Vesalius’ Galen

One of the most significant commemorating events to mark the 500 years from the birth of Vesalius and the 450 from his death will take place very soon (4^th to 8^th September 2014) on the Greek island of Zakynthos, where the Prince of Anatomy drew his last breath and has been resting since. Vesalius’ facial features, based on the famous physician’s depictions, will be part of a monument to be unveiled in the town’s Solomos Square, close to the port. It is a creation of Richard Neave and Pascale Pollier, and incorporates a plinth with his coat of arms sculpted by Chantal Pollier.

Μερικές από τις σημαντικότερες εκδηλώσεις για τα 500 χρόνια από τη γέννηση και τα 450 από το θάνατο του Βεσάλιου θα γίνουν πολύ σύντομα (4^η με 8^η Σεπτεμβρίου 2014) στη Ζάκυνθο, όπου άφησε την τελευταία του πνοή και αναπαύεται μέχρι τώρα ο Πρίγκιπας της Ανατομίας. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου του Βεσάλιου, βασισμένα σε απεικονίσεις του φημισμένου γιατρού, θα αποτελέσουν μέρος ενός μνημείου που θα αποκαλυφθεί στη Πλατεία Σολωμού, κοντά στο λιμάνι. Είναι δημιουργία του Richard Neave και της Pascale Pollier, και περιλαμβάνει πλίνθο με το οικόσημο του φιλοτεχνημένο από τη Chantal Pollier.

I think it is interesting to see how Vesalius and his contemporaries imagined their own Prince of Anatomy – and of several other medical disciplines – a Greek who had until then reigned unchallenged for thirteen centuries. The picture above is a detail from the cover of the Giunta edition of Galen’s works, published in Venice in 1541, to which Vesalius himself had contributed. Galen is shown about to demonstrate a vivisection. He is dressed in the typical clothes of a 16^th century Greek and, while he has rolled up his sleeves and tied behind his back the long hanging sleeves of his outer garment, his tall hat, made from beaver skin and always coloured black, does not seem to bother him in the slightest. It seems that the Greeks at the time of Vesalius did not take off their hats very often during their waking hours. Galen is shown treating patients with his hat on in several illustrations. He only took it off to bow, and even then just to reveal that there was always another hat underneath.

Νομίζω είναι ενδιαφέρον να δούμε το πως ο Βεσάλιος και οι σύγχρονοι του φαντάζονταν το δικό τους Πρίκιπα της Ανατομίας – και αρκετών άλλων κλάδων της Ιατρικής – έναν Έλληνα που είχε αδιαφιλονίκητα κυριαρχήσει για δεκατρείς αιώνες. Η παραπάνω εικόνα είναι μια λεπτομέρεια της έκδοσης Giunta των έργων του Γαληνού, που τυπώθηκε στη Βενετία το 1541, στην οποία είχε συνεισφέρει και ο ίδιος ο Βεσάλιος. Ο Γαληνός απεικονίζεται έτοιμος να ξεκινήσει μια επίδειξη ανατομίας. Είναι ντυμένος με τα χαρακτηριστικά ρούχα των Ελλήνων του 16^ου αιώνα και, ενώ έχει σηκώσει τα μανίκια του και έχει δέσει τα μακριά μανίκια του επενδύτη του πίσω από την πλάτη του, δεν φαίνεται να ενοχλείται καθόλου από το ψηλό καστόρινο καπέλο του, που ήταν πάντα μαύρου χρώματος. Οι Έλληνες της εποχής του Βεσάλιου μάλλον δεν έβγαζαν πολύ συχνά το καπέλο τους στη διάρκεια της ημέρας. Ο Γαληνός σε αρκετές απεικονίσεις θεραπεύει ασθενείς φορώντας το. Το έβγαλε μόνο για να υποκλιθεί αλλά και τότε απλώς αποκάλυψε ότι πάντα κρυβόταν από κάτω ένα άλλο καπέλο.

Let us take this bow to signify Galen’s overdue departure from centre stage and as a welcome to the new Princes that succeeded him. Vesalius was the first amongst them.

Ας θεωρήσουμε ότι αυτή η υπόκλιση σηματοδοτεί την ιδιαίτερα καθυστερημένη αποχώρηση του από το κέντρο της προσοχής και είναι ένα καλωσόρισμα των Πριγκίπων που τον διαδέχτηκαν. Ο Βεσάλιος ήταν ο πρώτος ανάμεσα τους.

