Θάνατος Βεσάλιου: επιπλέον στοιχεία δείχνουν σκορβούτο*

Τα εκατοστίσαμε! Η 100η ανάρτηση!!!

Βενετικό πλοίο από τον Kryštof Harant, 1598.

Πάνω από ένα χρόνο νωρίτερα, μετά από μια σύντομη περίοδο έρευνας, υποστήριξα ότι ο Ανδρέας Βεσάλιος, ο Φλαμανδός θεμελιωτής της σύγχρονης Ανατομίας, πρέπει να είχε πεθάνει από σκορβούτο. Επανέρχομαι σε αυτό το θέμα, με περισσότερα στοιχεία, για να ενδυναμώσω την τότε επιχειρηματολογία μου. Για να εκτιμήσει πλήρως ο αναγνώστης τις πληροφορίες και τα επιχειρήματα που παρουσιάζονται εδώ είναι αναγκαίο να έχει προηγουμένως διαβάσει την προηγούμενη δουλειά μου. Παραθέτω όμως μια περίληψη γι αυτούς που προτιμούν μια υπενθύμιση μόνο των κυριότερων σημείων.

***

Είναι γενικά παραδεκτό ότι ο Βεσάλιος πέθανε στη Ζάκυνθο, στα μέσα Οκτωβρίου του 1564, ενώ επέστρεφε από ένα προσκύνημα στους Αγίους Τόπους. Μόνο δύο μαρτυρίες αυτοπτών του θανάτου του υπάρχουν και αμφότερες έχουν αντιμετωπιστεί με ένα βαθμό καχυποψίας. Η γνωστότερη ίσως είναι η αναφερόμενη από τον Ιταλό Pietro Bizzari, βασισμένη στα λεγόμενα ενός ανώνυμου Βενετού χρυσοχόου. Ο χρυσοχόος ισχυρίστηκε ότι είχε βρει τυχαία τον άρρωστο Βεσάλιο σε μια έρημη παραλία και, παρά την αντίθεση των Ζακυνθινών, είχε προσπαθήσει να τον βοηθήσει στις τελευταίες του ώρες και τον είχε θάψει με τα χέρια του σε ένα κομμάτι γης που αγόρασε γι αυτό το σκοπό.

Η άλλη μαρτυρία είναι η αναφερόμενη από το Γάλλο Jean Matal, πιο γνωστό σαν Johannes Metellus, στον οποίο έδωσε τις πληροφορίες κάποιος Georg Boucher, ένας Γερμανός από τη Νυρεμβέργη. Ο Boucher ισχυρίστηκε πως είχε συναντήσει το Βεσάλιο στην Αίγυπτο. Η Ζάκυνθος ήταν το πρώτο μέρος που μπόρεσαν να αποβιβαστούν μετά από ένα τρομακτικό ταξίδι σαράντα ημερών. Λόγω των ελλείψεων σε φαγητό και νερό αρρώστησαν αρκετοί πάνω στο πλοίο και μερικοί πέθαναν. Ο διάσημος ανατόμος, ελλιπώς εφοδιασμένος με τρόφιμα, αρρώστησε, αρχικά από την ανησυχία του για το ξέσπασμα της αρρώστιας και για τη δική του τύχη. Λίγο μετά την αποβίβαση του ο Βεσάλιος έπεσε κάτω νεκρός και ο Boucher έβαλε μια πλάκα στον τάφο του.

Μερικοί συγγραφείς έχουν προσπαθήσει να κατασκευάσουν μια ιστορία συνδυάζοντας τις δύο μαρτυρίες, άλλοι εφεύραν δραματικές λεπτομέρειες όπως ναυάγιο, το γεγονός όμως παραμένει ότι αυτές οι δύο είναι οι μοναδικές μαρτυρίες που υπάρχουν. Επιπλέον, δεν μπορεί να είναι και οι δύο αληθινές.

Υποστήριξα ότι οι πληροφορίες που δόθηκαν στον Bizzari από το χρυσοχόο είναι ανυπόστατες από την αρχή μέχρι το τέλος για τους παρακάτω λόγους:

1)  Είναι εντελώς αόριστες. Δεν αναφέρονται καθόλου το πότε, κάποια συγκεκριμένη τοποθεσία, οι περιστάσεις κάτω από τις οποίες ο Βεσάλιος, έχοντας αρρωστήσει ενόσω βρισκόταν στο νησί, κατέληξε μόνος και άρρωστος σε μια έρημη παραλία, ποια ήταν η ασθένεια του ή τουλάχιστον κάποια από τα συμπτώματα της.

2)  Δεν γίνεται καμία αναφορά στο πλοίο του Βεσάλιου ή στους συνταξιδιώτες του. Ο χρυσοχόος δίνει την εντύπωση πως είχε εγκαταλειφθεί. Όμως, αν ένας τόσο διάσημος άρχοντας είχε αφεθεί στην τύχη του και πεθάνει αβοήθητος θα είχε δημιουργηθεί μεγάλο σκάνδαλο με σοβαρές συνέπειες.

3)  Ο χρυσοχόος και ο Bizzari επιδεικνύουν απόλυτη άγνοια των κανονισμών της καραντίνας στο νησί και τη συνεχή φρούρηση των παραλίων από ντόπιους καβαλάρηδες, οι οποίοι ανέφεραν στις Βενετικές αρχές. Στην πραγματικότητα η ιστορία αγνοεί τελείως την ύπαρξη αρχών και δίνει την εντύπωση ότι το νησί το κυβερνούσε ένας ντόπιος όχλος που έκανε ότι ήθελε.

4)  Η ιστορία του χρυσοχόου έρχεται σε σύγκρουση με τις μαρτυρίες του Γερμανού Christoph Fürer Von Haimendorff, ο οποίος επισκέφτηκε το νησί το 1565, και του Giovanni Zuallardo (Johannes Schwallart), ο οποίος το επισκέφτηκε το 1586. Και οι δύο μίλησαν για τάφο του Βεσάλιου στο μοναστήρι των Φραγκισκανών Santa Maria delle Grazie. Ο von Haimendorff έδωσε την ταφική επιγραφή. Ο Zuallardo δεν είδε την επιγραφή επειδή, όπως μας πληροφορεί, την είχαν λεηλατήσει οι Τούρκοι στην επίθεση του 1571.

5)  Η ιστορία είναι απόλυτα διαφανής όσον αφορά το κίνητρο για την επινόηση της. Ο χρυσοχόος ήθελε να αυτοπαρουσιαστεί σαν ήρωας.

Στην ιστορία που αφηγήθηκε ο Boucher στο Metellus δεν υπάρχουν ούτε αντιφάσεις ούτε η εξόφθαλμη αυτοπροβολή κάποιου που προσπαθούσε να τραβήξει την προσοχή. Όμως, όπως ίσως θα περίμενε κανείς, δεν δίνονται αρκετές λεπτομέρειες και υπάρχουν παραλείψεις και σημεία ασάφειας. Το πιο σημαντικό είναι ότι κάποιες λεπτομέρειες αυτής της διήγησης είναι τόσο παράξενες που δύσκολα γίνονται πιστευτές. Στην προηγούμενη δουλειά μου υποστήριξα ότι αυτή η εκδοχή των γεγονότων είναι, παρά τις ασυνήθιστες περιστάσεις που περιγράφει, εξηγήσιμη και σύμφωνη με άλλα στοιχεία, και γι αυτό αξιόπιστη.

Ειδικότερα:

1)  Δίνει τον Οκτώβριο σαν τον μήνα θανάτου του Βεσάλιου, το οποίο συμφωνεί με την επιγραφή που έδωσε ο Von Haimendorff και άλλα στοιχεία.

2)  Δίνει την πύλη της πόλης της Ζακύνθου σαν τον τόπο θανάτου του Βεσάλιου.  Αυτό είναι συμβατό με την ταφή στη Santa Maria delle Grazie.

3)  Η αναφορά σε ταφόπλακα συμβαδίζει με τα στοιχεία από τους Von Haimendorff και Zuallardo σχετικά με την ύπαρξη ταφικής επιγραφής.

4)  Τα αναφερόμενα συμπτώματα της ασθένειας του Βεσάλιου – ομολογουμένως μόνο δύο και κατά τεκμήριο – είναι συμβατά με σκορβούτο, μια ασθένεια που χτυπούσε κατά τη διάρκεια μακρινών θαλάσσιων ταξιδιών. Ο ακραίος φόβος και η παράλογη συμπεριφορά του, αμέσως πριν την εκδήλωση της αρρώστιας, είναι πολύ γνωστά πρώιμα συμπτώματα. Ο Metellus απλά δεν τα αναγνώρισε σαν τέτοια και τα θεώρησε σαν αίτια της ασθένειας. Ο ξαφνικός θάνατος του στην πύλη της Ζακύνθου συμπίπτει επίσης με ένα από τα γνωστά αποτελέσματα του σκορβούτου.

