Μέθη και ακολασία στη Χώρα και στα Λαζαρέτα του 1600

Ο William Biddulph ήταν ένας άνθρωπος που πρέπει να ενέπνεε κάποιο σεβασμό στους προτεσταντικούς εκκλησιαστικούς κύκλους της Ελισσαβετιανής Αγγλίας. Είχε σπουδάσει στην Οξφόρδη και ήταν προστατευόμενος του Richard Bancroft, Αρχιεπισκόπου του Canterbury. Ακόμη και σήμερα οι πληροφορίες που μας άφησε για το Λεβάντε του καιρού του, κυρίως για τη Συρία και την Παλαιστίνη, είναι σίγουρα πολύτιμες. Ήταν ο πρώτος Αγγλόφωνος που περιέγραψε την κατανάλωση καφέ στο Χαλέπι, μισό αιώνα πριν το ρόφημα αυτό γίνει γνωστό στη χώρα του. Και ο πρώτος που ανέφερε τη χρήση ταχυδρομικών περιστεριών, που τότε λέγονταν Βαγδάτης. Προσωπικά θεωρώ επίσης σημαντικό πως έγραψε για Κούρδους ‘λάτρεις του Διαβόλου’ – δηλαδή τους Γιεζίντι – στο Αφρίν της Συρίας επειδή, δυστυχώς, η φετινή εισβολή του Τουρκικού στρατού και των ισλαμοκατσαπλιάδων συμμάχων τους στην περιοχή θα τους εξαφανίσει από εκεί ολοκληρωτικά.

Σταλμένος από τη Βρετανική Εταιρεία του Λεβάντε – πρόγονο της περίφημης Εταιρείας των Ανατολικών Ινδιών – σαν ιερέας των εγκατεστημένων στην Ανατολή εμπόρων της, ο Biddulph πέρασε και από τη Ζάκυνθο. Δεν έμεινε – ο σχετικά μικρός αριθμός Άγγλων εμπόρων φαίνεται πως δεν δικαιολογούσε το ανάλογο έξοδο. Ο George Wheler κατέκρινε έντονα την έλλειψη προτεστάντη ιερωμένου στο νησί τρία τέταρτα του αιώνα αργότερα.

Η αναχώρηση του Biddulph δεν πρέπει να στενοχώρησε ιδιαίτερα τους Άγγλους της Ζακύνθου πάντως. Κρίνοντας από αυτά που έγραψε στο βιβλίο του (1) αρεσκόταν στη σφοδρή κριτική όχι μόνο άλλων δογμάτων και θρησκειών αλλά και της ηθικής μελών του ποιμνίου του. Διατυμπάνισε  δια του πιεστηρίου κάποιους καθόλου κολακευτικούς ισχυρισμούς. Όσο και αν το βιβλίο περιέχει δήθεν προσωπικές επιστολές, που τάχα δημοσίευσε κάποιος άλλος και όχι ο ίδιος ο συγγραφέας, το φύλλο συκής παραήταν μικρό. Γι αυτό ίσως, κάποιοι σημαίνοντες έμποροι της Πόλης και του Χαλεπιού, με αφορμή τη διαγωγή του πνευματικού τους καθοδηγητή στη Ζάκυνθο, φρόντισαν να τον πληρώσουν με το ίδιο νόμισμα. Ας δούμε όμως πρώτα τι έγραψε για την επίσκεψη του στο Τζάντε ο ίδιος ο Biddulph:

‘Τα δύο επόμενα μέρη που είδαμε και αξίζουν κάποια αναφορά ήταν δύο νησιά στην Ελλάδα, η Zephalonia και το Zante, ανάμεσα στα οποία περάσανε τα πλοία μας. Και τα δύο κατοικούνται από Έλληνες αλλά διοικούνται από τη σινιορία της Βενετίας, η οποία κάθε τρίτο χρόνο στέλνει πρεβεδούρους, μαζί με άλλους αξιωματούχους, για να κάνουν κουμάντο εκεί. Είναι και τα δύο πολύ γόνιμα νησιά που παράγουν μεγάλη ποσότητα σταφίδας, ελιών, νεραντζιών (2), πορτοκαλιών και λεμονιών αλλά μικρή ποσότητα δημητριακών που συνεχώς φέρνουν από αλλού. Αν λόγω κακοκαιρίας, ή πειρατών, ή κουρσάρων δεν μπορούν να έρθουν δημητριακά θα είναι έτοιμοι να λιμοκτονήσουν σε σύντομο χρονικό διάστημα.

