως και τον έφιππο τοξότη, δεξιά, και αυτόν με τον πέλεκυ ακριβώς κάτω από το σταυρωμένο ληστή.

Παρακάτω το δεξί κομμάτι της Σταύρωσης.

Εκεί βρίσκουμε την αποθέωση του αναχρονισμού αλλά ίσως και της πιστότητας αναπαράστασης Βυζαντινών υπό τα όπλα. Ρωμαίος λεγεωνάριος – υποθέτω τέτοιον αναπαριστά – συμμετέχει στη Σταύρωση του Ιησού με τριγωνική ασπίδα που φέρει πέντε σταυρούς: ένα μεγάλο κεντρικά και από ένα μικρότερο σε κάθε ‘τεταρτημόριο’! [Νεώτερη συμπλήρωση: Ψάχνοντας διάφορα εραλδικά σύμβολα βρήκα πως η σύνθεση των πέντε σταυρών ήταν το σύμβολο του Βασιλείου της Ιερουσαλήμ. Το είχαν ιδρύσει οι Σταυροφόροι το 1099 και άντεξε μέχρι το 1291. Υποστηρίζεται ότι το σύμβολο δείχνει Βυζαντινή επιρροή, λόγω των ισοσκελών σταυρών, οι οποίοι ονομάζονται ελληνικοί σταυροί.]

Ελπίζω βέβαια ο καλλιτέχνης να παρασύρθηκε στη συγκεκριμένη σκηνή, και οι Βυζαντινές ‘Μονάδες Αποκατάστασης της Τάξης’ να μην χρησιμοποιούσαν κεφαλοθραύστες εναντίον άοπλων διαδηλωτών.  Ήθελα όμως να πω ότι ο έφιππος αυτός άνδρας μάλλον φέρει κράνος σε σχήμα σκιάδιου και όχι καπέλο της Βασιλικής Καναδικής Έφιππης Αστυνομίας. Είναι γνωστό ότι οι Βυζαντινοί του 13ου και 14ου αιώνα χρησιμοποιούσαν κράνη πού έμοιαζαν με καπέλα. Εδώ ένα κράνος Βυζαντινής προέλευσης του 13ου ή 14ου αιώνα από τη Ρωσία.

Και ένα παρόμοιο – αν και πάνω από έναν αιώνα μεταγενέστερο – καπέλο από ‘Το κήρυγμα του Αγίου Στεφάνου’ του Carpaccio που είχα αφήσει έξω από τη σχετική ανάρτηση.

Τώρα το κεντρικό τμήμα της Σταύρωσης.

Παρατηρείστε τον καβαλλάριο με το φωτοστέφανο – υποψιάζομαι βάσιμα ότι αναπαριστά τον εκατόνταρχο Λογγίνο – με χειρόκτια (γάντια) και αλυσιδωτή πανοπλία κάτω από μαύρο φολιδωτό θώρακα. Ενδιαφέροντες και οι ιερείς, ο ένας με χρυσόχροο μανδύα, σε περίοπτη θέση κάτω από τον Εσταυρωμένο.

Εδώ μία λεπτομέρεια από την ‘Επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος’.

Προσέξτε την έξοχη απόδοση του σκύλου μπροστά δεξιά. Επίσης τον Αφρικανό (;) λίγο πίσω από τον ιερέα (;) στα λευκά με το πλατύγυρο σκιάδιο.

Και μία λεπτομέρεια από την ‘Ανάσταση’.

Βρήκα αυτές τις συνθέσεις πρόσφατα και εντελώς αναπάντεχα. Όχι τυχαία, αν και η τύχη βοήθησε, αλλά χωρίς να γνωρίζω το παραμικρό για την ύπαρξη τους εκ των προτέρων. Πρέπει να ομολογήσω ότι θαμπώθηκα. Η πρώτη που είδα ήταν ‘Η πορεία προς το Γολγοθά’ και σήμερα την άφησα επίτηδες τελευταία.