5)  Οι σαράντα μέρες που λέει ο Boucher ότι πέρασε ο Βεσάλιος στη θάλασσα, αδυνατώντας να αποβιβαστεί οπουδήποτε, το λιμάνι αναχώρησης στην Αίγυπτο – που υπονοεί ότι είχε περάσει μέχρι και ενάμιση μήνα στην έρημο πριν επιβιβαστεί στο πλοίο – η βιασύνη του να επιβιβαστεί σε κάποιο καράβι, όλα δημιουργούν την υποψία ότι τα αποθέματα του σε Βιταμίνη C ήταν πολύ χαμηλά. Όταν κανείς αναλογιστεί τη διατροφή των δυτικών προσκυνητών όταν διέσχιζαν ερήμους – τα εφόδια του πολύ γνωστού Felix Faber δόθηκαν σαν παράδειγμα – οι επανειλημμένες διαβεβαιώσεις του Metellus ότι ο Βεσάλιος δεν ήταν καλά εφοδιασμένος, το γεγονός ότι ταξίδευε σχεδόν συνέχεια από τότε που αναχώρησε από την Ισπανία το Μάρτιο και το είδος της διατροφής που μπορούσε να περιμένει στα πλοία που χρησιμοποίησε, θα έπρεπε να θεωρείται τυχερός αν δεν είχε εκδηλώσει τουλάχιστον ήπια συμπτώματα σκορβούτου πριν την άφιξη του στη Ζάκυνθο.

6)  Ο Metellus αποδίδει την ασθένεια που ξέσπασε στο πλοίο του Βεσάλιου, τουλάχιστον κατά ένα μέρος, στην έλλειψη φαγητού και νερού. Είναι ξεκάθαρος όμως στο ότι οι θάνατοι προκλήθηκαν από ασθένεια και όχι απευθείας από ασιτία ή αφυδάτωση. Υπονοεί επίσης ότι η μυστηριώδης ασθένεια δεν έπληξε τους πάντες. Ο Boucher, για παράδειγμα, δεν φαίνεται να αρρώστησε κάποια στιγμή. Αυτό, σε συνδυασμό με την πληροφορία ότι ο Βεσάλιος ασθένησε μόνον αφού άλλοι είχαν ήδη αποβιώσει, αποκλείει την περίπτωση μολυσματικής μετάδοσης. Γιατί αν η περίοδος επώασης ήταν σύντομη θα είχε προσβάλλει τουλάχιστον ένα άτομο στην αρχές του ταξιδιού και έτσι δεν θα είχε δώσει την εντύπωση ότι είχε προκληθεί από έλλειψη τροφίμων και νερού. Αν πάλι η επώαση είχε μεγάλη διάρκεια, λαβαίνοντας υπόψη ότι το πρώτο κύμα της μόλυνσης εμφανίστηκε μετά από καιρό αρκετό ώστε οι ελλείψεις να έχουν γίνει σοβαρό πρόβλημα, τότε οι υπόλοιποι προσβεβλημένοι δεν θα είχαν το χρόνο να εμφανίσουν συμπτώματα πριν φτάσουν στη Ζάκυνθο.

Μένουν οι πιθανότητες είτε κάποιας διατροφικής ανεπάρκειας είτε επαφής κάποιων επιβατών με ένα μολυσματικό παράγοντα πριν επιβιβαστούν. Ο Metellus όμως είναι απίθανο να είχε θεωρήσει την τροφή και το νερό σαν παράγοντα αν η ασθένεια είχε συνεχιστεί μετά την άφιξη στη Ζάκυνθο, και δεν υπάρχει μόλυνση η οποία γιατρεύεται με την άφιξη σε λιμάνι. Με δεδομένες τις διατροφικές συνήθειες της περιοχής, συγκεκριμένα διατροφή με βάση το σίτο, και το αποτέλεσμα της αρρώστιας, η μόνη ανεπάρκεια που θα μπορούσε να έχει θίξει το Βεσάλιο είναι το σκορβούτο. Η ιστορία του Metellus δεν εξηγείται μόνο με το ξέσπασμα σκορβούτου αλλά ταυτόχρονα φαίνεται να αποκλείει οποιαδήποτε άλλη πιθανότητα.

 

Α. Σύγκριση των συμπτωμάτων του Βεσάλιου

Υπάρχουν δύο σημεία στο προηγούμενο άρθρο μου που χρειάζονται να αναθεωρηθούν μερικά υπό το φως των στοιχείων που παρουσιάζονται εδώ. Το πρώτο είναι η δήλωση μου ότι αλλαγές στην προσωπικότητα είναι μεταξύ των πρώτων συμπτωμάτων του σκορβούτου. Στην πραγματικότητα, οι διαταραχές της προσωπικότητας είναι το πρώτο σύμπτωμα του σκορβούτου και εμφανίζονται πριν ο ασθενής εκδηλώσει οποιοδήποτε από τα φανερά κλινικά συμπτώματα. Αυτό αποδείχτηκε με ένα κλινικό πείραμα το 1971 (1).

Οι συγγραφείς χρησιμοποίησαν το “Minessota Multiphasic Personality Inventory” για να εξετάσουν το δείγμα τους. Τα αποτελέσματα των αλλαγών της προσωπικότητας επιδείχθηκαν στο Fig. 3 της μελέτης. Οι αλλαγές αντιστοιχούν στην κλασσική ‘νευρωτική τριάδα’ του MMPI: Υποχονδρίαση, Κατάθλιψη, και Υστερία. Μπορεί κανείς να παρατηρήσει ότι οι αντίστοιχες καμπύλες τους ανυψώνονται πριν εισέλθουν στη σκιασμένη περιοχή, η οποία αναπαριστά την ύπαρξη άλλων συμπτωμάτων σκορβούτου. Το MMPI είναι σήμερα κάπως παλιομοδίτικο, ειδικά η ορολογία του, αλλά είναι ακόμη έγκυρο και σε χρήση (2).

Είναι χρήσιμο να δούμε το πως οι αλλαγές στην προσωπικότητα που προξενεί το σκορβούτο περιγράφονται με όρους μη ιατρικούς, και σε συνθήκες πραγματικών κακουχιών και θανάσιμου κινδύνου, πάνω σε πλοίο. Ο Richard Walter της Αποστολής Anson του 1740, ο οποίος είχε δει σχεδόν όλους τους συντρόφους του να αρρωσταίνουν από σκορβούτο κάποια στιγμή, και στην πλειοψηφία τους να πεθαίνουν από τη νόσο, περιέγραψε τη νοητική κατάσταση των ασθενών. Αυτά είναι τα λόγια του (3):

‘Επίσης αυτή η ασθένεια συνήθως παρίσταται με μία παράξενη κατάθλιψη, και με ρίγος, τρέμουλο, και μια τάση να καταληφθεί (ο ασθενής) από φοβερούς τρόμους με το παραμικρό ατύχημα. Πραγματικά ήταν πολύ αξιοσημείωτο, σε όλη την επαναλαμβανόμενη εμπειρία μας από αυτό το νόσημα, πως οτιδήποτε αποθάρρυνε τους ανθρώπους μας, ή οποτεδήποτε μετρίαζε τις ελπίδες τους, πάντοτε ενδυνάμωνε την ασθένεια – γιατί συνήθως σκότωνε όσους βρίσκονταν στα τελευταία της στάδια, και περιόριζε στις αιώρες τους αυτούς που προηγουμένως ήταν ικανοί να κάνουν κάποιες δουλειές – έτσι που φαινόταν πως η καλή διάθεση, και οι αισιόδοξες σκέψεις, δεν ήταν καθόλου ευκαταφρόνητες προφυλάξεις από τη θανατηφόρα κακοήθεια της’.

Δεν χρειάζεται να είναι κανείς ψυχίατρος για να διακρίνει ξεκάθαρα ίχνη κατάθλιψης εδώ, και στους φοβικούς/νευρωτικούς τρόμους μια διάσταση αυτού που οι Kinsman και Hood θα είχαν περιγράψει σαν υστερία. Ας θυμηθούμε τώρα ότι ο Metellus, και στις δύο διασωθείσες επιστολές του, στο Georgius Cassander (4) και στον Arnoldus Birckmannus (5), περιγράφοντας το θάνατο του Βεσάλιου έγραψε ότι, όταν άνθρωποι αρρώστησαν και οι νεκροί ρίχτηκαν στη θάλασσα, ήταν τόσο πολύ ταραγμένος και έντρομος ώστε αρρώστησε και ο ίδιος. Συχνά εκλιπαρούσε τους ναύτες να μη ρίξουν τη σορό του στη θάλασσα αν πέθαινε.

