Ο Άι Ληός και οι άφαντοι Τσιτσιλιάνοι

Πριν από αρκετά χρόνια, καμιά δεκαριά ή ίσως και παραπάνω, αγόρασα στη Ζάκυνθο ένα βιβλίο. Μικρό, κάπου 80 σελίδες, και κάπως ακριβό για το μέγεθος του. Είχε εκδοθεί μερικά χρόνια νωρίτερα, το 2003. Ο τίτλος του ‘Τα Τοπωνύμια της Ζακύνθου’, κάποιου Χρήστου Λιβέρη, για τον οποίο δεν γνώριζα και εξακολουθώ να μην γνωρίζω το παραμικρό. Αυτά συμβαίνουν όταν είσαι ξενιτεμένος – δεν γνωρίζεις πια πρόσωπα και πράγματα, εκδίδονται βιβλία που μπορεί να σε ενδιαφέρουν και εσύ το παίρνεις χαμπάρι χρόνια αργότερα. Δεν το ξεφύλλισα πριν το πάρω, βιαζόμουνα. Ολόκληρο δεν το διάβασα ποτέ.  Ίσως να κατάφερα το ένα τρίτο συνολικά, σκόρπια κομμάτια, στο τέλος το παράτησα νευριασμένος. Είχα πετάξει τα λεφτά μου. Το καταχώνιασα κάπου και προσπάθησα να το ξεχάσω. Δεν θα το ξαναθυμόμουνα αν δεν τύχαινε να δω τις προάλλες ένα κομμάτι του στο εξαιρετικό ιστολόγιο ‘Πολιτισμός Πολίτης’ του Διονύση Βίτσου. http://www.politismospolitis.org/archives/19407

Διαβάζοντας αυτό το κομμάτι σε ένα ιστολόγιο με, δικαιολογημένα, μεγάλο κύρος κατάλαβα πως δεν μπορείς να αγνοείς ένα βιβλίο όσο βάναυσα κακό και αν είναι. Κάθε απόπειρα παραχάραξης της ιστορίας, ακόμα και όταν γίνεται χωρίς στοιχεία ή με γελοία επιχειρήματα (στη συγκεκριμένη περίπτωση ισχύουν και τα δύο), κάνει ζημιά και πρέπει να της αντεπιτεθείς για να περιορίσεις όσο μπορείς το κακό. Δεν μπορώ βέβαια να απαντήσω σε όλα όσα έγραψε ο Χρήστος Λιβέρης, θα έπρεπε να γράψω και εγώ βιβλίο ειδικά για αυτό το σκοπό. Μερικά μόνο παραδείγματα θα σας δώσω για να καταλάβετε το επίπεδο δουλειάς του συγγραφέα, το οποίο χαρακτηρίζει όλα όσα έγραψε.

Το Κερί λοιπόν, λέει, ονομάστηκε έτσι επειδή στη περιοχή υπήρχαν πολλές βελανιδιές, που στα Ιταλικά λέγονται ‘cerri’. Στην περιοχή του Κεριού όμως τα πεύκα είναι απείρως περισσότερα. Γι αυτό ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι φταίνε σε μεγάλο βαθμό οι Κεριώτες, οι οποίοι κάψανε τις βελανιδιές για να βάζουνε βρόχια στα πεύκα για τρυγόνια! Δηλαδή κάψανε τα πάντα για να βγούνε μόνο πεύκα, να μεγαλώσουνε και να βάζουνε βρόχια τα εγγόνια τους. Φανταστείτε να νοικιάζανε κυνηγετικά πόστα οι Κεριώτες εκείνες τις εποχές τι θα γινότανε, θα είχανε κάψει και τη Χώρα. Στοιχείο γι αυτά που ισχυρίζεται δεν επικαλείται κανένα. Ούτε βέβαια εξηγεί γιατί το Τσέρρρρι το κάμαμε Κερί. Θα άσπριζε η τσέρα μας δηλαδή αν λέγαμε ‘το Τσέρι’ και όχι ‘το Κερί’;