Ίσως φταίνε τα στοιχεία καθημερινότητας – που δεν είναι ασυνήθιστα στα έργα του Andrea Bonaiuti – οι γλάστρες στις βεράντες, το κοριτσάκι με το διάδημα στα μαλλιά, ο μαραγκός με το σκεπάρνι στον ώμο που φοράει το καμηλαύκιον ανάποδα, αλλά από την πρώτη στιγμή δεν μπόρεσα να δω τα Πάθη του Χριστού σε αυτή την εικόνα. Αντιπροσωπεύει για μένα μόνο ένα στιγμιότυπο από την μακριά πορεία του μεσαιωνικού Ελληνισμού προς το δικό του συμβολικό Γολγοθά, κάπου κοντά στην πύλη του Αγίου Ρωμανού.

Τα βιογραφικά στοιχεία που υπάρχουν για τον Andrea Bonaiuti είναι ελάχιστα. Ήταν Φλωρεντινός,  η Santa Maria Novella ήταν η εκκλησία της ενορίας του (3). Μάστορας πιττόρος (ζωγράφος στα Επτανησιακά) από το 1346, λίγο πριν το μεγάλο θανατικό της βουβωνικής πανώλης που επηρέασε την εξέλιξη της τέχνης στην Ιταλία. Δεν ξέρουμε πότε γεννήθηκε αλλά πιστεύεται ότι ήταν γύρω στα 1320. Τις παραπάνω τοιχογραφίες τις φιλοτέχνησε μεταξύ 1366 και 1368 και έβαλε μέσα και τον εαυτό του.

Οι συντοπίτες του δεν τον λογάριαζαν ανάμεσα στους καλύτερους ζωγράφους τους. Το 1370 αντιμετώπισε σοβαρά οικονομικά προβλήματα. Δεν μπορούσε να πληρώσει τους πιστωτές του (4) γιατί οι Δομινικανοί μοναχοί της Santa Maria Novella του παρακράτησαν την πληρωμή για ενάμιση χρόνο με γελοία δικαιολογία. Το 1374 πήγε στη Πίζα, όπου ζωγράφισε τον κύκλο του San Ranieri. Το 1377 αρρώστησε και δεν τελείωσε τη δουλειά. Απεβίωσε το 1379.

Ουσιαστικά τα μόνα βιβλία που φαίνεται πως είναι αφιερωμένα στο έργο του είναι της σειράς ‘A Critical and Historical Corpus of Florentine Painting’. Το ένα, ‘Tendencies of Gothic in Florence: Andrea Bonaiuti’, Section IV, Volume VII (Part 1), του Johannes Tripps, δεν ασχολείται καθόλου με τις τοιχογραφίες του Ισπανικού παρεκκλησιού. Τα βιογραφικά στοιχεία που παρέθεσα είναι από το άλλο, ‘The Fourteenth Century: Andrea Bonaiuti’, Section IV, Volume VI, των Richard Offner και Klara Steinweg. Δεν ήταν εύκολο να τα συμβουλευτώ, είναι εξαντλημένα, πανάκριβα (στην Amazon ελάχιστα μεταχειρισμένα αντίτυπα κοστίζουν μέχρι και 500 Ευρώ ο τόμος) και δυσεύρετα ακόμη και στις καλύτερες βιβλιοθήκες του εξωτερικού. Κατάφερα πάντως να τους ρίξω μια ματιά.

Αν εξαιρέσουμε τις πολλές ασπρόμαυρες φωτογραφίες, το βιβλίο αφιερώνει στις τρεις κύριες συνθέσεις που αναφέραμε μόνο τέσσερες σελίδες μεγάλου σχήματος (46-49). Καμία από τις παρατηρήσεις αυτής της ανάρτησης δεν θα βρείτε εκεί. Δεν κάνει καμία σύνδεση με τους Βυζαντινούς, ούτε παρασύρεται σε κάποια πιθανολογία όσον αφορά το ποιοί απεικονίζονται. Είναι φανερό ότι κάτι τέτοιο δεν απασχόλησε τους συγγραφείς γιατί θα ήταν νομίζω εύκολο να κάνουν αυτή τη σύνδεση. Αρκεί να σκεφτείτε πως στον άλλο τοίχο, στο ‘Θρίαμβο του Αγίου Θωμά του Ακινάτη’ ο Andrea έχει συμπεριλάβει κάμποσους Έλληνες οι οποίοι έχουν ταυτισθεί.