Η Zephalonia λεγόταν παλιά Ιθάκη, όπου ο Οδυσσέας, γιός του Λαέρτη, ήταν βασιλιάς και ξεπερνούσε όλους τους Έλληνες σε ευφράδεια και ευστροφία. Θεωρείται από τους αρχαίους συγγραφείς περίφημος ταξιδευτής αλλά αν ζούσε στις μέρες μας τα ταξίδια του δεν θα λογαριάζονταν καθόλου σε σύγκριση με αυτά των σημερινών – επειδή ταξίδεψε μόνο μεταξύ Βενετίας και Αιγύπτου, που σήμερα είναι ένα συνηθισμένο ταξίδι.

Το Zante παλιά λεγόταν Ζάκυνθος. Ήταν κάποτε ένα δασωμένο νησί στο Ιόνιο Πέλαγος, δυτικά της Πελοποννήσου. Αλλά τώρα έχει απομείνει πολύ λίγο δάσος. Είναι ολόγυρα λοφώδες αλλά το μέσον του είναι μια επίπεδη και εύφορη κοιλάδα, που αποδίδει μεγάλη ποσότητα σταφίδας, η οποία έρχεται από κει στην Αγγλία. Οι Έλληνες αναρωτιούνται τι την κάνουμε τόση σταφίδα και μερικές φορές ρωτάνε αν την κάνουμε βαφή ή την ταΐζουμε στα γουρούνια. Ήταν πολύ φτωχοί άνθρωποι όταν οι έμποροι μας άρχισαν να πραματεύονται εκεί αλλά τώρα έχουν γίνει πλούσιοι και περήφανοι.

Υπάρχει επίσης μία πόλη σε αυτό το νησί και λέγεται όπως το νησί Zante, η οποία χτίστηκε από το Ζάκυνθο, γιό του Δάρδανου, που βασίλεψε εκεί. Μείναμε στο καράβι δέκα μέρες έξω από αυτή την πόλη μέχρι να πάρουμε πράτιγο (3), δηλαδή άδεια να αποβιβαστούμε ή να κάνουμε εμπόριο μαζί τους – επειδή το έθιμο είναι να μη δίνουν αμέσως άδεια αποβίβασης σε κανένα ξένο εκτός αν φέρει πιστοποιητικό υγείας από την αφετηρία του, το οποίο εμείς δεν είχαμε.

Έτσι, κάποιους από την εταιρεία μας, που είχαν δουλειές εκεί, τους στείλαμε στα Λαζαρέτα, τα οποία είναι ένα μέρος σαν το λοιμοκαθαρτήριο στα Moorfields, όπου, ακόμα και αν αυτοί είναι καλά, πρέπει να μείνουν όσο ευχαριστεί τους σινιόρους επί της υγείας, άλλοτε είκοσι και άλλοτε σαράντα μέρες. Στο μεταξύ αν κάποιος από την παρέα αρρωστήσει, ακόμη και  προς το τέλος των σαράντα ημερών, πρέπει να μείνουν άλλες σαράντα.

Όσο δεν έχουν πράτιγο έχουν ένα φρουρό, ο οποίος φροντίζει να μην έρθουν σε επαφή με κανένα, ούτε κανένας να έρθει σε επαφή μαζί τους. Μπορούν όμως οι φίλοι τους να τους επισκέπτονται και να τους μιλούν από απόσταση. Αλλά αν πάνε πολύ κοντά ο φρουρός τους φωνάζει alargo, alargo, που σημαίνει σταθείτε πιο πίσω. Και όποιος πλησιάσει τόσο πολύ ώστε να μπορεί να τους αγγίξει χάνει το δικό του πράτιγο , και πρέπει να τους κάνει παρέα για το υπόλοιπο της καραντίνας τους. Αν φέρουν τίποτα γράμματα για κάποιους εμπόρους στη πόλη ο φρουρός τα ανοίγει και τα αερίζει πάνω από φωτιά πριν τα διανείμει. Αν όμως το γράμμα είναι ραμμένο (ή έχει οποιαδήποτε κλωστή πάνω του) δεν πρέπει να διανεμηθεί ώσπου να πάρει πράτιγο αυτός που το έφερε.

Αυτό το κάνουν δήθεν για να αποφύγουν τις αρρώστιες αλλά υπάρχουν περαιτέρω κίνητρα, από τη μια για να εισπράξουν από δωροδοκίες και από την άλλη για να μαθαίνουν για τις δουλειές όλων των ξένων και το τι εμπορεύματα φέρνουν.

Όποιος τολμήσει να αποβιβαστεί χωρίς πράτιγο κινδυνεύει να απαγχονιστεί ή να υποστεί το strappado (4). Ακόμη και αν έχουν πιστοποιητικό ότι επικρατεί υγεία στο μέρος από το οποίο ήρθαν δεν πρέπει να αποβιβαστούν στη ακτή πριν δείξουν το fede τους, δηλαδή το ξεκάθαρο ανοιχτό έγγραφο, στους τρεις αξιωματούχους που λέγονται σινιόροι της υγείας.