Ο Μαραθιάς, και κατ’ επέκταση το Μαραθονήσι, ονομάστηκαν έτσι επειδή, λέει, πηγαίνοντας κάποιος από τον Πισινόντα στο Μαραθιά έπρεπε να πάει από παραλία, μέσω Πόρτο Κούκλας και Λίμνης Κεριού και θεωρούσε πως έκανε Μαραθώνιο! Να σημειώσουμε ότι το Μαραθονήσι αναφέρεται με αυτό το όνομα ήδη από τα τέλη του 15^ου αιώνα. Αν λοιπόν μπορεί κάποιος να μου αποδείξει ότι οι Πισινιάτες του 15^ου αιώνα ξέρανε για το Φειδιππίδη τότε εγώ θα αποδείξω ότι δική τους ήταν η ιδέα του Μαραθώνιου δρόμου και όχι των Michel Bréal και Βαρώνου de Coubertin. Θα αλλάξουμε δηλαδή την παγκόσμια αθλητική Ιστορία. Τώρα τι δουλειά είχανε οι Πισινιάτες στο Μαραθιά και μάλιστα με τα πόδια δεν ξέρω, μπορεί να πηγαίνανε για προπόνηση. Ζητάω συγγνώμη από τους αναγνώστες για το ύφος μου αλλά όταν κάποιος προσπαθεί να με ταΐσει σανό δεν μπορώ να τον αντιμετωπίσω με σεβασμό. Σαρκασμός και ειρωνεία είναι το ελάχιστο που μπορεί να περιμένει.

Ένα τελευταίο πριν μπούμε στο κυρίως ζήτημα είναι πως ισχυρίζεται ότι οι Πλεσσαίοι ονομάστηκαν έτσι επειδή ήταν ... πλύστες στα Πηγαδάκια επί Βενετοκρατίας! Οι Πλεσσαίοι βέβαια έφεραν το όνομα τους μαζί τους όταν ήρθαν στη Ζάκυνθο, αυτό όμως μπορώ να σας το εξηγήσω εγώ. Έχω βλέπετε εντοπίσει τρεις τόπους εγκατάστασης Πλεσσαίων πρίν περάσουν το κανάλι: τα βουνά πάνω από τη Δωδώνη, μια περιοχή σχετικά κοντά στους Δελφούς και μια άλλη κοντά στο Λάλα της Ηλείας, δηλαδή κοντά στην Ολυμπία. Στα τρία αυτά αρχαία Μαντεία μάθανε φαίνεται πως θα καταντήσουνε πλύστες στα Πηγαδάκια και πήρανε το όνομα προκαταβολικά. Το πήρανε μάλιστα ακόμα και εκείνοι που ξεμείνανε στη Ρούμελη.

Αν ακολουθήσατε το σύνδεσμο θα είδατε τι γράφει για το δικό του επώνυμο. Το Λιβέρης, λέει, βγαίνει από το Libero da Catania. Κάποιοι πρώην σέμπροι από την Κατάνη της Σικελίας βρέθηκαν κατά τρόπο μυστηριώδη και απροσδιόριστο στη Ζάκυνθο την εποχή της Βενετοκρατίας και εγκαταστάθηκαν από τους Βενετούς στα βουνά, όπου ίδρυσαν τον Άγιο Λέοντα. Εκεί ανέλαβαν συλλήβδην – πόσοι ήταν δεν μας λέει – το επώνυμο Λίμπερο, που σημαίνει ελεύθερος, σε ανάμνηση της απελευθέρωσης τους από τα φεουδαρχικά δεσμά.