Ενδεικτικά, ο Αριστοτέλης με σκιάδιον

ο Πτολεμαίος με Παλαιολόγειους βοστρύχους

και ο Ευκλείδης με φακιόλιον (τουρμπάνι).

Δεν ξέρω που και πότε μπορεί να είδε ο Bonaiuti τόσους Βυζαντινούς για να δώσει στο έργο του όλες αυτές τις λεπτομέρειες. Μία υπόθεση που θα μπορούσαμε να κάνουμε είναι ότι είδε κάποια διπλωματική αποστολή του Βυζαντινού αυτοκράτορα στον πάπα το 1367 (5). Θα δικαιολογούσε όμως ο σχετικά μικρός αριθμός μιας αντιπροσωπείας την πολυμορφία των απεικονίσεων του Andrea; Σίγουρα δεν είχαν μαζί τους γυναίκες και παιδιά. Νομίζω πως δεν είχε δει τέτοια αντιπροσωπεία. Αν είχε θα είχε συμπεριλάβει αξιωματούχους και αυλικούς που θα ξεχώριζαν με τα υπερφίαλα καπέλα τους, όπως αυτοί του della Francesca (που είδαμε παλιότερα) και του Filarete (που δεν είδαμε αλλά μπορείτε να δείτε εδώ και είναι παρόμοιοι).

Βασίστηκε λοιπόν σε περιγραφές; Σε έργα άλλων; Στη φαντασία του; Σε ένα συνδυασμό όλων αυτών;  Ή μήπως είχε κάποτε ταξιδέψει – καθόλου απίθανο – στην Ανατολή; Προσωπικά κλίνω υπέρ της υπόθεσης ότι δεν είχε ταξιδέψει και δούλεψε με βάση σχέδια που είχε φτιάξει άλλος. Αυτό δεν ήταν καθόλου ασυνήθιστο και θα δούμε ένα παράδειγμα σε επόμενη ανάρτηση. Λόγω του περιορισμένου αριθμού των σχεδίων τα στοιχεία τους ανακυκλώθηκαν, και ίσως συμπληρώθηκαν, ώστε να επαρκέσουν για τη δημιουργία πλήθους.

Η γνώμη μου βασίζεται στο ότι κάποιες λεπτομέρειες είναι εξαιρετικά ακριβείς, όπως για παράδειγμα τα ματζούκια και τα ‘καναδέζικα’ σκιάδια. Πολύ δύσκολα θα μπορούσε να πετύχει κανείς τέτοια ακρίβεια χωρίς να τα έχει δει ή να έχει δει σχέδια τους. Από την άλλη πλευρά, η Ιερουσαλήμ δεν πείθει και πιστεύω κάποιος σαν το Bonaiuti θα τα κατάφερνε καλύτερα αν είχε δει με τα μάτια του κάποια Βυζαντινή πόλη. Θεωρώ επίσης παράξενο ότι, σε μια εποχή που τα ξίφη των Βυζαντινών αντικαθιστούσαν μαζικά οι κυρτές σπάθες, δεν βλέπουμε καμία.

Πόσα στοιχεία έχουν πραγματική ιστορική αξία και πόσα είναι πλασματικά; Μπορούν άραγε να ταυτιστούν κάποιοι εικονιζόμενοι με ιστορικά πρόσωπα, όπως έχει γίνει για τις άλλες συνθέσεις του Andrea στο Ισπανικό παρεκκλήσι; Ποιοί από τους εικονιζόμενους αντιπροσωπεύουν Βυζαντινούς και ποιοί μισθοφόρους; Είναι σχετικά εύκολο να βρεις τους Ιταλούς που έχουν παρεισφρήσει στις συνθέσεις. Υπάρχουν όμως κάποιοι που απεικονίζουν πραγματικούς Εβραίους ή άλλους Ανατολίτες; Ποιά είναι η πόλη (6) – αν δεν είναι φανταστική – που αντιπροσωπεύει την Ιερουσαλήμ;

