Η κρυφή Χώρα του Γιαλού

Εντελώς παράδοξα, κοντά στις διασταυρώσεις δρόμων της Ζακυνθινής υπαίθρου βλέπει κανείς πινακίδες με βέλη και χιλιομετρικές αποστάσεις που κατευθύνουν στη ... Ζάκυνθο. Λες και εκείνη τη στιγμή βρίσκεται στην Κεφαλονιά! Διαβάζοντας τουριστικούς οδηγούς της Ζακύνθου, ή ιστοσελίδες που διαφημίζουν τουριστικά καταλύματα στο νησί, θα βρει σίγουρα τις φράσεις ‘Η πόλη της Ζακύνθου είναι ...’ ή ‘Η ομώνυμη πόλη βρίσκεται ...’ και άλλα παρόμοια. Αν δε το κείμενο είναι ξενόγλωσσο αναφέρεται οπωσδήποτε σε ‘Ζάντε τάουν’, σε ‘Τσιτά ντι Τζάντε’, τώρα τελευταία και σε ‘Ζάντεγκραντ’.  Στις εγκυκλοπαίδειες τα ίδια. Η εντύπωση που αποκομίζει ο αναγνώστης είναι πως η μοναδική πόλη του νησιού, στριμωγμένη ανάμεσα στο λόφο του Κάστρου και τη θάλασσα, λέγεται Ζάκυνθος.

Το παράξενο είναι πως αν ο αναγνώστης αποφασίσει και με το καλό γίνει επισκέπτης δεν θα ακούσει κανένα Ζακυνθινό να τη λέει έτσι. Αν μάλιστα χαθεί, οδηγώντας σε ένα από τα σαράντα περίπου χωριά, και ζητήσει οδηγίες από κάποιο ντόπιο για το πως θα πάει στη Ζάκυνθο, θα αντιμετωπίσει ένα παραξενεμένο βλέμμα και την ερώτηση: Στην πόλη πηγαίνετε; Αυτή την ερώτηση βέβαια την κάνει ο Ζακυνθινός για να μπορέσουν να συνεννοηθούν και όχι επειδή ο ίδιος συνηθίζει να αποκαλεί την πρωτεύουσα του νησιού απλώς Πόλη. Η μόνη πόλη που για αιώνες οι Ζακυνθινοί αποκαλούν Πόλη είναι η Κωνσταντινούπολη. Το παραδοσιακό νανούρισμα ‘Κοιμήσου και παράγγειλα στην Πόλη τα προικιά σου’ σε αυτήν αναφέρεται, σε όποια μεριά της Ελλάδας κι αν το ακούσεις, και στη Ζάκυνθο δεν υπάρχει περιθώριο παρεξήγησης.

Μα τότε, μπορεί να ρωτήσει κανείς, πως λέτε εσείς οι Ζακυνθινοί την πόλη σας; Λοιπόν, ακόμα και ένας κάτοικος του Μπελουσιού, που θέλει να πουλήσει τα περίφημα Μπελουσιώτικα κρεμμύδια του σαν κρεμμύδια ... Κυψέλης (1) – λες και φυτρώσανε σε παρτέρι της Φωκίωνος Νέγρη – θα σου πει: Πάω να τα πουλήσω στη Χώρα. Και ο Ροϊδίτης, που περνιέται τις τελευταίες δεκαετίες για κάτοικος Αμπελοκήπων, Χώρα τη λέει.

Μυστηριωδώς, οι ίδιοι άνθρωποι, μόλις πιάσουνε στο χέρι τους χαρτί και μολύβι, ή αγγίξουνε πληκτρολόγιο, γράφουνε ‘Πόλη Ζακύνθου’, ποτέ Χώρα. Πήγανε βλέπετε σχολείο, είναι μορφωμένοι. Το να γράψεις Χώρα είναι αμορφωσιά! Δεν θα βρεις επίσημο έγγραφο πουθενά να γράφει Χώρα. Μα είσαι αγράμματος και άξεστος πληβείος αν γράψεις Χώρα; Αφού και οι ντόπιοι διανοούμενοι Χώρα λένε την πόλη τους. Τη λένε μόνο, δεν τη γράφουνε – εδώ και πολύ καιρό, τουλάχιστον από τότε που αποφασίσαμε να ενωθούμε με το νεόκοπο Βασίλειον της Ελλάδος. Τότε αποφασίσαμε, δηλαδή αποφάσισαν οι πολιτικοί και πολιτιστικοί μας ταγοί, πως είμαστε Ζακύνθιοι και όχι Ζακυνθινοί, πολύ μάλιστα περισσότερο δεν είμαστε Χωραΐτες. Δεν τους κατηγορώ, αυτή ήταν η τάση στην Ελλάδα του 19^ου αιώνα. Τώρα όμως; Τι θέση έχουν σήμερα οι πνευματικοί άνθρωποι του νησιού;

Πολλούς μάλλον δεν τους απασχολεί το ζήτημα. Ίσως να έχουν δίκιο. Ίσως διυλίζω τον κώνωπα, ίσως το να ζητάω να έχει η πόλη μου το πραγματικό της όνομα είναι ψείρισμα. Άλλοι, είμαι σίγουρος, θα αντιτάξουν το επιχείρημα ότι το ιστορικό όνομα της σημερινής πόλης είναι Αιγιαλός ενώ Χώρα ήταν η καστροπολιτεία πάνω στο λόφο. Αυτό είναι επιχείρημα που αξίζει μια απάντηση.