Η τεράστια ανησυχία και ο φόβος του Βεσάλιου ότι θα αρρωστήσει, τη στιγμή που δεν είχε παρουσιάσει ακόμη συμπτώματα, υποδεικνύουν μια αντίδραση υποχονδριακή. Μπορεί κανείς να προβάλλει τη διαφωνία, χωρίς να είναι δυνατή κάποια αντίρρηση σε αυτό, ότι ο Βεσάλιος ήταν εξαιρετικά έξυπνος και άριστος γιατρός, και μπορεί κάλλιστα να φοβόταν δικαιολογημένα. Πραγματικά, μπορεί να είχε παρατηρήσει, για παράδειγμα, ότι όσοι αρρώσταιναν ήταν από τη συντροφιά του. Όμως, όταν αναλογιστεί κανείς πως η ανησυχία και ο φόβος του Βεσάλιου συνοδεύονταν από τις υστερικές παρακλήσεις ενός μεγάλου άρχοντα προς απλούς ναυτικούς για την τύχη του πτώματος του, δεν μπορεί να υπάρχουν μεγάλες αμφιβολίες ότι η ένταση αυτών των συναισθημάτων ήταν αποτέλεσμα υποχονδρίασης. Ακόμη και αν κάποιος δεν μπορεί, πιθανόν, να διακρίνει συμπτώματα κατάθλιψης, με δεδομένες τις συνθήκες που περιγράψαμε ποιός θα περίμενε να είναι απόντα;

Βλέπουμε λοιπόν ότι ο ψυχικός αναβρασμός του Βεσάλιου, όπως περιγράφεται από το Metellus, ταιριάζει πολύ καλά και με την κλινική μελέτη των Kinsman and Hood, και με την περιγραφή του Richard Walter σε πραγματικές, ανεξέλεγκτες συνθήκες.

Οι Kinsman και Hood δεν παραλείπουν να αναφέρουν ότι παρόμοια αποτελέσματα με το σκορβούτο έχουν παρατηρηθεί σε παρατεταμένη ημι-ασιτία και σε ανεπάρκεια βιταμινών του συμπλέγματος Β. Όμως, τα αποτελέσματα της παρατεταμένης ημι-ασιτίας παρατηρήθηκαν σε περίοδο αρκετών μηνών (6) και, αν και ο Βεσάλιος και οι σύντροφοι του είναι πιθανό να μην ήταν καλά εφοδιασμένοι κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους, δεν υπάρχει καμία ένδειξη ελλείψεων πριν την αναχώρηση τους από την Αίγυπτο. Άλλωστε, είναι αδιανόητο ότι ο Βεσάλιος, ενώ βρισκόταν για κάποιο λόγο στα πρόθυρα της λιμοκτονίας, θα συνέχιζε από την Ιερουσαλήμ για την Αίγυπτο αντί να επιστρέψει αμέσως στην Ευρώπη, ή ότι πέθανε από την πείνα λόγω της υποτιθέμενης φιλαργυρίας του.

Από τις βιταμίνες Β μόνο η ανεπάρκεια σε Β1 (θιαμίνη) και Β3 (νιασίνη) προκαλούν δυνητικά θανατηφόρα σύνδρομα: μπέρι-μπέρι και πελλάγρα αντίστοιχα. Εκτός ειδικών κατηγοριών, όπως οι αλκοολικοί, μαζική εκδήλωση έχει παρατηρηθεί σε πολύ φτωχούς πληθυσμούς, των οποίων η διατροφή ήταν κυρίως το ρύζι στην περίπτωση του μπέρι-μπέρι, ή καλαμπόκι στην περίπτωση της πελλάγρας. Δεν υπάρχει εικάσιμος λόγος μία ομάδα εύπορων δυτικών προσκυνητών, των οποίων η διατροφή αποτελούνταν, σε μεγάλο ποσοστό, από σιτάρι και κρέας, τα οποία περιέχουν τις απαιτούμενες βιταμίνες Β, να είχε πολλαπλά θύματα ενώ υποσιτίστηκε για λιγότερο από 40 ημέρες.

Θάνατος από σκορβούτο δεν μπορεί να μελετηθεί σε κλινικό πείραμα για ευνόητους λόγους. Υπάρχουν όμως πολλές περιγραφές τέτοιων θανάτων σε πραγματικές συνθήκες. Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες είναι πάλι από τον Richard Walter:

‘... και άλλοι, οι οποίοι είχαν εμπιστοσύνη στις δυνάμεις τους, και αποφάσισαν να κατεβούν από τις αιώρες τους, πέθαναν πριν προλάβουν να ανεβούν στο κατάστρωμα – και δεν ήταν σπάνιο για αυτούς που μπορούσαν να περπατήσουν στο κατάστρωμα, και να κάνουν κάποιες δουλειές, να πέσουν νεκροί σε κλάσμα δευτερολέπτου, μετά από κάποια προσπάθεια να βάλουν τα δυνατά τους, και πολλοί από τους ανθρώπους μας χάθηκαν με τέτοιο τρόπο στη διάρκεια αυτού του ταξιδιού.’

Η ομοιότητα αυτής της περιγραφής με την ξαφνική κατάρρευση και το θάνατο του Βεσάλιου, μετά την προσπάθεια της αποβίβασης και της προσέγγισης της πύλης της πόλης, είναι αξιοπρόσεκτη.

 

Β. Από την οπτική γωνία ενός ειδήμονα του 16^ο αιώνα

 

Το δεύτερο σημείο που χρειάζεται μερική αναθεώρηση είναι ότι το σκορβούτο δεν είχε ακόμη όνομα την εποχή του θανάτου του Βεσάλιου, αν και πίστευα πως η ασθένεια ήταν γνωστή στο Metellus και τους ανταποκριτές του. Είναι σωστό ότι ο όρος σκορβούτο μόλις είχε αρχίσει να καθιερώνεται σαν το όνομα αυτής της τρομερής ‘νέας’ ασθένειας σε ένα στενό κύκλο γιατρών αλλά ήταν πιθανότατα γνωστός στο Metellus. Στην πραγματικότητα, ο καλός του φίλος Johannes Echtius, ο άνθρωπος που ήταν παρών όταν ο Georg Boucher του διηγήθηκε τα γεγονότα που οδήγησαν στο θάνατο του Βεσάλιου, ήταν το ίδιο πρόσωπο που είχε επινοήσει αυτό τον όρο 23 χρόνια νωρίτερα.

Από την περί Βεσάλιου βιβλιογραφία είχα βιαστικά διαμορφώσει την άποψη ότι η συνάντηση με το Boucher ήταν ουσιαστικά ένα τυχαίο συναπάντημα στην Κολωνία, όπου ζούσαν οι δύο συνομιλητές του. Δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι ο Boucher είχε βρεθεί στην Αίγυπτο για προσκύνημα και είναι πιθανό να ήταν έμπορος. Οι εμπορικές του δραστηριότητες θα μπορούσαν κάλλιστα να τον είχαν φέρει από το Νείλο στο Ρήνο, όπου η Κολωνία ήταν από τα μεγαλύτερα κέντρα της γερμανόφωνης Ευρώπης. Όμως, όταν έμαθα περισσότερα για τις προσωπικότητες και τη δουλειά των δύο φίλων, η ευτυχής σύμπτωση έχασε την έλξη της.

Ο Metellus, που είχε σπουδάσει νομικά και ήταν πιο γνωστός σαν χαρτογράφος, ήταν το πιο κοντινό πράγμα που είχε η Ευρώπη του 16^ου αιώνα σε ένα ειδησεογραφικό πρακτορείο. Γάλλος που είχε ζήσει στην Ιταλία και στην Αγγλία, ο Metellus είχε ένα ευρύ δίκτυο ανταποκριτών σε αρκετές χώρες, με τους οποίους αντάλλασσε πληροφορίες για θέματα πολύ πέρα από τη νομική και την εξερεύνηση του πλανήτη. Θεολογία, πολιτική, εκδοτική δραστηριότητα και φιλοσοφία ήταν τα συνήθη θέματα αλλά ένα γράμμα στο Georgius Cassander, το γνωστό θεολόγο που ήταν και παραλήπτης μιας από τις επιστολές του Metellus για το θάνατο του Βεσάλιου, αποκαλύπτει μεγάλο ενδιαφέρον και για την ιατρική (7).

Ο Cassander υπέφερε χρόνια μάλλον από ρευματοειδή αρθρίτιδα και ένα χρόνο πριν το θάνατο του Βεσάλιου ο Metellus του έστειλε μια αρκετά μακροσκελή επιστολή με πληροφορίες και οδηγίες για την χρήση της σαρσαπαρίλλης (σμίλαξ). Είναι ένα φυτό που είχαν φέρει από την Αμερική οι Ισπανοί και πιστευόταν ότι όχι μόνο ανακούφιζε από τους πόνους των αρθρώσεων αλλά γιάτρευε και τη σύφιλη, η οποία ήταν, όπως το σκορβούτο, άλλο ένα νέο και μεγάλο πρόβλημα που είχε εμφανιστεί με την αυγή της Εποχής των Ανακαλύψεων. Σε αυτό το γράμμα αναφέρεται τόσο ο Echtius όσο και η ορθότητα της γνώμης του, μην αφήνοντας καμία αμφιβολία για τη μεγάλη υπόληψη στην οποία είχε ο Metellus τις ιατρικές του γνώσεις.