Μόνο η μελέτη των έργων αυτών από Βυζαντινολόγους και ιστορικούς της τέχνης ίσως δώσει απαντήσεις σε κάποια από αυτά τα ερωτήματα και άλλα που θα προκύψουν. Οι τοιχογραφίες το αξίζουν και είναι καιρός. Ο δικός μου ρόλος τελείωσε. Κλείνω με κάτι που φοβάμαι πως δεν το έχει ξαναπεί Γραικός στα τελευταία 640 χρόνια: Μαστρ’ Αντρέα, ’ς πολλά ’τη αφέντη μου! Grazie!

-------------------------------------------------------------------------------------------- 

(1) Η ιστορικός Diana Gilliland Wright,  με την οποία συζήτησα αυτές τις εικόνες την περασμένη βδομάδα, τους αποκάλεσε ‘Palaiologan curls’ γιατί τούς φέρει ο Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος στην προτομή του Filarete και το μετάλλιο του Pisanello.

(2) Ισπανικό παρεκκλήσι ονομάστηκε αργότερα.

(3) Σε ένα έγγραφο του 1346 αναφέρεται σαν Andreas Bonaiuti, populi Sancte Marie Novelle, pictor και σε δύο άλλα του 1351 και 1354 σαν Andreas Bonaiuti, quarterio di Sancte Marie Novelle.

(4) Σε έγγραφο της 18ης Μαΐου εκείνης της χρονιάς αναφέρεται σαν miserabilis et impotens.

(5) Ο Ιωάννης Ε΄ Παλαιολόγος, είχε από εκείνη τη χρονιά απ’ ευθείας επαφές με τον πάπα και, στην προσπάθεια του να βρει υποστήριξη εναντίον των Οθωμανών, ασπάστηκε τον Καθολικισμό στη Ρώμη το 1369. Αυτό δεν εμπόδισε την ταπεινωτική φυλάκιση του από τους Βενετούς στην επιστροφή.

(6) Καμία σημαία δεν κυματίζει στους πύργους και στα τείχη. Νομίζω ότι έχει γίνει μια προσπάθεια να της δοθεί ένας ‘αέρας’ Ανατολίτικος, Βυζαντινός, αλλά αν κοιτάξετε την πόλη από μακριά, πριν κάνετε αριστερό κλικ για μεγέθυνση, δύο παράθυρα και δύο ανθρώπινες φιγούρες πάνω στον ψηλότερο πύργο σχηματίζουν ένα ‘τριφύλλι’, σαν αυτό των Προσκόπων. Ήταν το σύμβολο της Φλωρεντίας (απεικονιζόταν και στο θυρεό των Μεδίκων) αλλά και του βασιλιά της Γαλλίας. Θα μπορούσε βέβαια να είναι ο Ρωμαϊκός αετός ή ο δικέφαλος ή να είναι σύμπτωση. Στις συμπτώσεις πάντως είμαι πολύ δύσπιστος.

Οι Έλληνες σαν Εβραίοι – μέρος Α΄

Αν ήσουν Βορειοευρωπαίος του 15ου αιώνα που δεν είχε δει ποτέ Ανατολίτη, και ήθελες να ζωγραφίσεις μια Βιβλική σκηνή, πως θα απεικόνιζες τους Ιουδαίους; Σαν Βορειοευρωπαίους φυσικά! Και μάλιστα σύγχρονους σου, αφού η αρχαιολογία ήταν ακόμη στα σπάργανα και η εξέλιξη της ενδυμασίας και της τεχνολογίας εξαιρετικά αργή με τα δικά μας δεδομένα. Τα πράγματα θα ήταν διαφορετικά αν ήσουν Ιταλός. Υπήρχαν αρκετοί Ανατολίτες, κυρίως Έλληνες, στην Ιταλία – ναυτικοί, έμποροι, πρόσφυγες, και προς το τέλος του αιώνα μισθοφόροι. Θα τους απεικόνιζες λοιπόν σαν τους Ανατολίτες που ήξερες, δηλαδή σαν Έλληνες.