Πρώτα να ξεκαθαρίσουμε ότι το όνομα Αιγιαλός δεν το χρησιμοποιούσε κανείς εκτός από μερικούς νοτάριους, που έκαναν επίδειξη γνώσης αρχαίων Ελληνικών – πολύ περιορισμένη μεν αλλά αρκετή για να εντυπωσιάσουν τους αγράμματους πελάτες τους δε. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Ιωάννης Φραντζής, ο οποίος έγραψε (2):

‘Εν Χρ.ού ονόματι 1622 μηνί δικαιβρίου (14) εις τον ενγηαλό της πόλεως και νήσου εις την κατηκία ήπερ κατικεί την σήμερο ...’

(το μονοτονικό είναι δικό μου, κατά τα άλλα η ορθογραφία έχει διατηρηθεί).

Ο κόσμος δεν χρησιμοποιούσε ούτε το Αιγιαλός ούτε, βέβαια, το Αινγιαλός. Έλεγε απλούστατα Γιαλός. Ακριβώς όπως η παραλία ανάμεσα στα Ξύγκια και στον Άγιο Νικόλα, η οποία λέγεται Μακρύς Γιαλός και όχι Μακρύς Αιγιαλός. Καλός και χρυσός ο Λεωνίδας Ζώης, πραγματικά πολύτιμο το έργο του, αλλά δεν χρειάζεται να αντιγράφουμε μέχρι και την καθαρεύουσα του (3). Εκτός πια και αν πρωτεύουσα της Ελλάδας είναι αι Αθήναι και όχι η Αθήνα. Όπως και να θεώρησε σωστό να το διατυπώσει ο Ζώης, δεν μιλούσαν όλα τα έγγραφα για Αιγιαλό. Σαν παράδειγμα φέρνω περιγραφές των σεισμών του 1513 και 1521 (4):

‘Και τα οσπίτια όλα της χόρας του γιάλου ...’

‘Και έγινεν και μεγάλος αφανισμός εις τα οσπίτηα του καστρού. Και του γιαλλου ...’

Είναι φανερό από τα παραδείγματα πως η σημερινή πόλη ήταν ο Γιαλός, ο Γιαλός της Χώρας, όπου Χώρα ήταν το Κάστρο, αλλά ήταν και η Χώρα του Γιαλού. Η Χώρα όλων των Ζακυνθινών, αφού εκεί επικεντρωνόταν όλη σχεδόν η οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα. Το διοικητικό και αμυντικό κέντρο, η Χώρα του Κάστρου, απωθούσε τους πολλούς αφού το μόνο που μπορούσες να βρεις εκεί ήταν η άδικη ‘δικαιοσύνη’ των Βενετσιάνων και των ντόπιων αρχόντων. Όταν ένας Γαλαριώτης ή ένας Κεριώτης έλεγε ‘Πάω στη Χώρα’, στη Χώρα του Γιαλού εννοούσε. Το ίδιο εννούν και τώρα οι Γαλαριώτες και οι Κεριώτες όταν μιλάνε για Χώρα. Το ίδιο εννοώ και εγώ όταν λέω πως είμαι από τη Χώρα. Η πόλη που γεννήθηκα έχει όνομα εδώ και πάνω από πεντακόσια χρόνια, έστω και αν δεν μου το διδάξανε ποτέ στο σχολείο. Είναι όνομα αληθινό, είναι ιστορικό, είναι όμορφο, είναι ποιητικό, είναι Ζακυνθινό. Γι αυτό έχω το δικαίωμα, έστω και μόνος μου, να φωνάζω: Δώστε μου πίσω τη Χώρα μου!

------------------------------------------------------------------------------ 

1)  Επειδή μπορεί να προσβληθούν μερικοί από τους 532 Μπελουσιώτες να τους πω προκαταβολικά πως πραγματική προσβολή είναι η ανοχή στις ανόητες, ρατσιστικές και ανιστόρητες μετονομασίες προς δήθεν ‘εξευγενισμό’ ή βεραμέντε ‘εξελληνισμό’.

2)  Λεωνίδας Ζώης, Ο Άγιος Διονύσιος Προστάτης Ζακύνθου, εν Ζακύνθω 1895, σ. 39.

3)  Ο Λεωνίδας Ζώης στο Λεξικόν του, στο λήμμα Αιγιαλός γράφει: Ούτως απαντά εν αρχαίοις εγγράφοις η νυν πόλις της Ζακ. της κυρίως πόλεως κειμένης εν τω φρουρίω.

4)  Μ.Ι. Μανούσακας, Ανέκδοτα χρονικά σημειώματα και έγγραφα (1506-1521) του νοταρίου Ζακύνθου Θεοδώρου Ραφτόπουλου, Πρακτικά Γ’ Πανιονίου Συνεδρίου, τ. Α΄, εν Αθήναις 1967.