Ταυτοποίηση ενός Ζακυνθινού κήπου του 19ου αιώνα

Στο φύλλο του Ερμή της 3ης Ιανουαρίου του 2017 δημοσιεύτηκε η εικόνα αυτή, εύρημα του Νίκου Κουρκουμέλη, με τίτλο ‘Μια άγνωστη εικόνα από την περίοδο της Αγγλοκρατίας’. Το αναπόφευκτο ερώτημα που τίθεται είναι τι απεικονίζεται σε αυτή. Γράφει ο Ερμής πως ‘Μία εκδοχή φέρει τον κήπο να βρισκόταν στην περιοχή “Περιβόλα” του παλιού Νοσοκομείου, ενώ άλλες τον τοποθετούν στους Κήπους ή ακόμα και στις Νερατζούλες’. Δεν ξέρω αν η πρόσκληση της εφημερίδας σε συζήτηση απέδωσε καρπούς μέχρι τώρα αλλά θα καταθέσω τη γνώμη και τις παρατηρήσεις μου ελπίζοντας να μην κομίζω γλαύκα εις Αθήνας.

Φαίνεται πως είναι ένα ανοιξιάτικο πρωί, με βάση την κατεύθυνση του ήλιου. Όχι πολύ νωρίς, γύρω στις οχτώ, έχει σηκωθεί ο ήλιος δύο κονταρίες, για να θυμηθούμε μία διατύπωση του Διονυσίου Ρώμα, και το μεγαλύτερο μέρος του κήπου είναι λουσμένο στη λιακάδα. Το υπόλοιπο βρίσκεται σε μια αρκετά συμπαγή σκιά, όχι όμως βαριά – βλέπεις ακόμα απάνω της τον ίσκιο των ανθρώπων και των σκυλιών. Γι αυτό μπορούμε να υποθέσουμε πως η σκιά δημιουργείται από κάποιο αραιό σύννεφο και δεν μας βοηθάει στην τοποθέτηση της σκηνής.

Ο κήπος έχει σχήμα που φαίνεται κάπως ελλειπτικό αλλά αυτό που βλέπουμε δεν μας επιτρέπει να είμαστε σίγουροι. Τα παρτέρια έχουν επίσης σχήματα παράξενα και ίσως εκεί κρύβεται κάποιος κρυφός σε μας συμβολισμός. Σε θέση κεντρική, απέναντι μας, είναι αναρτημένος μεγάλος θυρεός αλλά δεν διακρίνεται αν είναι οικόσημο ή κάτι άλλο. Κοντά στο θυρεό βρίσκεται μεγάλη κλούβα, μάλλον για ωδικά ή εξωτικά πτηνά, στολισμένη με ένα πουλί στην κορυφή. Έξω από τα μουράγια, στο ίδιο περίπου επίπεδο, σπίτια Ζακυνθινά. Δύο από αυτά έχουν καμινάδες μικρές, για να μην γκρεμίζονται εύκολα από τους σεισμούς. Προεξέχει ακόμα η κορυφή ενός μικρού καμπαναριού.

Τα φυτά είναι συμμαζεμένα, διακρίνονται αρκετά άνθη και βλέπουμε μόνο δύο μικρά δέντρα. Τα πάντα είναι προσεγμένα. Αυτός ο κήπος ίσως είναι σχετικά καινούργιος και, με τόσες γλάστρες ψηλά τοποθετημένες, έχει ανάγκη από πολλή φροντίδα. Απεικονίζονται δύο κηπουροί. Ο ιδιοκτήτης έχει σίγουρα μεγάλη οικονομική άνεση.

Δεν υπάρχει αμφιβολία για το ότι η εικόνα είναι από την Αγγλοκρατούμενη Ζάκυνθο. Το δηλώνει ο εύκολα αναγνωρίσιμος Καστρόλοφος, το Κάστρο με την Βρετανική σημαία στην κορυφή του, το ορατό οχύρωμα Bembo. Η εφημερίδα αναφέρει ότι η απεικόνιση πιστεύεται πως είναι του 1840. Οι ρεντιγκότες των φραγκοντυμένων μου θυμίζουν περισσότερο 1820 αλλά δεν έχει μεγάλη σημασία. Το σημαντικό είναι να δοθεί πειστική απάντηση στο ερώτημα ποιός ήταν αυτός ο κήπος και που βρισκόταν.