Η Σύνοδος της Φερράρας-Φλωρεντίας ήταν μια μοναδική ευκαιρία για τους Ιταλούς να δουν και κάποιους άλλους Έλληνες. Για πάνω από ενάμιση χρόνο, από το Φεβρουάριο του 1438 μέχρι τον Οκτώβριο του 1439, επίσκοποι, εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι, μοναχοί, διανοούμενοι, αλλά και ο ίδιος ο αυτοκράτορας Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος με την ακολουθία του, βρίσκονταν στην Ιταλία. Τα περίπου 700 μέλη της αντιπροσωπείας έγιναν αντικείμενο μεγάλης περιέργειας και το εξωτικό τους παρουσιαστικό ενέπνευσε ουκ ολίγους καλλιτέχνες της εποχής.

Ο Jean Fouquet δεν ήταν, όπως καταλαβαίνετε από το όνομα του, Ιταλός. Ήταν από τους σημαντικότερους Γάλλους καλλιτέχνες του 15ου αιώνα. Έζησε όμως αρκετά χρόνια στην Ιταλία και πιστεύεται ότι την επισκέφθηκε και αργότερα. Ίσως συνέπεσε η παραμονή του εκεί με τη Σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας και σε αυτή την περίπτωση θα ήταν απίθανο να μην είχε δει τα μέλη της ορθόδοξης αντιπροσωπείας. Το σίγουρο είναι ότι βρισκόταν εκεί λίγο μετά, στη δεκαετία του 1440. Ακόμη και να μην είχε δει τον αυτοκράτορα και την ακολουθία του είναι σίγουρο πως είχε δει απεικονίσεις τους και απεικονίσεις άλλων Βυζαντινών.

Σε αυτή την ανάρτηση θα μας απασχολήσουν οι μικρογραφίες του – που ίσως φτιάχτηκαν από έναν από τους γιούς του υπό την επίβλεψη του –  οι περισσότερες από το Antiquités judaïques, μία χειρόγραφη μετάφραση στα Γαλλικά του Ιώσηπου (Titus Flavius Josephus). Στην παραπάνω εικόνα ο Δαυίδ μαθαίνει το θάνατο του Σαούλ. Παρ’ όλο που οι μικρογραφίες φτιάχτηκαν πολλά χρόνια μετά την Ιταλική περίοδο του Fouquet – γύρω στα 1470 – κάποιες απεικονίσεις είναι πολύ πειστικές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο άνδρας αυτός, δίπλα στις σάλπιγγες της Ιεριχούς, με μακριά μαλλιά και γένια, καμηλαύκιον, ζωνάρι πάνω από αχειρίδωτο επενδύτη και κυρτή σπάθη.

Δύο είναι οι πιθανοί τρόποι με τους οποίους θα μπορούσε ο Fouquet να καταλήξει σε αυτά τα αποτελέσματα. Είτε είχε δει τους Βυζαντινούς κατά την επίσκεψη τους στην Ιταλία ή μελέτησε τα έργα άλλων. Το έργο του γενικά θεωρείται έντονα επηρεασμένο από τον Massaccio, το Fra Anjelico και τον Piero della Francesca. Δεν έχω τη δυνατότητα, ούτε θα εξυπηρετούσε το στόχο της ανάρτησης, να εμβαθύνω στις Ιταλικές επιρροές στον Fouquet. Αυτό που μπορώ να κάνω είναι κάποιες παρατηρήσεις, οφθαλμοφανείς στον καθένα.

Ας δούμε όμως πρώτα πως οι Βυζαντινοί δεν αποτέλεσαν μοντέλο μόνο για Ιουδαίους στα έργα του Fouquet αλλά για όλους τους λαούς της Ανατολής. Εδώ ο Ναβουχοδονόσωρ και οι Βαβυλώνιοι προ της Ιερουσαλήμ.

Και βέβαια θεωρήθηκαν κατάλληλοι και για ‘ετεροχρονισμένους’ Έλληνες. Εδώ ο Πτολεμαίος Σωτήρ μπαίνει στα Ιεροσόλυμα.