Πραγματικά ο Echtius ενέπνεε μεγάλο σεβασμό σαν γιατρός και ήταν, όπως ο Metellus, ουμανιστής: φλογερός θαυμαστής της αρχαίας Ελλάδας και της Ρώμης. Γι αυτόν όλες οι απαντήσεις μπορούσαν να βρεθούν στην κλασσική αρχαιότητα και κάθε νέα ανακάλυψη έπρεπε να φιλτραριστεί μέσα από τα αρχαία κείμενα. Στα μυαλά των ουμανιστών ακόμη και η σαρσαπαρίλλη, ένα φυτό του Νέου Κόσμου, έπρεπε να είναι γνωστή στο Διοσκορίδη, τον Πατέρα της Φαρμακολογίας. Δεν είναι ξεκάθαρο ποια ακριβώς γνώμη είχαν αυτοί οι δύο για το Βεσάλιο, ο οποίος είχε τολμήσει να αψηφήσει το Γαληνό, αλλά, χωρίς να μπορούν να του αρνηθούν την αδιαμφισβήτητη γνώση της ανθρώπινης ανατομίας, μάλλον δεν τον λάτρευαν.

Ο ουμανισμός του Echtius δεν του απαγόρευε την προσπάθεια να μάθει μέσω των δικών του παρατηρήσεων και των παρατηρήσεων άλλων. Απλώς σήμαινε ότι αναζητούσε εξηγήσεις στα αρχαία κείμενα και όχι στη γνώση της λειτουργίας του ανθρώπινου οργανισμού, μια γνώση την οποία έτσι κι αλλιώς δεν κατείχε. Το 1541 ήταν ο πρώτος που έγραψε μια πραγματεία  για την νέα μυστηριώδη νόσο και σε αυτή της έδωσε ένα όνομα: Scorbutus (8). Η λέξη ήταν Λατινοποίηση της Δανικής scorbuck και ο Echtius την ταύτισε με τη Στομακάκκη και τη Σκελοτύρβη, στις οποίες είχε για πρώτη φορά κάνει μνεία ο Στράβων (9). Όπως προδίνει το όνομα τους, η Στομακάκκη ήταν ασθένεια του στόματος  και η Σκελοτύρβη των ισχίων, κάνοντας τα συμπτώματα των δίδυμων ασθενειών να μοιάζουν με αυτά του σκορβούτου. Είχαν πλήξει μια Ρωμαϊκή στρατιά υπό τον Aelius Gallus, έπαρχο της Αιγύπτου και φίλο του Στράβωνα, στη Λευκή κώμη – μια τοποθεσία που πιστεύεται πως ήταν στην Ερυθρά Θάλασσα, λίγο πιο νότια από το Σινά. Αυτές οι ‘τοπικές ασθένειες’ είχαν αποδοθεί από το Στράβωνα στα ‘νερά και τα φυτά’.

Πιστεύοντας ότι η νόσος ήταν γνωστή στους αρχαίους, ο Echtius χρησιμοποίησε τα γραπτά του Κέλσου και του Γαληνού για να περιγράψει το σκορβούτο σαν ασθένεια της σπλήνας. Σύμφωνα με τη θεωρία του Γαληνού η σπλήνα εξουδετέρωνε το μελαγχολικό χυμό, ο οποίος σχηματιζόταν στο συκώτι. Μια μεγεθυμένη και άρρωστη σπλήνα θα δημιουργούσε αναπνευστικά προβλήματα, όπως είχε παρατηρηθεί στο σκορβούτο, και η συσσώρευση μελαγχολικού χυμού θα προκαλούσε σκούρα στίγματα κάτω από το δέρμα, άλλο σημάδι του σκορβούτου. Είναι αξιοσημείωτο ότι από τον Echtius δεν ξέφυγε, όπως σε τόσους μεταγενέστερους γιατρούς, η καταθλιπτική διάθεση των ασθενών: ένας θλιμμένος, μελαγχολικός άνθρωπος, δηλαδή κάποιος με υπέρ το δέοντα μελαγχολικό χυμό, κινδύνευε να πάθει σκορβούτο και κάποιος που βασανιζόταν από ανησυχία μπορούσε να προσβληθεί. Παράλληλα όμως έδωσε και άλλα αίτια, όπως θα δούμε αργότερα, τα οποία εξηγούν πως κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες μπορούσε να προσβληθεί οποιοσδήποτε.

Είναι σχεδόν βέβαιο ότι η συνάντηση μεταξύ του Georg Boucher και των δύο φίλων, του ‘ανταποκριτή’ Metellus και του ‘ειδικού στο σκορβούτο’ Echtius, δεν ήταν εντελώς τυχαία. Σε κάποιο βαθμό το ντουέτο τον αναζήτησε για συνέντευξη. Το πόσος ακριβώς σχεδιασμός κρύβεται πίσω από αυτή τη συνέντευξη είναι ζήτημα εικασίας. Γνωρίζουμε ότι η είδηση του θανάτου του Βεσάλιου είχε φτάσει στο Λονδίνο και το Παρίσι πριν την εκπνοή του 1564. Πρέπει να είχε φτάσει στην Κολωνία πολύ πριν το τέλος του χειμώνα. Εκμεταλλεύτηκαν ο Metellus και ο Echtius ένα ταξίδι για δουλειές του Boucher και κανόνισαν ένα ραντεβού; Πόσο συμπτωματικό ήταν ότι το πρώτο ταξίδι του Boucher μετά το τραυματικό του ταξίδι από την Αίγυπτο, αμέσως μόλις λιώσανε τα χιόνια, ήταν εκεί που ζούσε ο Echtius; Μήπως ο Metellus και ο Echtius πήγανε μέχρι τη Νυρεμβέργη για να τον βρούνε; Ήταν πάνω από 400 χλμ, αρκετές μέρες ταξίδι με ποταμόπλοιο και άλογο. Πόσο ενδιαφερόταν ο Echtius για το θάνατο του Βεσάλιου και γιατί; Μόνο λόγω της φήμης του ή είχε σχέση με την αιτία θανάτου του; Γιατί τόσος ζήλος από το Metellus να γράψει τα γεγονότα σε ανθρώπους που, όπως και ο ίδιος, ζούσαν στην Κολωνία; Γιατί προώθησε τόσο πιεστικά τη δική του ερμηνεία για το βαθύτερο λόγο θανάτου του Βεσάλιου αλλά χωρίς να κατονομάσει την ασθένεια ή να αναφέρει σκόπιμα κανένα από τα συμπτώματα;

Δεν είναι δυνατό να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα με βεβαιότητα. Μας δίνεται όμως η σπάνια ευκαιρία να εξετάσουμε την άποψη ότι ο Βεσάλιος πέθανε από σκορβούτο με βάση τις γνώσεις και τα πιστεύω ενός ‘ειδικού’ της εποχής. Αν ο Echtius και ο Metellus γνώριζαν, ή πίστευαν, πως ο Βεσάλιος είχε πεθάνει από σκορβούτο τότε θα έπρεπε να περιμένουμε ότι τα αίτια και τα συμπτώματα που εξάγουμε από τα γράμματα του Metellus θα συμφωνούν με αυτά που ο Echtius πίστευε πως ήταν τα αίτια και τα συμπτώματα του σκορβούτου. Μόνο δύο είναι τα συμπτώματα του Βεσάλιου που πληροφορούμαστε: την ψυχική του κατάσταση και τον ξαφνικό του θάνατο. Την ψυχική του κατάσταση όμως ο Metellus την κατονόμασε σαν αίτιο, γι αυτό θα τη συγκρίνουμε με τα αίτια του Echtius. Σχετικά με τον ξαφνικό του θάνατο, ο Echtius, στην πραγματεία του, λέει ότι ‘(το σκορβούτο) μεταβάλλεται σε τελειωτική δυσεντερία, αλλά πολλές φορές σταματάει με μια θανάσιμη λιποθυμία’ (10). Ήταν λοιπόν ενήμερος γι αυτό τον τρόπο θανάτου από σκορβούτο και αυτό ίσως εξηγεί τη χωρίς συναίσθημα και έκπληξη δήλωση του Metellus ότι ο Βεσάλιος έπεσε νεκρός ενώ περπατούσε.

Ο Echtius απαριθμεί τις παρακάτω αιτίες σκορβούτου (11):

1)  Κακή διατροφή, όπως αυτή των ναυτικών. Συμβουλεύει να μην τρώει κανείς κρέατα που έχουν διατηρηθεί για πολύ καιρό με κάπνισμα ή πάστωμα, σάπιο κρέας, μουχλιασμένο παξιμάδι και άλλα συναφή. Επί πλέον, χρήση ακάθαρτου νερού. Ιδιαίτερα όταν κάνει ζέστη, η οποία το διαφθείρει γρήγορα.