Δεν μπορώ να δεχτώ την πιθανότητα ο κήπος να βρισκόταν στους Κήπους ή στις Νερατζούλες. Το Κάστρο και τα σπίτια στην πλαγιά του λόφου φαίνονται πολύ κοντινά. Βλέπουμε τα ορθάνοιχτα παραθυρόφυλλα και ακόμα και τον καπνό από τις καμινάδες. Ούτε τίποτα άλλο φαίνεται ανάμεσα στο Κάστρο και τον κήπο όπως θα περίμενε κανείς αν ο Καστρόλοφος βλεπόταν από μεγάλη απόσταση. Επιπλέον, από εκείνη την κατεύθυνση δύσκολα θα μπορούσε να αγνοηθεί ο Εξηνταβελόνης, που θα ήταν μπροστά από τον Καστρόλοφο.

Η εκδοχή του Νοσοκομείου αξίζει να εξεταστεί. Περιβόλα, σύμφωνα με το Λεξικό του Ζώη, λεγόταν ‘ο εν τη πόλει και πλησίον άλλοτε ν. του Προφήτου Ηλία μέγας παράδεισος της οικ. Στάβερη – Λέντζερη’. Τα ερείπια του ναού στον οποίο αναφέρεται ο Ζώης σώζονται ακόμα, κυριολεκτικά στο χείλος του γκρεμού, ανάμεσα στο ΚΤΕΛ και στο παλιό Νοσοκομείο. Είχα μάλιστα την τύχη πριν τρία χρόνια να με καλέσει να πάω μαζί με κάμποσα ακόμα άτομα η Μαρία Σιδηροκαστρίτη – Κοντονή όταν πήγε να τα μετρήσει και φωτογραφίσει.

Ο Αρχιδούκας  Σαλβατόρ περιγράφει την Περιβόλα σε δύο σημεία του δεύτερου τόμου του Zante. Στη σελίδα 84 της Ελληνικής έκδοσης, κοιτάζοντας από την πλαγιά του Καστρόλοφου γράφει:

‘Απέναντι, στις πλαγιές του λόφου, όπου βρίσκεται η εκκλησία του Προφήτη Ηλία, είναι ο κήπος Περιβόλα του Λέτζερη με λεμονιές και πορτοκαλιές, περικλεισμένος από ένα τοίχο στολισμένο με βάζα.’

Τα μουράγια του άγνωστου κήπου είναι στολισμένα με γλάστρες, πολλές από τις οποίες προεξέχουν από τον τοίχο και φαίνονται συνδεδεμένες μεταξύ τους με ανάγλυφες κορδέλες. Είναι σε σχήμα ανθοδοχείων που μπορεί να δικαιώσει απόλυτα το χαρακτηρισμό ‘βάζα’.

Στη σελίδα 86 η περιγραφή είναι εκτενέστερη:

‘Πάνω από το βαθούλωμα που βρίσκεται ανάμεσα στο λόφο του φρουρίου και εκείνον του Εξήντα Βελονιού και ονομάστηκε Στο Καμίνι, επειδή εκεί στέριωσαν ένα καμίνι για να κατασκευάζουν κεραμικά, στην αριστερή πλαγιά, όταν κανείς γυρίζει το βλέμμα του προς το βουνό, είναι κάτω από τον Προφήτη Ηλία η περιβόλα του Λέτζερη, πλαισιωμένη από έναν τοίχο βαμμένο κόκκινο και άσπρο, με όμορφο παρατηρητήριο στη μέση, στολισμένο με κολόνες, από όπου κανείς απολαμβάνει μια υπέροχη θέα προς την πόλη και την κοιλάδα, μαζί με τα υψώματα που βρίσκονται απέναντι, καθώς και τα κοκκινοβαμμένα ερείπια από το Belvedere del Sud του Μαρτινέγκου. Από το δρομάκι οδηγεί ένας μεγάλος πυλώνας στον κήπο, ένας άλλος πυλώνας βρίσκεται πίσω από το κτίριο. Ο κήπος περιλαμβάνει πολλά επίπεδα με υπέροχα δέντρα, εξηντάχρονες πορτοκαλιές και λεμονιές, κατόπιν μανταρινιές, μηλιές, αχλαδιές και ροδιές. Ένας δρόμος κατασκευασμένος από όρθια τούβλα περνάει μέσα από αυτήν την ιδιοκτησία. Στη μέση υπάρχει ένα κυκλικό κηπάριο και πάνω ψηλά, κοντά σε ένα ερειπωμένο σπίτι, μια ταράτσα από όπου έχουμε μια όμορφη θέα.’

Σε πρώτη ανάγνωση και αυτή η περιγραφή φαίνεται να ταιριάζει σε κάποια σημεία – το κυκλικό κηπάριο, τα μουράγια όπου κυριαρχεί το κόκκινο και το άσπρο. Τα δέντρα βέβαια δεν υπάρχουν επειδή είναι εξήντα χρονών και η περιγραφή του Αρχιδούκα είναι τουλάχιστον εξήντα χρόνια νεότερη από την εικόνα. Όμως ο Σαλβατόρ, ως συνήθως, δεν σταμάτησε εκεί. Μας άφησε και ένα σχέδιο της Περιβόλας.