 

Και παρακάτω ο Μανουήλ Α΄ Κομνηνός μπροστά στην Κωνσταντινούπολη, μαζί με το Γάλλο Λουδοβίκο Ζ΄, κατά τη Β΄ Σταυροφορία.

 

Μόνο που θυμίζει τον άλλο Μανουήλ, το Β΄, πατέρα του Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγου, που είχε επισκεφτεί τη Γαλλία στις αρχές του αιώνα.

Ο Κομνηνός

και ο Παλαιολόγος

  

Πίσω στο Δαυίδ όμως, γιατί και αυτός παρουσιάζει εκπληκτική ομοιότητα με το Σολομώντα στο έργο του della Francesca ‘Ιστορία του Τιμίου Σταυρού’ που είδαμε στην προηγούμενη ανάρτηση.

Ο Δαυίδ του Fouquet    

        

και ο Σολομών του della Francesca 

Τι πιο φυσικό θα μου πείτε, από το να φτιάξει ο Fouquet, που θεωρείται ότι είχε μελετήσει το έργο του della Francesca, ένα Δαυίδ που έμοιαζε με το γιό του. Αυτό που μου φαίνεται παράξενο είναι άλλο. Το ίδιο πρόσωπο παρουσιάζεται επανειλημμένα σε αυτή τη σειρά τοιχογραφιών.

Σαν γιός του Ηράκλειου σε δύο διαφορετικές σκηνές της ίδιας τοιχογραφίας:

 

Αλλού σαν ‘κοιμώμενος Μέγας Κωνσταντίνος’:

 

Εδώ σαν Μέγας Κωνσταντίνος μαχόμενος τον Μαξέντιο:

Αυτή η τελευταία είναι μία από τις γνωστότερες απεικονίσεις του Ιωάννη Η’ Παλαιολόγου. Πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι ο della Francesca πρέπει να είχε δει τον Παλαιολόγο, αφού βρισκόταν στην Φλωρεντία το 1439 όταν ήταν εκεί ο Ιωάννης. Το παράξενο είναι ότι ο Δαυίδ του Fouquet, παρά την μεγάλη ομοιότητα, και παρ’ όλο που περιστοιχίζεται από ανθρώπους των οποίων το παρουσιαστικό είναι εμπνευσμένο από αυτό των Βυζαντινών, δεν περιλαμβάνεται – από όσο ξέρω τουλάχιστον – στις πάμπολλες απεικονίσεις του Ιωάννη. Ένα εκτεταμένο κατάλογο τέτοιων απεικονίσεων μπορείτε να δείτε εδώ.

Στο Β΄ μέρος, κάποιες εκπληκτικές τοιχογραφίες, πραγματικό παράθυρο στο Βυζάντιο του 14ου αιώνα, από τις οποίες τόσο ο della Francesca όσο και ο Fouquet φαίνεται πως άντλησαν στοιχεία.

Οι Έλληνες του Carpaccio και άλλες απεικονίσεις

Στο κέντρο ενός πολυπρόσωπου πίνακα που αποκαλείται ‘Η συνάντηση των προσκυνητών με τον πάπα’, και που φιλοτεχνήθηκε από τον Vittore Carpaccio την τελευταία δεκαετία του 15ου αιώνα, βλέπουμε έναν παράξενο τύπο. Στέκεται παράμερα από το πλήθος αλλά είναι η ιδιαιτερότητα της εμφάνισης του που τον ξεχωρίζει. Πάνω από ένα σκούφο φοράει μαύρο καπέλο, έτσι που, αν δεν είχε μακριά μαλλιά και γενειάδα διχαλωτή σαν Βυζαντινός άγιος  θα θύμιζε το ... Ζορρό. Ο φαρδύς γιακάς του επενδύτη του απλώνεται στους ώμους του και τα χέρια του βγαίνουν από σχισμές των μανικιών στο ύψος του αγκώνα.