Στα μαρμαρένια αλώνια της βόρειας Ιταλίας

Στην προηγούμενη ανάρτηση είχα υποσχεθεί πως θα επανέλθω με νέα στοιχεία στο ζήτημα της συμμετοχής Στρατιωτών σε κονταρομαχίες. Να θυμίσω πως πριν λίγα χρόνια είχα αναφερθεί στο στίχο του Ζακυνθινού τροβαδούρου Τζάνε Κορωναίου, όπου φαίνεται πως στα νιάτα του ο Μερκούριος Μπούας, ο πιο διάσημος από τους Στρατιώτες, συμμετείχε σε γκιόστρες στο Ναύπλιο του 15^ου αιώνα: Ρένταις και τζούστραις έπαιζε και τζάκιζε κοντάρια. Οι ‘αθλητικές’ δραστηριότητες των Στρατιωτών δεν περιορίστηκαν μόνο στον Ελληνικό χώρο. Είναι αρκετά γνωστό ότι Στρατιώτες κονταροχτυπήθηκαν πάνω στο παγωμένο Μεγάλο Κανάλι της Βενετίας (Canal Grande στα Ιταλικά ή Canałasso στα Βενετσιάνικα). Ο Βενετός ιστορικός Giuseppe Tassini στα τέλη του 19^ου αιώνα έγραψε (1) ότι παρούσα σε αυτή την επίδειξη ήταν η Κατερίνα Κορνάρο, η οποία εξακολουθούσε να φέρει τιμητικά τον τίτλο της Βασίλισσας της Κύπρου.  

Ο πρώτος που περιέγραψε αυτή την εντυπωσιακή και ασυνήθιστη κονταρομαχία, ή μάλλον σειρά κονταρομαχιών, είναι ο Pietro Bembo, ο οποίος είναι πολύ πιθανό να ήταν και ο ίδιος ανάμεσα στους θεατές, αλλά δεν μίλησε για παρουσία της έκπτωτης βασίλισσας. Αναφέρει το γεγονός περιγράφοντας τον εξαιρετικά βαρύ χειμώνα που έπληξε τη Βενετία το 1490/91. Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά το Bembo μόνο Στρατιώτες – τους οποίους αποκαλεί Stratioti a cavallo στην Ιταλική και Graeci hastate equites στη Λατινική εκδοχή της Ιστορίας του – πήραν μέρος. Αξίζει να δούμε τι ακριβώς είπε (μετάφραση από το Ιταλικό κείμενο) (2):

Εκείνες τις μέρες μερικοί έφιπποι Στρατιώτες οπλισμένοι με δόρατα εφορμούσαν για σπορ ο ένας εναντίον του άλλου στο μεγάλο κανάλι της πόλης, το οποίο είναι το μόνο στο οποίο μπορούν να πλεύσουν μεγάλα εμπορικά πλοία, επειδή το νερό είχε γίνει πάγος από τη σφοδρότητα του ψύχους και είχε σκεπαστεί με χιόνι.

Αν και ο Bembo λέει πως ο πάγος άντεχε μέχρι και άμαξες, προσωπικά δεν θα συνιστούσα σε κανέναν να καλπάσει πάνω σε πάγο, είτε τον παρακολουθούσε κάποια βασίλισσα είτε όχι. Άγνωστο είναι επίσης το αν υπήρχε κάποιου είδους προστατευτικός διαχωριστικός φράχτης ώστε να αποφεύγονται οι μετωπικές συγκρούσεις των αλόγων. Αν υπήρχε ήταν σίγουρα υποτυπώδης λόγω της δυσκολίας στερέωσης πασσάλων στον πάγο. Για το κατά πόσον οι Στρατιώτες αυτοί έφεραν ή όχι πανοπλία δεν αναφέρεται επίσης τίποτα. Είναι όμως γνωστό ότι το 15^ο αιώνα, και στις πρώτες τουλάχιστον δεκαετίες του 16^ου, οι Στρατιώτες δεν έφεραν ατσάλινη πανοπλία και η μόνη τους προστασία απέναντι στο δόρυ του αντιπάλου ήταν συνήθως μια σχετικά μικρή ασπίδα. Ελάχιστοι διέθεταν κράνος.