Μέσα από την εικόνα αυτή δεν αναγνωρίζουμε τον κήπο που εξετάζουμε. Τα μόνα συνδετικά στοιχεία είναι πως οι βάσεις των γλαστρών έχουν παρόμοιες καμπύλες και πως είναι ορατό το ίδιο τμήμα του Κάστρου. Βέβαια έχουν περάσει το λιγότερο εξήντα χρόνια και ο μεγάλος σεισμός του 1893. Επίσης δεν γνωρίζουμε ποιό κομμάτι της Περιβόλας σχεδίασε ο Σαλβατόρ. Όμως το σχέδιο είναι αρκετό σε ένα γνώστη της περιοχής για να αποφανθεί πως η Περιβόλα δεν μπορεί να είναι ο κήπος που αναζητάμε.

Το σημείο που στάθηκε ο Αρχιδούκας είναι ακριβώς εκεί που στέκεται σήμερα το παλιό Νοσοκομείο. Στις βορειοδυτικές υπώρειες του Εξηνταβελόνη, κάτω από τον Προφήτη Ηλία, σε υψόμετρο τριάντα περίπου μέτρων και ακριβώς απέναντι από το νοτιοδυτικό άκρο του Καστρόλοφου. Ο Σαλβατόρ κοίταζε σχεδόν κατάφατσα τη διαβρωμένη νότια πλευρά του Καστρόλοφου. Τα μόνα ορατά οικοδομήματα είναι το Κάστρο και τα ακρινά ερείπια του Belvedere del Sud, δίπλα στο γκρεμό, κάπου τριάντα μέτρα ψηλότερα, στα δεξιά του σχεδίου. Ορατή είναι εκεί και η κορυφή ενός φοίνικα, που υπήρχε ακόμα μισό αιώνα αργότερα και έχει αποθανατιστεί σε αρκετές  φωτογραφίες. Το οπτικό του πεδίο δηλαδή ήταν λίγο-πολύ αυτό που περικλείεται από τις κόκκινες γραμμές στη δορυφορική εικόνα.

Αν οι δύο κήποι ταυτίζονταν τότε τα σπίτια, τα δέντρα και η εκκλησία θα έπρεπε να βρίσκονται στη θέση που σημειώνεται με την κίτρινη έλλειψη. Στην περιοχή αυτή δεν υπήρχαν ποτέ σπίτια και εκκλησία. Σε καμία παράσταση της Ζακύνθου τα τελευταία πεντακόσια χρόνια δεν απεικονίζονται σπίτια εκεί. Αλλά ακόμα και αν δεχτούμε πως ίσως υπήρχαν στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα τότε πως εξαφανίστηκαν χωρίς ίχνος; Αν είχε βουλιάξει ολόκληρη γειτονιά μαζί με την εκκλησία της θα το ξέραμε. Επιπλέον, η οπτική γωνία με την οποία ο καλλιτέχνης του άγνωστου κήπου έβλεπε την διαβρωμένη πλευρά του Καστρόλοφου είναι πολύ οξύτερη. Στεκόταν πιό βόρεια.

Αν όμως κινηθούμε βορειότερα που θα βρεθούμε; Μα στο νότιο άκρο του φυσικού εξώστη που σχηματίζεται στην ομαλή πλαγιά του Καστρόλοφου, εξήντα με εβδομήντα μέτρα πάνω από τη Χώρα. Εκεί που βρισκόταν το Belvedere del Sud. Το οπτικό πεδίο του καλλιτέχνη ταιριάζει απόλυτα με αυτή τη θέση. Σπίτια και δέντρα, όπως φαίνονται πάνω από τα μουράγια, υπήρχανε τότε όπως υπάρχουνε και τώρα – εκεί που η πάλαι ποτέ Σαρτζάδα κουλουριάζεται φιδίσια έρποντας προς το Κάστρο. Το κωδωνοστάσιο πρέπει να ανήκε στον Άγιο Δημήτρη του Κανιόση. Η εκκλησία αυτή, χτισμένη αρχικά το 1490, μεταφέρθηκε σε κοντινή θέση, μακρύτερα από το γκρεμό, το 1823 όπως λέει ο Ντίνος Κονόμος στη σελίδα 97 του βιβλίου του ‘Καστρόλοφος και Αιγιαλός’.  Ίσως η βάση που σώζεται ακόμα να είναι του απεικονιζόμενου καμπαναριού. Μπορεί όμως να απεικονίζεται το παλιότερο αν η εκτίμηση μου ότι η εικόνα φιλοτεχνήθηκε τη δεκαετία του 1820 είναι σωστή. Ακόμα, σε ένα από τα εικονιζόμενα σπίτια ίσως έμενε πριν το 1821 ο Αναγνωσταράς.