Σε έναν άλλο πίνακα της ίδιας σειράς έργων του Carpaccio, την ‘Επιστροφή των πρεσβευτών’, βλέπουμε έναν άντρα με πανομοιότυπη εμφάνιση, ίσως τον ίδιο με διαφορετικά ρούχα, να παρακολουθεί τα τεκταινόμενα.

Στο ‘Θαύμα του Τιμίου Σταυρού στη γέφυρα Ριάλτο’, πάλι του Carpaccio, στην κάτω γωνία ανάμεσα σε άλλους συγκεντρωμένους, ένας ώριμος άντρας με το ίδιο καπέλο, γενειάδα, μακριά μαλλιά και διακοσμημένο επενδύτη με μακριά κρεμάμενα μανίκια. Δίπλα του ένας αμούστακος, μακρυμάλλης νεαρός με πανομοιότυπο επενδύτη, πιθανόν μεταξωτό. Φοράει και αυτός το ίδιο καπέλο πάνω από σκούφια που διακρίνεται καθαρά.

Στη βάση της γέφυρας, πίσω από δύο Μουσουλμάνους, ίσως Αιγύπτιους, και ένα Αφρικανό χαμάλη, δύο ακόμη άνθρωποι με τα χαρακτηριστικά καπέλα και τις σκούφιες μόλις διακρίνονται στη σκιά της λότζας*.

Η τέχνη του 15ου και 16ου αιώνα βρίθει από εικόνες κατοίκων της Ανατολής. Οι Τούρκοι σίγουρα περισσότεροι, συχνά σε ρόλους μη κολακευτικούς, αλλά και οι Χριστιανοί αφθονούν. Μόνο ο Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος παρουσιάζεται καμιά πενηνταριά φορές και βάλε, σε σίγουρες ή απλώς πιθανές απεικονίσεις. Εδώ μια πιθανή απεικόνιση του, φορώντας ένα καμηλαύκιον**, από το ‘Γάμο της Παρθένου’ του Carpaccio.

Και εδώ – πιθανώς – σαν Σολομών, με τον ίδιο τύπο σκιάδιου*** όπως οι προηγούμενοι αλλά δίχρωμο, από την ‘Ιστορία του Τιμίου Σταυρού’ του Piero della Francesca.

Όσο ανεκτίμητης αξίας και να είναι τέτοιες απεικονίσεις, προσωπικά προτιμάω τους ανώνυμους του Carpaccio από τους αυτοκράτορες και τους αξιωματούχους του περίγυρου τους. Άντε και κανέναν από τους λιγότερο πομπώδεις επώνυμους, σαν τον Ιωάννη Αργυρόπουλο, εδώ στην ‘Κλήση των Αποστόλων’ του Domenico Ghirlandaio το 1481.

Τους προτιμάω γιατί μου δίνουν την εντύπωση ότι είναι πιο ρεαλιστικοί και πιο κοντά στο μέσο Έλληνα της εποχής. Όχι πως οι Έλληνες αυτοί της Βενετίας ήταν τίποτα χειρώνακτες – η εμφάνιση τους δεν δείχνει κάτι τέτοιο – αλλά δεν ήταν και έτσι:

Είναι και αυτοί από τη σειρά ‘Ιστορία του Τιμίου Σταυρού’ του della Francesca. Προσέξτε ότι όλοι φοράνε σκούφο κάτω από το καπέλο – και νάτοι παρακάτω αποκαλυμμένοι:

Βλέπετε πως επιμένω στο κάλυμμα της κεφαλής. Είναι γιατί ουσιαστικά ήταν το μόνο που διαφοροποιούσε τους Βυζαντινούς από τους Οθωμανούς. Οι Τούρκοι συνήθως φορούσαν τουρμπάνι, οι Έλληνες, τουλάχιστον οι εκτός Μικράς Ασίας, συνήθως όχι. Και πάλι το Έλληνες πρέπει ίσως να το βάλουμε σε εισαγωγικά, όχι τόσο επειδή η συντριπτική πλειοψηφία χρησιμοποιούσε τον όρο Ρωμιοί, αλλά επειδή όλοι οι Χριστιανοί των νότιων και κεντρικών Βαλκανίων φαίνεται πως ντύνονταν ίδια και απαράλλαχτα.