Τα χειμωνιάτικα αυτά συμβάντα θα μπορούσαν να θεωρηθούν σαν κάτι που έγινε κατ’ εξαίρεση και ότι οι κονταρομαχίες των Στρατιωτών ήταν τόσο ασυνήθιστες όσο και η απίστευτη βαρυχειμωνιά. Υπάρχει όμως ένα ακόμα κείμενο εκείνης ακριβώς της εποχής, πάλι από τη βόρεια Ιταλία, που αναφέρεται σε συμμετοχή Στρατιωτών σε γκιόστρα. Στις 12 Μαΐου 1491, λίγους μόνο μήνες μετά το λιώσιμο των πάγων, ο Gasparo d'Aragona di San Severino, κύρης αρκετών κωμοπόλεων και χωριών, και κοντοτιέρος γνωστός με το παρατσούκλι Il Fracassa,  έστειλε μια επιστολή από το Μιλάνο στο Μαρκήσιο της Μάντοβα Fransesco Β΄Gonzaga. Και οι δύο άντρες ήταν πασίγνωστοι στην Ιταλία για την ανδρεία τους στη μάχη και την αγάπη τους για τις κονταρομαχίες. Ιδιαίτερα ο δεύτερος ήταν πρότυπο ιππότη της εποχής του. Όπως είναι φυσικό ο Gasparo d'Aragona ενημέρωσε το Fransesco Gonzaga για τις τελευταίες γκιόστρες στο Μιλάνο και αυτές που θα διοργανώνονταν μέσα στο επόμενο διάστημα στην περιοχή τους. Την προηγούμενη Κυριακή, δηλαδή στις 8 Μαΐου 1491, δύο stradioti είχαν βρεθεί αντιμέτωποι σε μάχη, έγραψε.

Η Brigitte Eckert είχε τη μεγάλη καλοσύνη, κατά την επίσκεψη της στη Μάντοβα, να φωτογραφήσει αυτό το έγγραφο από τη συλλογή Archivio Gonzaga στο Mantova Archivio di Stato και η Diana Gilliland Wright, που ευγενέστατα μεσολάβησε, μου έστειλε τις φωτογραφίες. Χάρη σε αυτές τις κυρίες μπορούν οι αναγνώστες του ιστολογίου να δουν ένα σημαντικό πειστήριο, με βάση το οποίο μπορούμε να υποθέσουμε πως οι πρώτες γκιόστρες Στρατιωτών στη Ζάκυνθο έγιναν στην αρχή της Βενετοκρατίας (3) αν όχι αμέσως μετά την αρχική εγκατάσταση Στρατιωτών στο νησί στα τελευταία χρόνια της δυναστείας των Τόκκο (4).

Domenica combat(t)e due stradioti del Illustrissimo Signor armati al modo Ibero, έγραψε ο Gasparo, αν η αντιγραφή μου είναι σωστή: Την Κυριακή μονομάχησαν δύο Στρατιώτες του Εκλαμπρότατου Αυθέντη οπλισμένοι με τον Ιβηρικό τρόπο. Εκλαμπρότατος δεν μπορεί νομίζω να εννοείται άλλος από το Δούκα του Μιλάνου Ludovico Sforza, γνωστό και σαν Il Moro. Ενδιαφέρουσα η πληροφορία ότι ο Δούκας είχε προσλάβει Στρατιώτες πριν το 1495, ήταν δηλαδή ένας από τους πρώτους ηγεμόνες που το έκαναν. Τι σημαίνει όμως οπλισμένοι με τον Ιβηρικό τρόπο;

Τα Ιβηρικά βασίλεια είχαν πραγματικά σημαντικές στρατιωτικές ιδιαιτερότητες. Όσον αφορά το ιππικό είχαν σε μεγάλο βαθμό υιοθετήσει τις πολεμικές συνήθειες των Μωαμεθανών αντιπάλων τους στο νότο της χερσονήσου. Οι συνήθειες αυτές δεν διέφεραν από αυτές των λαών της Ανατολής, Μουσουλμάνων και Χριστιανών. Διατηρούσαν μεγάλο αριθμό ελαφρών ιππέων, αποστολή των οποίων δεν ήταν τόσο η μάχη εκ παρατάξεως όσο οι αναγνωρίσεις, οι ενέδρες, οι αιφνιδιασμοί, οι βαθιές διεισδύσεις, η αδιάκοπη παρενόχληση, η καταπόνηση, η πρόκληση σύγχυσης και τελικά η διάσπαση και αποδιοργάνωση του εχθρικού μετώπου.

Στα βασίλεια Καστίλλης και Λεόν, της Αραγονίας, και της Πορτογαλίας οι ιππείς αυτοί λέγονταν Jinetes. Δεν φορούσαν πανοπλία, ίππευαν μικρόσωμα άλογα και ο βασικός τους οπλισμός ήταν ελαφρό δόρυ, ξίφος και μια σχετικά ελαφριά καρδιόσχημη ασπίδα.