2)  Ο ζεστός αέρας, που διασκορπίζει τα καλύτερα συστατικά του αίματος και δημιουργεί θρόμβους.

3)  Η έλλειψη ύπνου (αγρυπνίες).

4)  Η χειρονακτική εργασία.

5)  Η ανησυχία (άγχος, έγνοιες).

6)  Προηγούμενοι πυρετοί, επειδή, κατά το Γαληνό, μερικοί από αυτούς δημιουργούν  μελαγχολικό χυμό.

Για τα 2) μέχρι 6) εξηγεί ότι μπορεί να δημιουργήσουν μελαγχολικό χυμό, ο οποίος φέρνει αυτή την ασθένεια, ακόμη και όταν η διατροφή ήταν καλή (12). Με άλλα λόγια ισχυρίζεται ότι κάθε ένα από τα αίτια, από μόνο του, είναι αρκετό για να προκαλέσει σκορβούτο. Με βάση αυτό μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η ακραία ανησυχία του Βεσάλιου, που έφτανε μέχρι ψυχικού μαρτυρίου ή αρρώστιας, θα ήταν αρκετή για να του προκαλέσει σκορβούτο. Όμως, ο Metellus αναφέρει και δεύτερο αίτιο της ασθένειας του Βεσάλιου, επιπλέον της νοητικής του κατάστασης: την έλλειψη παξιμαδιού και νερού, συνδυασμένη με το ότι οι προσωπικές του προμήθειες ήταν ανεπαρκείς, ή κακής ποιότητας, ή και τα δύο. Αυτό πρέπει να ληφθεί υπόψη, και να συγκριθεί, όχι μόνο επειδή έπαιξε ρόλο στην ασθένεια του Βεσάλιου αλλά και επειδή είναι ο μόνος λόγος που δίνεται για την ασθένεια και το θάνατο των άλλων στο πλοίο.

Είναι φανερό ότι η έλλειψη νερού, ίσως όχι μόνο για πόση αλλά και για μαγείρεμα, καλύπτεται από τα αίτια της πραγματείας του Echtius. Η έλλειψη φαγητού όμως φαίνεται να απουσιάζει. Θα πρέπει αυτό να το πάρουμε σαν ένδειξη ότι ο Metellus και ο Echtius πίστευαν πως ο Βεσάλιος είχε πεθάνει από διαφορετική αρρώστια; Νομίζω πως όχι. Η έλλειψη νερού αναφέρεται επειδή αναγκάζει τους ανθρώπους να καταφύγουν στην πόση βρώμικου νερού. Ποιός θα έπινε ακάθαρτο, βρωμερό νερό αν υπήρχε διαθέσιμο φρέσκο; Είναι αυτό το μολυσμένο νερό στο οποίο φαίνεται να αποδίδεται το σκορβούτο. Η κακή διατροφή αντίθετα δεν είναι αναγκαστικά το αποτέλεσμα απουσίας υγιεινότερου φαγητού και αυτός είναι ο λόγος που ο Echtius δεν κάνει ρητή αναφορά.

Ο αναγνώστης δεν είναι υποχρεωμένος να βασιστεί στη δική μου ερμηνεία της πραγματείας του 1541. Πολύ πλησιέστερα στο θάνατο του Βεσάλιου, η γνώμη όσων ειδικευμένων γιατρών υπήρχαν περιλάμβανε αδιαμφισβήτητα την έλλειψη φαγητού στις αιτίες του σκορβούτου. Ο Johannes Wierus συζητούσε για το σκορβούτο με τον Echtius τουλάχιστον ένα χρόνο πριν το θάνατο του Βεσάλιου (13). Τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1567, δημοσιεύτηκε η δική του διατριβή (14). Ο κατάλογος με τα αίτια διαφέρει πολύ λίγο από αυτόν που ο Echtius είχε γράψει πάνω από ένα τέταρτο του αιώνα νωρίτερα. Εκεί, ακριβώς μετά τη χρήση βρώμικου νερού ελλείψει καθαρού, περιέλαβε τη ‘νηστεία με λίγο φαγητό κακών χυμών’ (15).

Ο Βεσάλιος ούτε δούλευε χειρονακτικά ούτε έκανε νυχτερινή βάρδια στο πλοίο, όπως δεν θα έκανε κανένας ευγενής, και δεν ανέπτυξε, όπως φαίνεται, κάποιο πυρετό πριν την εκδήλωση της αρρώστιας που τον σκότωσε. Είχε όμως ταξιδέψει σε μια θερμή περιοχή του κόσμου, είχε αντιμετωπίσει έλλειψη φαγητού, η οποία πιθανότατα τον ανάγκασε να φάει μειωμένες μερίδες μουχλιασμένου παξιμαδιού, του έλλειψε το νερό, αναγκάζοντας τον να πιεί βρομόνερο, και υπέφερε ψυχική οδύνη. Στα μάτια οποιουδήποτε γιατρού του 16^ου αιώνα που ισχυριζόταν ότι γνώριζε πολλά για το σκορβούτο υπήρχαν αρκετοί λόγοι για να προσβληθεί – κάθε ένας από μόνος του ήταν αρκετός.

Μετά από όσα έχω πει είναι φυσικό να αναμένεται να εξηγήσω το πως είναι δυνατό μια ομάδα προσκυνητών να παρουσιάσει τόσο ακραία ανεπάρκεια Βιταμίνης C ώστε μερικά μέλη της να χαθούν από σκορβούτο.

 

Γ. Το προσκύνημα του Βεσάλιου και η Βιταμίνη C

 

Συγκομιδή χουρμάδων στο τέλος του 16ου αιώνα, σε σχέδιο του Kryštof Harant.

Πιστεύεται ότι ο Βεσάλιος αναχώρησε από τη Μαδρίτη το Μάρτιο του 1564. Είχε μεγάλα χρηματικά ποσά στη διάθεση του και ένα μέρος τα δάνεισε σε ευγενείς Φλαμανδούς για να τον ξεπληρώσουν στη Φλάνδρα. Ίσως ήταν ο ασφαλέστερος και φθηνότερος τρόπος να μεταφέρει το κινητό του κεφάλαιο έξω από την Ισπανία, όπου, όπως φαίνεται, δεν σκόπευε να επιστρέψει. Σχεδόν ένα μήνα αργότερα δεν είχε ακόμη διασχίσει τα σύνορα με τη Γαλλία. Καθυστέρησε από τελωνειακές διατυπώσεις και μια δαπανηρή δικαστική διαμάχη στο Perpignan. Υπήρξαν καυγάδες με τη γυναίκα του, η οποία λίγο αργότερα συνέχισε για τη Φλάνδρα, πιθανότατα με ένα ακόμη μεγάλο μέρος των χρημάτων του.

Ο Βεσάλιος συνέχισε για Μασσαλία και από κει δια θαλάσσης για Γένουα. Πρέπει να έφτασε στη Βενετία κάπου μεταξύ τελών Απριλίου και μέσων Μαΐου. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι είχε ήδη φύγει για τους Αγίους Τόπους πριν τις 24 Μαΐου (16). Η αναχώρηση του έγινε ‘γύρω στον Απρίλιο του 1564’ σύμφωνα με πληροφορίες του Pietro Bizzari αλλά το πρώτο ήμισυ του Μαΐου είναι πολύ πιθανότερο. Το ταξίδι από τη Βενετία στη Γιάφα μπορούσε να διαρκέσει μόνο τρεις βδομάδες αν όλα πήγαιναν καλά, και στην αντίθετη κατεύθυνση το διπλάσιο, λόγω των επικρατούντων ανέμων. Επειδή δεν ήταν τόσο συχνό φαινόμενο να πηγαίνουν όλα καλά στα θαλασσινά ταξίδια της εποχής, ένας πλους τεσσάρων εβδομάδων για τη Γιάφα είναι ίσως πιο λογική προσδοκία. Έτσι ο Βεσάλιος πρέπει να έφτασε στους Αγίους Τόπους στις αρχές ή τα μέσα Ιουνίου. Αυτό σύμφωνα με το Ιουλιανό ημερολόγιο, το οποίο ήταν ακόμη σε χρήση τότε, και με σημερινούς όρους θα ήταν πιο σωστό να πούμε μέσα ή τέλη Ιουνίου.

Σε αυτό τον πρώτο μήνα του ταξιδιού ο Βεσάλιος θα είχε μια διατροφή εξαιρετικά φτωχή σε Βιταμίνη C. Η καλύτερη ίσως πηγή πληροφοριών σχετικά με τη διατροφή των προσκυνητών είναι ο Felix Faber, ο οποίος κατάφερε δύο προσκυνήματα στους Αγίους Τόπους και αφιέρωσε ένα μικρό κεφάλαιο του βιβλίου του στα του φαγητού πάνω σε προσκυνητικό κάτεργο (17). Ο Faber ταξίδεψε από τη Βενετία για τους Αγίους Τόπους οχτώ δεκαετίες πριν το Βεσάλιο και σε ελάχιστα πιο προχωρημένη εποχή (18).