Ειδικά για τους Έλληνες και Αλβανούς του Δυρραχίου υπάρχει η μαρτυρία του Ιρλανδού μοναχού Symon Simeonis από το 1322 ότι ντύνονταν και συμπεριφέρονταν ακριβώς με τον ίδιο τρόπο. Μιλάει μάλιστα για τα μακριά τους μαλλιά και δίνει μια σύντομη περιγραφή ενός καπέλου – φαίνεται πως ήταν ένα άσπρο καμηλαύκιον σαν αυτό που κρατάει ο μυστακοφόρος της πρηγούμενης εικόνας – το οποίο φορούσαν οι Έλληνες και οι Αλβανοί αλλά όχι οι Δαλματοί.

Μετά τους επί Ιταλικού εδάφους Έλληνες ας δούμε και μερικούς στον τόπο τους. Το παρακάτω σχέδιο είναι του Erhard Reuwich από το 1483.

Οι ίδιοι φαρδιοί γιακάδες, μανίκια με σχισμές μεταξύ αγκώνα και ώμου που κρέμονται, γένια, σκούφοι (κουκούλια) κάτω από τα καπέλα. Οι επενδύτες σχεδόν το ίδιο μακριοί αλλά τα καμίσια ή οι φουστανέλες σταματούν πάνω από το γόνατο – αυτοί είναι συνηθισμένοι άνθρωποι της δουλειάς. Στη μέση τους ζωνάρια, ο ένας μάλλον έχει περάσει το μαντήλι του σ’ αυτό. Φοράνε τους επενδύτες ριχτούς στους ώμους τους νωχελικά, με το ένα μόνο χέρι στο μανίκι, σαν παλιοί Αθηναίοι κουτσαβάκηδες. Φαίνονται να τους κουβαλάνε έτσι, επειδή είναι μέρος της ενδυμασίας τους, και όχι γιατί τους χρειάζονται.

Ο δεύτερος από αριστερά είναι μάλλον παπάς, φοράει ένα καπέλο που συνήθιζαν οι κληρικοί όταν δεν φορούσαν σκιάδια σε μέγεθος ... σομπρέρο. Σε αντίθεση με τους άλλους τα γένια του είναι αψαλίδιστα, όπως και του καλόγερου. Φοράνε σανδάλια εκτός από αυτόν με τη σπάθη, προφανώς άνθρωπο της δράσης, που φοράει στιβάνια. Ο καλόγερος φοράει ψηλοτάκουνα σανδάλια ή τσόκαρα, ίσως για να μη σέρνεται το μακρύ ράσο του στη σκόνη και τις λάσπες. Που είναι όμως τα σκιάδια τύπου Ζορρό;

Ο Arnold von Harff πέρασε από τα μέρη μας λίγα χρόνια μετά τον Reuwich αλλά οι εντυπώσεις του εκδόθηκαν πάνω από μισό αιώνα αργότερα. Το ανάλογο σκίτσο του βιβλίου του φαίνεται επηρεασμένο από αυτό του Reuwich μέχρι παρεξηγήσεως. Μέχρι και τα τακούνια του καλόγερου έβαλε μέσα (για να πούμε την αλήθεια είναι σχεδιασμένα με μεγαλύτερη ακρίβεια από αυτά του Reuwich). Φρόντισε όμως να διαφοροποιηθεί σε ένα ζήτημα: τους φόρεσε σκιάδια αλά Ζορρό.

--------------------------------------------------------------------

*  Στεγασμένος υπαίθριος χώρος στα Επτάνησα. Από το Ιταλικό loggia που σημαίνει στοά.

** Ψηλό, θολωτό καπέλο, με γείσο στραμμένο προς τα πάνω στο πίσω μέρος. Ονομάστηκε έτσι, λόγω του σχήματος του, από το Λατινικό camella που σημαίνει κύπελλο οινοποσίας.

*** Καπέλο με πρωταρχική χρησιμότητα την προστασία του φέροντα από τον ήλιο.