Στη σελίδα 100 του ίδιου βιβλίου ο Κονόμος λέει:

‘Πάνω από την εκκλησία της Αγίας Μαρίνας του Μαμάου ή του Νομικού υπήρχε λοφίσκος, όπου και το περίφημο «Belvedere de Sud» της οικογένειας Μαρτινέγκου. Η τοποθεσία είχε πάρει στα νεώτερα χρόνια την ονομασία «Κόκκινα σπιτάκια» ή «Τα Μαρτινεγκόπουλα». Ο πανέμορφος και λουλουδιασμένος εκείνος τόπος περιήλθε αργότερα στη κατοχή της οικογένειας του μουσουργού Παύλου Καρρέρ, ο οποίος τον ονόμασε «Ευφροσύνη».’

Όταν ο Σαλβατόρ επισκέφτηκε την περιοχή το Belvedere είχε υποφέρει πολύ από το χρόνο και το σεισμό. Πρέπει να είχε προ πολλού περάσει στον Καρρέρ και μετονομαστεί σε Ευφροσύνη. Δε μπορεί βέβαια να μην αναρωτηθούμε αν η νέα ονομασία είχε σχέση με την όπερα του Καρρέρ ‘Φροσύνη’. Ο Αρχιδούκας πάντως χρησιμοποίησε την παλιά:

‘Μια απότομη πλαγιά, τώρα ντυμένη με ανθισμένους κίτρινους ασφαλακτούς, υψώνεται από κάτω από το Φρούριο.Σ’ ένα προεξέχοντα λοφίσκο στέκει η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, μέχρι την οποία φτάνει ο μακρύς πλακοστρωμένος με ρόμβους αρχαίος δρόμος. Η εκκλησία έχει υποστεί πολλές ζημιές από το σεισμό. Κάπως πιο κάτω είναι το Belvedere del Sud (Τερψιθέα του Νότου) του Μαρτινέγκου, με τη χρονολογία 1821, με βάζα για άνθη και ένα αναποδογυρισμένο άγαλμα και καλλωπίσματα, με ένα τραπέζι και ένα πηγάδι. Από τη θέση που είναι το ερειπωμένο σπίτι, προσφέρεται μια εκπληκτική θέα προς την πόλη, το λιμάνι, τα υψώματα του Σκοπού και το νότιο κόλπο μέχρι το Αϊ-Σώστη και το Μαραθονήσι.’

Είναι φανερό πως με εξαίρεση την υπέροχη θέα ο Σαλβατόρ δεν εντυπωσιάστηκε ιδιαίτερα.  Είχαν περάσει τρεις ολόκληρες γενιές από την εποχή της ακμής και τόσο τα κτίσματα όσο και ο κήπος  βρίσκονταν σε άθλια κατάσταση. Η σύντομη και γενικόλογη περιγραφή που δίνει δεν μας βοηθάει αλλά από την άλλη δεν μας εμποδίζει. Η προοπτική της εικόνας μας έχει ήδη οδηγήσει στο συμπέρασμα πως ο εικονιζόμενος κήπος δεν μπορεί να είναι άλλος από του Μαρτινέγκου. Συγκρίνοντας όμως τις εικόνες και τις περιγραφές της Περιβόλας και του Belvedere θα διακινδυνέψω το συμπέρασμα πως τα δύο περιβόλια έμοιαζαν αρκετά, πιθανότατα αντέγραφε το ένα το άλλο, και συνυπήρχαν ανταγωνιστικά συμβολίζοντας το αποκορύφωμα της πάλης μεταξύ του αρχοντολογιού και της ανερχόμενης αστικής τάξης. Και, πριν προκαλέσω τάση εμετού στους Μαρξιστές μιλώντας για πάλη των τάξεων με λουλούδια και γλάστρες, να θυμίσω πως ενώ οι Μαρτινέγκοι ανήκαν στο αρχοντολόι ένας Γιάννης Στάβερης – Λέτζερης (1849 – 1889) ήταν πρωτοπαλίκαρο του Κωνσταντίνου Λομβάρδου, χρεωμένος με το φόνο οχτώ ανθρώπων. 

Ενημέρωση 6 Μαρτίου 2019

Ότι έχει απομείνει από την Περιβόλα του Λέτζερη. Παρακαλώ διαβάστε το σχόλιο παρακάτω.