Οι πλούσιοι προσκυνητές έτρωγαν καλύτερα και από τον ίδιο το διοικητή της γαλέας. Υπήρχε ψωμί ή παξιμάδι, panada (σούπα από τριμμένο παξιμάδι), τυρί, αυγά και αρνί. Τις μέρες της νηστείας παστό ψάρι αντί για κρέας. Η μοναδική τροφή που περιείχε Βιταμίνη C ήταν  μαρουλοσαλάτα με λάδι (salutucium lactuca oleatum), και αυτή μόνο όταν βρισκόταν, κάτι που πρέπει να σημαίνει όταν έπιαναν σε κάποιο λιμάνι. Νομίζω είναι λογικό να υποθέσουμε πως όσο προχωρούσε η εποχή και όσο κινούνταν νοτιότερα ακόμα και το μαρούλι θα έπαυε να είναι διαθέσιμο. Η διαφορά θα ήταν πολύ μικρή – μια κούπα κομματιασμένα μαρουλόφυλλα, το πιο πλούσιο σε ασκορβικό οξύ τμήμα του φυτού, περιέχει μόνο 3.3 mg (19).

Σαν μέτρο σύγκρισης, η συνιστώμενη ημερήσια ποσότητα για έναν άνδρα 50 χρονών στις ΗΠΑ είναι 90 mg (20). Αν και δεν χρειάζονται όλοι τόσο, η πλειοψηφία απαιτεί κατά μέσο όρο 60 mg την ημέρα. Ο ανθρώπινος οργανισμός μπορεί να αποθηκεύσει περίπου 20 mg Βιταμίνης C ανά χιλιόγραμμο σωματικού βάρους ή κατά μέσο όρο περίπου 1500 mg συνολικά. Κλινικά συμπτώματα σκορβούτου εμφανίζονται όταν αυτό πέσει στα 300 mg περίπου (δες Fig. 3). Επειδή το απόθεμα Βιταμίνης C του οργανισμού καταναλώνεται με ημερήσιο ρυθμό που προσεγγίζει το 3%, μια μέση ημερήσια κατανάλωση 10 mg είναι το ελάχιστο που απαιτείται μακροπρόθεσμα για να μην εμφανιστούν συμπτώματα σκορβούτου.

Έχει ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι, σύμφωνα με το Faber, οι γιατροί συμβούλευαν τους προσκυνητές να αποφεύγουν τα φρούτα (21). Αυτό δεν προκαλεί έκπληξη όταν αναλογιστούμε πως ο Γαληνός, στις διδαχές του οποίου θεμελιωνόταν η Αναγεννησιακή Ιατρική, συμβούλευε την αποφυγή των φρούτων. Η εμπειρία του ίδιου του Faber ήταν διαφορετική, όπως εξομολογείται αμέσως μετά: είδε ανθρώπους, οι οποίοι δεν έβαζαν τίποτα στο στόμα τους αν δεν το συνιστούσαν οι γιατροί, να αρρωσταίνουν και μερικές φορές να πεθαίνουν, ενώ άλλοι, που έτρωγαν και έπιναν ότι τους ευχαριστούσε, να μην αρρωσταίνουν ποτέ και να παραμένουν κεφάτοι και χαρούμενοι σε ολόκληρο το προσκύνημα.

Το ταξίδι της επιστροφής του Βεσάλιου από την Αίγυπτο στη Ζάκυνθο δεν θα ήταν καλύτερο όσον αφορά την πρόσκτηση Βιταμίνης C και, αν μη τι άλλο, φαίνεται πως ήταν χειρότερο. Παρεμβάλλεται όμως ένα διάστημα ως και τριών μηνών μεταξύ αυτών των δύο θαλασσινών ταξιδιών, όταν ο Βεσάλιος βρισκόταν στην ξηρά και, ακόμη και αν δεν ακολουθούσε καλά ισορροπημένη διατροφή, θα έπρεπε, θεωρητικά, να έχει καταναλώσει τροφές που περιείχαν σημαντικές ποσότητες του αναγκαίου συστατικού. Στην πραγματικότητα, με μια επισταμένη εξέταση των τόπων που μπορεί να επισκέφτηκε και των αντίστοιχων εποχών του χρόνου, θα δούμε ότι αυτό τίθεται εν αμφιβόλω. Για το Βεσάλιο και όσους άλλους προσκυνητές βρίσκονταν μαζί του – ήταν συνηθισμένο οι προσκυνητές να ταξιδεύουν σε ομάδες, ακόμη και αν απλώς συναντήθηκαν στο δρόμο και μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες – τα παράθυρα ευκαιρίας θα ήταν πολύ λίγα και πολύ στενά.

 

Η κόκκινη γραμμή αντιπροσωπεύει την πιο πιθανή πορεία που ακολούθησε ο Βεσάλιος κατά τη διάρκεια των ταξιδιών του στη Μέση Ανατολή και βασίζεται στο ταξίδι του Felix Faber. Η διακεκομμένες γραμμές αντιπροσωπεύουν ταξίδια με πλοίο ή φελούκα. Οι μόνες περιοχές πάντως όπου έχουμε αναφορές για το Βεσάλιο είναι η Ιεριχώ, κοντά στη Νεκρά Θάλασσα, και τα παράλια της Αιγύπτου, μάλλον η Αλεξάνδρεια. Ας σημειωθεί ότι αυτή είναι σύγχρονη δορυφορική εικόνα και κοιτώντας από το διάστημα το 16^ο αιώνα θα έβλεπε κανείς πολύ λιγότερο πράσινο, το οποίο έχει σήμερα αυξηθεί με την άρδευση.

 

Ο Ανδρέας Βεσάλιος πέθανε στις 15 Οκτωβρίου. Αυτό σημαίνει ότι, σύμφωνα με την ιστορία του Boucher, θα είχε αναχωρήσει από την Αίγυπτο την 5^η Σεπτεμβρίου, η οποία αντιστοιχεί στη 15^η Σεπτεμβρίου στο Γρηγοριανό ημερολόγιο. Ο συνήθης λόγος για να καταλήξει ένας προσκυνητής των Αγίων Τόπων στην Αίγυπτο ήταν μια επίσκεψη στη μονή της Αγίας Αικατερίνης του Σινά. Μια τέτοια επίσκεψη υποστηρίζεται από το μακρύ χρόνο παραμονής του Βεσάλιου στην περιοχή και από μια επιστολή που έστειλε ο Hubert Languet στον Kaspar Peucer την 1^η Ιανουαρίου 1565, πληροφορώντας τον για το θάνατο του Βεσάλιου (22). Αυτή η επιστολή είναι η πηγή της πολύ γνωστής ιστορίας, η οποία αποδίδει το προσκύνημα του Βεσάλιου στο φόβο της Ιεράς Εξέτασης.

Η ιστορία περί Ιεράς Εξέτασης φαίνεται αβάσιμη και μάλλον πρόκειται για εντελώς αναληθή και ίσως κακοπροαίρετη φήμη. Βρήκε πρόσφορο έδαφος στην Ισπανία, όπου ίσως υπήρχαν αμφιβολίες για το κίνητρο του προσκυνήματος του Βεσάλιου (23). Αντίθετα, δεν υπήρχαν αμφιβολίες για το δεδηλωμένο προορισμό του Βεσάλιου, ο οποίος στην επιστολή αναφέρεται σαν Ιερουσαλήμ και Όρος Σινά. Αυτή η πληροφορία ενισχύει σε μεγάλο βαθμό την πειστικότητα της ιστορίας του Boucher. Είναι πολύ απίθανο να είχε πληροφορίες από την Ισπανία, ή οπουδήποτε αλλού, και όμως δεν δίστασε να ισχυριστεί ότι ταξίδεψε με το Βεσάλιο από την Αίγυπτο. Θα ήθελα να επισημάνω επίσης ότι ενισχύει την υπόθεση του σκορβούτου με δύο τρόπους: από τη μια μέσω της ιστορίας του Boucher, η οποία φαίνεται να υποδεικνύει αποκλειστικά σκορβούτο, και από την άλλη άμεσα, αφού προσθέτει ένα μακρύ ταξίδι στην έρημο στο δρομολόγιο του Βεσάλιου.