Το Zante υποφέρει πολύ από σεισμούς. Δεν περνάει χρόνος χωρίς πολλούς σεισμούς, ιδιαίτερα στους μήνες του Σεπτεμβρίου και του Οκτωβρίου, στους οποίους μου έχουν τύχει δύο ή τρεις σεισμοί σε μια εβδομάδα. Γι αυτό το λόγο φτιάχνουν τα σπίτια τους πολύ χαμηλά, για να μην τα ρίξουν οι σεισμοί. Και όταν αισθανθούν το ξεκίνημα των σεισμών (είτε είναι μέρα είτε νύχτα) οι Έλληνες αμέσως χτυπάνε τις καμπάνες για να δώσουν το έναυσμα στον κόσμο να προσευχηθεί.

Στο Zante υπάρχει ένα πολύ ισχυρό κάστρο, πάνω σε ένα ψηλό λόφο. Είναι επίσης πολύ μεγάλο, όσο η μισή πόλη του Zante, και εκεί μένει ο πρεβεδούρος, που κυβερνάει το νησί, και πολλοί άλλοι. Εκεί είναι και το μέρος της κρίσης, όπου όλες οι υποθέσεις, κακουργηματικές και νομικές, κρίνονται από τον πρεβεδούρο και τους συμβούλους του. Πάνω από αυτό το μέρος αυτοί οι δύο Λατινικοί στίχοι είναι γραμμένοι με χρυσά γράμματα:

Hic locus odit, amat, punit, conservat, honorat                                                                                        

Nequitiam, pacem, crimina, jurat, probos.

Οι οποίοι μπορούν να αγγλοποιηθούν ως εξής: Αυτό το μέρος μισεί την ασωτεία, αγαπά την ειρήνη και τιμωρεί την κακοήθεια, διατηρεί το δίκαιο και την ισότητα, και τιμά επάξια τους αγαθούς (5).’

Ίσως ακόμα πιο ενδιαφέροντα και διαφωτιστικά για τις συνθήκες στη Ζάκυνθο εκείνη την εποχή είναι όσα καταμαρτυρούσαν στον Biddulph κάποιοι άσπονδοι φίλοι του. Το κατά πόσο αυτά είναι αληθινά ή πρόκειται για υπερβολές και συκοφαντίες δεν μπορούμε να το ξέρουμε αλλά μεγαλύτερη σημασία έχει για μας το αν θα μπορούσαν να είναι αληθινά. Η απάντηση σε αυτό είναι καταφατική. Επιπλέον είναι αρκετά διασκεδαστικά. Στις 6 Μαΐου 1609 ο γιατρός της Εταιρείας του Λεβάντε John Kitely από την Κωνσταντινούπολη έγραφε για τον Biddulph στον παλαίμαχο έμπορο John Sanderson που είχε πια επιστρέψει στη Αγγλία (6):

‘Δες τη συμπεριφορά του στο Χαλέπι, εδώ (στην Κωνσταντινούπολη) και τώρα στο τέλος στη Ζάκυνθο, στο Λαζαρέτο, όπου τον τσάκωσαν οι φρουροί στα πράσα με εκείνη την Αγγλίδα πόρνη που σου έχω πει.  Αυτός ο Κρεβατόλυκος (7), ή μάλλον λύκος στο κρεβάτι κολλημένος σε μια σκύλα, αφού τον πιάσανε έτσι, έκανε τον τρελό, και αφού ντροπιάστηκε έτσι ανοιχτά, ξεπέρασε κάθε όριο ντροπής και εμφανιζόταν δημόσια κάθε μέρα τρεκλίζοντας από το πιοτό, δημιουργώντας σκάνδαλο για τη θρησκεία μας και ντροπιάζοντας ολόκληρο το έθνος μας να βλέπεις να τον δείχνουν οι Έλληνες λέγοντας (8): ορίστε ο εφημέριος της κόλασης είναι μεθυσμένος. Από τη μεριά μου συμφωνώ αμέσως με τη γνώμη των Ελλήνων γι αυτή την τελευταία ξεφτίλα, ότι μπορεί κάλλιστα να τον περιγράψουμε σαν παπά της κόλασης.’

Η πληροφορία ότι υπήρχαν ιερόδουλες σε ένα πολυσύχναστο λιμάνι σαν αυτό της Ζακύνθου δεν προκαλεί έκπληξη, είναι όμως ενδιαφέρον το ότι ο συγκεκριμένος τομέας υπηρεσιών ανθούσε σε τέτοιο βαθμό ώστε Αγγλίδες είχαν αποκτήσει ένα μερίδιο της αγοράς. Το ότι ο Biddulph έμεινε στο Λαζαρέτο κατά την επιστροφή του στην Αγγλία δίνει βάρος στην περιγραφή των συνθηκών εκεί. Θα ήταν άλλωστε απίθανο να είχε αποβιβαστεί στη Ζάκυνθο προερχόμενος από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και να μην είχε περάσει από το Λαζαρέτο. Το ότι υπήρχε πάλι τρόπος να εισχωρήσει κρυφά στο λοιμοκαθαρτήριο μια πόρνη ρίχνει καινούργιο φως στην καταγγελία του περί δωροδοκιών.