Jinetes του 1492 από Ισπανικό εκκλησιαστικό ανάγλυφο

Στην πολύ γνωστή περιγραφή του Γάλλου Philippe de Commynes από τα τέλη του 15^ου αιώνα με αυτούς ακριβώς τους Jinetes παρομοιάζονται οι Στρατιώτες. Αυτοί οι Estradiots είναι της ίδιας φύσης με τους Genetaires (Jinetes), έγραψε (5). Μπορούμε λοιπόν με αρκετή ασφάλεια να συμπεράνουμε πως οι Στρατιώτες του Μιλάνου κονταροχτυπήθηκαν με το συνηθισμένο οπλισμό και περιβολή, δηλαδή χωρίς πανοπλία. Το πόσο επικίνδυνο ήταν αυτό, όταν καβαλάρηδες σιδερόφραχτοι από την κορφή μέχρι τα νύχια συχνά σακατεύονταν ή σκοτώνονταν στις κονταρομαχίες, είναι εύκολο να το φανταστεί κανείς. Γι αυτούς όμως τους ανθρώπους, που επιβίωναν διακινδυνεύοντας, το θράσος απέναντι στο Χάροντα δεν ξέφευγε πολύ από την καθημερινότητα. Εκείνη τη Μαγιάτικη Κυριακή φαίνεται πως βγήκαν κερδισμένοι.

--------------------------------------------------------------------------------------------

1)  Giuseppe Tassini, Feste, spettacoli, divertimenti e piaceri degli antichi veneziani, Βενετία 1890, σ. 32. Συγκεκριμένα έγραψε:

Altra giostra, una in diverso luogo combattuta, avvenne nel 1491, al cospetto de Caterina Cornaro regina di Cipro, allorquando alcuni Stradioti, o cavalleggiere dai Veneziani in Levante, approfittando del rigido freddo che in quell’ anno aveva gelato il Canal Grande, vollero sopra del medesimo andarsi caricando a cavallo da diverse parti con lance come ne’ chiusi steccati si usava.

2)   Delle Historia Vinitiana di M. Pietro Bembo, Βενετία 1552, βιβλίο 1^ο, σ. 11α.

Et in quelli medesimi giorni alcuni Stratioti a cavallo per gioco con le lancie armati corsero l'uno contra l'altro nel canal grande della cittá, per lo qual solo vanno le navi grosse essendosi, gelata l'acqua per lo gran rigore del freddo, & nevicar oui sopra.

Επίσης στο βιβλίο Pietro Bembo, History of Venice, Volume I, Books 1-4, edited and translated by Robert W. Ulery Jr., Harvard University Press, 2007 μπορεί να βρει κανείς το Λατινικό κείμενο στη σελίδα 58:

Quibus quidem diebus etiam in media latissimaque urbis via, per quam unam naves onerariaemagnae permeant, constricto glacie mari niveque superaddita, admissis per ludi speciem equis, Graeci hastate equites concurrerunt.

Και την Αγγλική μετάφραση στη σελίδα 59:

And indeed in that period, with the sea icebound and the snow covering it, horses were sent for sport onto the central and widest canal of the city, the only one through which large ships can pass, and stradiots jousted with lances there.

3)  Ο Pietro Bembo, τρεις μόλις σελίδες πριν την περιγραφή των κονταρομαχιών στο παγωμένο κανάλι, αναφέρεται στην παροχή δημόσιας γης στους Στρατιώτες του Θεόδωρου Παλαιολόγου σαν κίνητρο εγκατάστασης τους στη Ζάκυνθο.

4)  Στα 1465 – 66 κάπου 10 000 Μοραΐτες πρόσφυγες, πολλοί από αυτούς πρώην Στρατιώτες, εγκαταστάθηκαν μόνιμα στη Ζάκυνθο μετά από συμφωνία της Βενετίας και του Λεονάρδου Τόκκο. Επίσης ένας αριθμός Στρατιωτών, υπό την αρχηγία του Νικόλαου Μπόχαλη, ήταν εγκατεστημένος στη Ζάκυνθο στα τελευταία χρόνια του Βενετοτουρκικού πολέμου 1463 – 1479.

5)  The Memoirs of Philip de Commines, Lord of Argenton, τ. 2^ος, Λονδίνο 1856, σ. 201.