Δεν προσδιορίζει πότε έγινε αυτό αλλά μας λέει πως οι Μπασταίοι ήρθαν στο χωριό αργότερα. Επειδή οι Μπασταίοι απαντώνται στη Ζάκυνθο το 1510 σύμφωνα με έγγραφα που είχε δει ο Λεωνίδας Ζώης πρέπει οι ΄λίμπεροι’ Τσιτσιλιάνοι να ήρθαν μεταξύ 1483 και 1510. Πρώτη αναφορά σε Άγιο Λέοντα έχουμε το 1516. Δυστυχώς δεν κατάφερα να βρω πουθενά κάποια αναφορά σε τέτοιο Σικελικό αποικισμό γι αυτό αν κάποιος αναγνώστης έχει καμιά πληροφορία ας μας την μεταδώσει. Εγώ πάντως δεν θα σκάσω περιμένοντας επειδή υποπτεύομαι βάσιμα πως η άφιξη των ΄λίμπερων’ είναι εξίσου φανταστική με τα πλυσταριά των Πηγαδακιώνε και τους Μαραθωνοδρόμους του Πισινόντα.

Δεν είναι όμως μόνο η έλλειψη στοιχείων που με κάνει κάθετα αρνητικό αλλά κυρίως η ύπαρξη στοιχείων για το αντίθετο. Ο συγγραφέας ισχυρίζεται πως επειδή οι Βενετοί δεν όρισαν εξαρχής τα σύνορα των εκτάσεων πού δήθεν έδωσαν στους Λιβεραίους – ναι έβγαλε ολόκληρο μυθιστόρημα από το μυαλό του και το σερβίρισε σαν αδιαμφισβήτητη ιστορική αλήθεια – δημιουργήθηκε έχθρα με τους Μπασταίους. Έτσι αναγκάστηκαν οι Βενετοί να μεταφέρουν κάποιους Λιβεραίους στο Κερί και αυτό εξηγεί την ύπαρξη του επωνύμου εκεί.

Όμως, μετά την καταστροφή της Ζακύνθου από τους Τούρκους το 1479 και την κατάληψη της από τους Βενετούς λίγα χρόνια αργότερα, οι μοναχοί των Στροφάδων διεκδίκησαν τα περιουσιακά στοιχεία που είχε το μοναστήρι στο νησί από την εποχή των Τόκκο. Επειδή τα δουκικά έγγραφα που πιστοποιούσαν τι ακριβώς ήταν δικό τους είχαν καεί πάρθηκε η εξής απόφαση:

‘... ό ήδιος ευγενής αφέντης Προβεδούρος επιτελούντας αυτός επρόσταξεν εμέν τόν Καντζιλιέρι του, ότη πέρνοντας μέ τού λόγου μου, ένα οφιτζιάλο άμα μέ τόν μοναχό νά τραβηχθή απάνου εις τούς τόπους, πού λέγουσιν νά ευρίσκονται αυτά τά χοράφια, καί καλά τού αυτού μοναστηρίου καί νά πάρη διό ανθρώπους από τούς πλέο γέροντες τού νισιού από κάθε χορίο, καί νά δίδη αυτών όρκον διά νά δίξουν τά αυτά καλά και μένα ...

... με ειμέρα εκαβαλίκεψα εις τό χοριό τού Κεριού, εις τό οποίο εδιάλεξα τόν Βασίλη Πέρλαμπο Νικολό, καί Γιόργη Ληβέρη από τό αυτό χοριό έναν από τούς γέροντας, ο πλέο πραχτικός ολονών των χοραφιών κίμενα εις τό σύνορον τους ...’

Τα αποσπάσματα αυτά είναι από έγγραφο του 1488 (Κόπια σώα και ομοία μεταγλοτισμένη από τό φραγγικό), το οποίο παρουσιάστηκε από τον Διονύσιο Μούσουρα κατά την εισήγηση του σε επιστημονική ημερίδα με θέμα ‘Μονές της Ζακύνθου, Ιστορία – Αρχιτεκτονική – Τέχνη’ στις 16 Νοεμβρίου 1996. Τα Πρακτικά της δημοσιεύθηκαν δύο χρόνια αργότερα από τη ΙΜ Ζακύνθου (σελ. 141).

Να λοιπόν που πέντε μόλις χρόνια μετά την άφιξη των Βενετών στη Ζάκυνθο έχουμε Κερί και όχι Τσέρι και ας αφήσουμε τα βελανίδια στα γουρούνια. Και όχι μόνο έχουμε Κερί αλλά έχουμε και Κεριώτη Λιβέρη, που δεν τον φέρανε οι Βενετοί από την Κατάνια ούτε τον στείλανε από τον Άι Ληό αλλά είχε ήδη γεράσει στο χωριό του πριν τη Βενετοκρατία.