Ο Felix Faber και η συντροφιά του αγόρασαν αρκετά τρόφιμα στη Γάζα για να επαρκέσουν μέχρι την άφιξη τους στην Αλεξάνδρεια, υπολογίζοντας ότι το ταξίδι θα διαρκέσει 46 μέρες. Από αυτές πίστευαν ότι δεν θα περνούσαν στην έρημο πάνω από 25. Η διάσχιση της ερήμου στην πράξη τους πήρε 32 μέρες αλλά, άσχετα με αυτό, υπολόγιζαν ότι θα μείνουν στην Αίγυπτο τρεις βδομάδες.  Σύμφωνα με το Boucher ο Βεσάλιος βιαζόταν, οπότε μπορεί να έμεινε στην Αίγυπτο κάπως λιγότερο.  Δεν μπορεί όμως να έμεινε λιγότερο από 10 μέρες. Μόνο το ποταμόπλοιο από το Κάιρο στην Ροζέττα, στην εκβολή του Νείλου, έπαιρνε λίγες μέρες. Μετά έπρεπε να πάει στην Αλεξάνδρεια, μάλλον με γάιδαρο. Οι προσκυνητές θα χρειάζονταν ξεκούραση μετά τη δοκιμασία της ερήμου και υπήρχαν ζητήματα που έπρεπε να τακτοποιηθούν πριν την αναχώρηση τους, ένα μόνο από τα οποία ήταν να περάσουν από τελωνείο. Είναι λοιπόν εύλογο να τοποθετήσουμε το Βεσάλιο στο Κάιρο προς τα τέλη Αυγούστου ή τις πρώτες μέρες του Σεπτεμβρίου. Ας σημειωθεί ότι από δω και πέρα αναφέρομαι σε ημερομηνίες με το νέο ημερολόγιο και όχι με το Ιουλιανό.

Αυτό θα σήμαινε ότι ο Βεσάλιος ήταν στην έρημο στην καρδιά του καλοκαιριού. Οι θερμοκρασίες που αντιμετώπισε θα ήταν 3 με 4 βαθμούς υψηλότερες από αυτές που αισθάνθηκε ο Faber. Ένα φυσιολογικό απόγευμα θα προσέγγιζαν ή και θα ξεπερνούσαν τους 40° C υπό σκιάν, αν σκιά μπορούσε να βρεθεί ή να δημιουργηθεί – βασανιστικό για ανθρώπους και ζώα. Το μόνο πλεονέκτημα στην περίπτωση του Βεσάλιου θα ήταν η μεγαλύτερη πιθανότητα να βρουν νερό από τις βροχές του προηγούμενου χειμώνα στα πηγάδια και τους νερόλακκους. Η ομάδα θα πρέπει όμως να χρειάστηκε μακρύτερες περιόδους ξεκούρασης και θα είχε ταξιδέψει πολύ τη νύχτα. Αυτό θα τους αργοπορούσε και μπορεί να τους πήρε ενάμιση μήνα.

Αυτή η περίοδος, κατά τη διάρκεια της οποίας η ομάδα θα διαβίωνε με συντηρημένα τρόφιμα στερούμενα Βιταμίνης C, αντιπροσωπεύει μέχρι και το μισό της παραμονής του Βεσάλιου στη Μέση Ανατολή και αφήνει μόνο τις μέρες του στην Παλαιστίνη και την Αίγυπτο για εξέταση. Στην προηγούμενη εργασία μου είχα δώσει λεπτομέρειες για τις προμήθειες που ο Faber και η ομάδα του είχαν πάρει μαζί τους από την Ιερουσαλήμ αλλά είχα παραλείψει το γεγονός ότι είχαν αγοράσει πρόσθετες προμήθειες από τη Γάζα. Ήταν κι άλλα από τα ίδια, με την προσθήκη κρεμμυδιών. Τα κρεμμύδια περιέχουν σημαντικές ποσότητες Βιταμίνης C αλλά μόνο όταν τρώγονται ωμά. Το περιεχόμενο τους μειώνεται πολύ όταν βραστούν ενώ δεν παραμένει σχεδόν καθόλου Βιταμίνη C όταν τηγανιστούν (24). Για ευνόητους λόγους το τηγάνισμα ήταν ο προτιμητέος τρόπος μαγειρέματος στην έρημο. Ο Faber βρήκε επίσης πολλά ρόδια και σύκα στη Γάζα, από τα οποία τα πρώτα είναι καλή πηγή Βιταμίνης C. Ο Βεσάλιος δεν θα είχε βρει καθόλου επειδή δεν είναι ακόμη ώριμα τον Ιούλιο.

Η διάσχιση της ερήμου επηρέασε το επίπεδο Βιταμίνης C του Βεσάλιου με περισσότερους από ένα τρόπους. Ένα κλινικό πείραμα κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου έδειξε ότι ποσότητες Βιταμίνης C χάνονται μέσω εφίδρωσης (25). Οι Mickelsen και Keys μελέτησαν τους συμμετέχοντες σε συνθήκες παρόμοιες με αυτές των ερήμων της Μέσης Ανατολής. Βρήκαν ότι ως και 4 mg Βιταμίνης C την ημέρα χάνονταν, άσχετα με την πρόσκτηση μέσω τροφής και τη συγκέντρωση Βιταμίνης C στο πλάσμα. Από την οπτική γωνία των μελετητών τα ευρήματα δεν ήταν σημαντικά. Ήταν μια μελέτη που εστίασε στις βραχυπρόθεσμες ανάγκες και επιδόσεις των στρατιωτών, των οποίων οι μερίδες περιλάμβαναν σημαντικές ποσότητες Βιταμίνης C. Ο Βεσάλιος από την άλλη, επισκεπτόταν ιερούς χώρους και ταξίδευε συνέχεια κάτω από τον καυτό καλοκαιρινό ήλιο για τρεις μήνες με περιορισμένη πρόσκτηση Βιταμίνης C. Γι αυτόν η συσσωρευμένη απώλεια 200 ή 300 mg ήταν πραγματικά πολύ σοβαρή.

Επεξηγώντας, ας υποθέσουμε ότι όταν αναχώρησε από την Παλαιστίνη για το Σινά και την Αίγυπτο το σύνολο της Βιταμίνης C στον οργανισμό του ήταν 900 mg. Αυτή η τιμή βρίσκεται στο μέσον της απόστασης μεταξύ του μέγιστου των 1500 mg και την αφετηρία του σκορβούτου στα 300 mg. Είναι μια εύλογη υπόθεση δεδομένης της περιορισμένης πρόσκτησης στο πλοίο από τη Βενετία αλλά και της περιορισμένης πρόσκτησης στην Παλαιστίνη, η οποία θα συζητηθεί αργότερα. Ας υποθέσουμε επίσης συντηρητικά ότι το ταξίδι από τη Γάζα στο Σινά και μετά στο Κάιρο κράτησε 30 μέρες, και η ημερήσια απώλεια Βιταμίνης C λόγω εφίδρωσης ήταν κατά μέσο όρο 2.5 mg. Θα είχε έτσι χάσει σε ιδρώτα 75 mg σε αυτή τη φάση του προσκυνήματος.

Για τις φυσιολογικές του λειτουργίες θα είχε χρησιμοποιήσει το κανονικό 2.9% της Βιταμίνης C του οργανισμού του κάθε μέρα, μιας και η θερμοκρασία του περιβάλλοντος δεν απαιτεί πρόσθετη Βιταμίνη C (26). Χρησιμοποιώντας τον τύπο της εκθετικής μείωσης υπολογίζουμε ότι, εξαιρουμένων των απωλειών μέσω του ιδρώτα, τα αποθέματα Βιταμίνης C θα είχαν πέσει περίπου στα 370 mg ώσπου να φτάσει στο Κάιρο (27). Αν τώρα αφαιρέσουμε τα 75 mg που χάθηκαν λόγω εφίδρωσης βλέπουμε ότι τα αποθέματα Βιταμίνης C του Βεσάλιου θα είχαν πέσει κάτω από τα 300 mg και μπορεί να είχε ήδη εκδηλώσει πρώιμα συμπτώματα σκορβούτου. Αυτά τα συμπτώματα θα είχαν υποχωρήσει μετά από μερικές μέρες διατροφής περιεκτικής σε φρούτα και λαχανικά επειδή θα ήταν στα αρχικά στάδια της νόσου. Όμως, όταν θα βρισκόταν πάλι στο πλοίο αυτά τα συμπτώματα θα επέστρεφαν γρήγορα και η κατάσταση του θα είχε συνεχιστεί να επιδεινώνεται ώσπου φρούτα και λαχανικά να ξαναγίνουν διαθέσιμα ή να αποβιώσει.

Το Αρειανό τοπίο του Σινά από τον Edward Lear το 1849.

Είναι ίσως ειρωνικό το ότι μία από τις τελευταίες συνομιλίες που είναι γνωστό πως είχε ο Βεσάλιος ήταν σχετική με την καλλιέργεια φρούτων. Ο Φραγκισκανός Φύλακας των Αγίων Τόπων, ο Bonifacius Stephanus, έγραψε (28):

Αληθινά η πεδιάδα της Ιεριχούς είναι όμορφη, και αν καλλιεργούνταν, θα ήταν κατάλληλη για την παραγωγή κάθε είδους φρούτου, όπως μου έχουν πει ειδικοί στην τέχνη της ιατρικής, ιδιαίτερα ο Ανδρέας Βεσάλιος, αυτός ο ίδιος με τον οποίο συνταξίδεψα, και επίσης το άκουσα από πολλούς άλλους αυτής της τάξης. Υπάρχουν υπέροχα μαλλιά κάθε είδους, και πολύτιμο ξύλο, που λέγεται ασπάλαθος, κυδώνια, αμέτρητα δέντρα Βάλσαμου της Μέκκας (Commiphora opobalsamum) υπάρχουν σε αυτή.