Τα όσα διαδίδονταν γι αυτόν δεν επηρέασαν την επαγγελματική του εξέλιξη στη χώρα του. Ίσως δεν έγιναν πιστευτά, καλώς ή κακώς. Ίσως τότε, όπως και τώρα, όσα έκαναν οι Άγγλοι στη Ζάκυνθο έμεναν συνήθως στο νησί και κανείς στη δική τους μεγαλόνησο δεν ήθελε να τα ξέρει. Έτσι, αρκετά παράλληλα ερωτήματα παραμένουν αιωρούμενα, για παράδειγμα, εκείνη τη Λατινική επιγραφή στο παλάτσο του πρεβεδούρου την είδε σαν τουρίστας ή σαν κατηγορούμενος; Πάντως αν ήταν κατηγορούμενος ‘την έβγαλε καθαρή’. Η μούρλια και το λάδωμα είχαν πάντα πέραση στον παράδεισο μας.

 

------------------------------------------------------------------------

1) William Biddulph, The Travels of Certaine Englishmen into Africa, Asia and to the Blacke Sea, Λονδίνο 1609.

 

2) Η μετάφραση σε νεράντζια με κάποια επιφύλαξη. Το κείμενο αναφέρει ‘pomecitrons’, το οποίο μεταφράζω λίγο αυθαίρετα σε κιτρόμηλα, δηλαδή νεράντζια.

3) Prattick με την ορθογραφία του κειμένου.

4) Strappado ή corda ήταν το μαρτύριο του σκοινιού. Το θύμα δενόταν πισθάγκωνα και κρεμιόταν από τα χέρια.

5) Η ίδια επιγραφή, κάποτε με μικροδιαφορές, φαίνεται πως κοσμούσε αρκετά κυβερνεία και άλλα σημαντικά κτίρια της Δυτικής Ευρώπης. Μια καλύτερη παρουσίαση της θα ήταν νομίζω ως εξής: Hic locus odit nequitiam, amat pacem, punit crimina, conservat jurat, honorat probos. Και μια, κατά τη γνώμη μου, πιο ακριβής μετάφραση: Αυτό το μέρος μισεί την αμέλεια, αγαπά την ειρήνη, τιμωρεί τα εγκλήματα, τηρεί τους νόμους και τιμά τους αγαθούς.

6)  G. Maclean, Looking East: English Writing and the Ottoman Empire Before 1800, Λονδίνο 2007, σ. 84.

Witness his behaviour at Aleppo, here (i.e. Istanbul), and now lastly at Zante in the Lazarotto where he was found by the guardians in the very action rem in re, with that Inglishe strumpitt who I formerly described unto you. This Bed-woolfe or rather a woolfe in bed limed to a bitch, being so taken, fayned himselfe Lunitique, and beinge thus openly shamed became past all shame and was seene reeleing-drunke publiklie every day to the scandall of our religion and shame of our whole nation to see the Greekes pointing at him saying ecco il vicario de l’inferno e imbriago. For my part I am of the Greekes opinion with this last imposition betimes that he may be well termed the vicar of hell.

7) Ο Kitely κάνει ένα λογοπαίγνιο αλλοιώνοντας το όνομα Biddulph στο σχεδόν ομόηχο Bed-woolfe.

8) Βάζει στα χείλη των Ελλήνων φράση στη Βενετική διάλεκτο. Αυτή φαίνεται πως ήταν το κύριο μέσο επικοινωνίας Ζακυνθινών και Άγγλων τότε. Imbriago είναι το Βενετικό αντίστοιχο το Ιταλικού ebriaco, που σημαίνει μεθυσμένος.


Ανανέωση 26/07/18
Δύο φίλοι του ιστολογίου, η Άλεξ και ο Ζακύνθιος ΚΑΣ, με πληροφόρησαν πως υπάρχει στη νεοελληνική αντιδάνειο που αντιστοιχεί στο prattick, το πράτιγο. Υπάρχει μάλιστα και το ρήμα πρατιγάρω. Έκανα λοιπόν τις απαραίτητες διορθώσεις. Τις θερμές μου ευχαριστίες και στους δύο.

Δυστυχώς έχω προβλήματα με το λογαριασμό μου και δεν μου δίνει τη δυνατότητα να απαντήσω σε σχόλια. Αν θέλετε απάντηση παρακαλώ γράψτε μου στο pampalaea@gmail.com