Και τότε θα μου πείτε γιατί οι κάτοικοι του Άι Ληού αφιέρωσαν την εκκλησία τους στον επίσκοπο Κατάνης Λέοντα; Αυτό μάλλον δεν θα το μάθουμε ποτέ. Αν είναι έτσι, γιατί μπορεί και να μην είναι. Άγιοι Λέοντες υπάρχουν κάμποσοι. Στην Κεφαλονιά έχει δύο νομίζω. Το δε Βυζάντιο είχε έξι αυτοκράτορες με αυτό το όνομα. Όνομα που δεν είχαν πάρει προς τιμήν του επισκόπου Κατάνης, αφού ήταν είτε σύγχρονοι του είτε παλιότεροι, αλλά μάλλον προς τιμήν του Αγίου Λέοντα επισκόπου Ρώμης. Του οποίου τη μνήμη τιμά η Εκκλησία στις 18 Φεβρουαρίου ενώ του επισκόπου Κατάνης στις 20. Με την αμάθεια που επικρατούσε και τα διαφορετικά ημερολόγια – Βενετικό, Ιουλιανό, Γρηγοριανό – δεν μπορώ να αποκλείσω κάποιο μπέρδεμα αγίων. Η Αι Ληώτικη παράδοση πάντως, που μπορεί να έχει κάποια βάση αλλά μπορεί και όχι, τοποθετεί την ανέγερση του ναού στον 14^ο αιώνα, δηλαδή αρκετές γενιές πριν τη Βενετοκρατία και τους τηλεμεταφερόμενους Τσιτσιλιάνους.

Αν όμως το Λιβέρης δεν έχει σχέση με το λίμπερο τότε από που προέρχεται; Σίγουρα όχι από το σέντερ φορ. Όρκο δεν παίρνω αλλά, χωρίς διάθεση να παίξω την κολοκυθιά, είμαι σε θέση να προτείνω κάτι εξαιρετικά πιθανό. Υπάρχει Άγιος Λιβέριος, επίσκοπος Ρώμης και αυτός, και το όνομα του δινόταν σε παιδιά. Το βαφτιστικό όνομα του περίφημου Μανιάτη πειρατή Λυμπεράκη Γερακάρη ήταν Λιβέριος. Όσοι είχαν αυτό το όνομα αποκαλούνταν Λιβέρηδες. Επειδή μάλιστα το όνομα προέρχεται από το Λατινικό Liberius είχε το ίδιο νόημα με το Λευτέρης. Από το βαφτιστικό δημιουργήθηκαν επώνυμα, όπως Λιβέρης, Λιβερόπουλος, Λιβιεράτος.

Αν πάλι κάποιος Λιβέρης θέλει σώνει και καλά να έχει Ιταλική καταγωγή υπάρχει εναλλακτική πρόταση. Το παρακάτω είναι από το Χρονικό των Τόκκων (στχ. 3593-3598) που γράφτηκε το πρώτο τέταρτο του 15^ου αιώνα.

‘Εις αύτο, γουν, εβάλθηκεν ο δούκας ο δεσπότης.

Εβλέποντας τον άνθρωπο, τον Λίβερην εκείνον

Δυνάστην και κακόγνωμον, επίορκο και κλέπτην.

Ορμητικόν εις το κακόν-χειρότερον δεν είδε-

έβλεπε τα νησία του αφέντης ο δεσπότης

το πώς τα πλησιάζουσι εκείνοι του Λιβέρη.’

 

Ο Λιβέρης στον οποίο αναφέρεται το Χρονικό ήταν ένας τυχοδιώκτης και μισθοφόρος από την Απουλία και λεγόταν Oliverio Franco. Ας έχει υπόψη του όποιος τυχόν κάνει τη δεύτερη επιλογή ότι Oliveriο σημαίνει λιόφυτο. Μπορεί να του ταιριάζει. Υγεία.