Η ευφημιστική περιγραφή του Bonifacius αποκρύπτει προσεκτικά το γεγονός πως η περιοχή στον καιρό του ήταν άγονη, γεμάτη από αγκαθωτούς θάμνους, κατάλληλη μόνο για τη βόσκηση των κοπαδιών μιας χούφτας Βεδουίνων. Μπορεί να υπήρχαν μερικές κυδωνιές αλλά ο Βεσάλιος δεν θα είχε δοκιμάσει τη στυφή και κάπως οξεία γεύση των φρούτων τους αφού δεν είναι ποτέ ώριμα τον Ιούλιο.

Ο George Sandys, που επισκέφτηκε την Ιεριχώ το 1610, δίνει την παρακάτω ωμή περιγραφή (29):

‘ ... (οι φυτείες του βάλσαμου) τώρα τελείως χαμένες λόγω της βάρβαρης σπατάλης και αμέλειας των Μωαμεθανών. Εκεί που βρισκόταν η Ιεριχώ, τώρα στέκονται μερικά φτωχόσπιτα όπου κατοικούν Άραβες. Η κοιλάδα σε έκταση κάπου δέκα μίλια, τώρα δεν παράγει παρά αγκαθερό χόρτο ... ’

Ο William Lithgow, που ήταν εκεί περίπου την ίδια εποχή, μέτρησε τα σπιτάκια – ήταν εννιά (30).

Δεν είναι τυχαίο ότι δεν γίνεται μνεία των φοινικόδεντρων, για τα οποία ήταν γνωστή η Ιεριχώ στην αρχαιότητα, ή τους χουρμάδες, για την ποιότητα των οποίων είναι γνωστή σήμερα. ‘Σήμερα δεν υπάρχουν ούτε τριανταφυλλιές ούτε φοινικόδεντρα στην Ιεριχώ,’ έγραψε ο François-René Chateaubriand, ο οποίος την επισκέφτηκε στις αρχές του 19^ου αιώνα (31). Ο William Turner λίγα χρόνια αργότερα, παρατήρησε ότι δεν είδε ούτε μία χουρμαδιά σε όλο το δρόμο από την Ιερουσαλήμ στην Ιεριχώ. Είδε όμως τζιτζιφιές, οι οποίες παράγουν καρπούς με μεγάλες ποσότητες Βιταμίνης C. Ο Βεσάλιος έχασε και αυτή την ευκαιρία – δεν ωριμάζουν πριν το φθινόπωρο.

Από την Ιερουσαλήμ, ένα ταξίδι μετ’ επιστροφής στην Ιεριχώ, τον Ποταμό Ιορδάνη και την κοντινή Νεκρά Θάλασσα θα είχε πάρει στο Βεσάλιο γύρω στις τρεις μέρες. Δεν υπάρχουν στοιχεία ότι ταξίδεψε πουθενά αλλού, αλλά η Βηθλεέμ, πολύ κοντά, ήταν μια σχεδόν υποχρεωτική ημερήσια εκδρομή και η Χεβρώνα ήταν ένας άλλος δημοφιλής προορισμός. Οι συνθήκες δεν θα ήταν ριζικά διαφορετικές σε καμία από αυτές τις περιοχές. Τον περισσότερο καιρό από τις περίπου τέσσερις εβδομάδες που έμεινε στους Αγίους Τόπους θα τις είχε περάσει στην ίδια την Αγία Πόλη. Πολλοί προσκυνητές περνούσαν μόνο μία με δύο εβδομάδες εκεί αλλά όσοι σκόπευαν να συνεχίσουν για το Σινά και την Αίγυπτο έμεναν περισσότερο. Έπρεπε να συγκεντρώσουν προμήθειες και να βρουν ζώα και οδηγούς για το ταξίδι.

Το πιθανότερο είναι ότι η Ιερουσαλήμ δεν ήταν στα καλύτερα της. Ο George Sandys έγραψε (33):

‘Από το ψηλότερο σημείο αυτού του μοναστηριού μπορείς να δεις το μεγαλύτερο μέρος της πόλης: πολύ από το οποίο είναι ερημωμένο. ... Είναι κατοικημένη από Χριστιανούς λόγω της αφοσίωσης τους – και από Τούρκους για να εκμεταλλεύονται τους Χριστιανούς: διαφορετικά ίσως να είχε ολοκληρωτικά εγκαταλειφθεί.’

Η περιοχή γύρω από την πόλη ήταν τόσο πετρώδης και άγονη ώστε, μόλις η ομάδα του Felix Faber άφησε την παραλιακή λωρίδα και άρχισε να σκαρφαλώνει στα βουνά της Ιουδαίας, ξέσπασαν διαφωνίες ανάμεσα τους. Μερικοί αναρωτήθηκαν πως ο Ιησούς θα μπορούσε να είχε διαλέξει να ζήσει σε τέτοιο μέρος (34). Αναρωτήθηκε και ο Faber:

Αλλά ακόμη και εγώ είπα κρυφά μέσα μου: κοίτα, αυτή είναι η γη όπου έπρεπε να τρέχει γάλα και μέλι – αλλά δεν βλέπω χωράφια για ψωμί, ούτε αμπέλια για κρασί, ούτε κήπους, ούτε πράσινα λιβάδια, ούτε περιβόλια, αλλά είναι όλη βραχώδης, καμένη από τον ήλιο και ξερή.

Πρέπει να την έχει καταραστεί ο Θεός για τιμωρία αποφάσισε. Ο William Lithgow, πάνω από έναν αιώνα αργότερα, έφτασε στο ίδιο συμπέρασμα (35). Αλλά το χώμα της Ιουδαίας δεν ήταν τελείως άγονο. Εδώ κι εκεί, όπου υπήρχαν ίχνη κατοίκησης, μπορούσε να δει κανείς σιτηρά, λιοστάσια, συκιές, ροδιές και αμυγδαλιές, κάποια μοναχική χουρμαδιά και μερικά αμπέλια, με τα τελευταία να καλλιεργούνται μόνο από Χριστιανούς σύμφωνα με το George Sandys (36).

Σχέδιο της Ιερουσαλήμ το 1610.

Μπορεί να υπήρχαν σύκα για λίγο όταν βρισκόταν εκεί ο Βεσάλιος – η πρώτη σοδειά, που δεν διαρκεί πολύ, είναι γύρω στο τέλος Ιουνίου. Μπορεί να υπήρχαν και σταφύλια. Στα ζεστά κλίματα ωριμάζουν νωρίς – ο Faber είχε βρει σταφύλια στην Κρήτη στο τέλος Ιουνίου – αλλά στο μεγαλύτερο υψόμετρο της Ιερουσαλήμ μπορεί να τους έπαιρνε λίγο παραπάνω. Ούτε τα σύκα ούτε τα σταφύλια είναι καλές πηγές Βιταμίνης C όμως – μόνο 2 mg (37) και 3.2 mg (38) ανά 100 g αντίστοιχα. Αν ο Βεσάλιος έπαιρνε τη Βιταμίνη C του αποκλειστικά από αυτά τα φρούτα, και ακόμη και αν κατανάλωνε 100 g σύκα και 100 g σταφύλια κάθε μέρα ανελλιπώς, πάλι θα έπαιρνε μόνο τη μισή από την ποσότητα που ήταν αναγκαία για να μην πάθει σκορβούτο. Δεν θα είχε όμως εναλλακτικές πηγές, μιας και η Ιερουσαλήμ δεν παρήγαγε καθόλου λαχανικά. Αυτό είναι αναμενόμενο σε μια τόσο πετρώδη και ξερή γη αλλά επιβεβαιώνεται και από το Σατωβριάνδο (39):

‘Τα λαχανικά είναι πολύ ακριβά – τα φέρνουν στην Ιερουσαλήμ από τη Γιάφα και τα γύρω χωριά.’

Η Γιάφα, το σημερινό Τελ Αβίβ, ήταν το κέντρο παραγωγής φρούτων και λαχανικών της Παλαιστίνης. Ο Σατωβριάνδος όμως ήταν στην Ιερουσαλήμ το φθινόπωρο του 1806. Στην αφόρητη καλοκαιρινή ζέστη του 1564, όταν θα ήταν δύσκολο να βρεις λαχανικά οπουδήποτε, είναι πολύ αμφίβολο ότι η Γιάφα θα τα έστελνε στην παρακμασμένη βουνήσια πόλη της Ιερουσαλήμ. Ο Βεσάλιος θα μπορούσε να είχε ίσως γευτεί τα φρούτα της Γιάφα, και να λάβει μια προσωρινή ενίσχυση Βιταμίνης C, όταν έφτασε εκεί με το πλοίο τον Ιούνιο. Πρέπει να υπήρχαν πεπόνια, καρπούζια, ροδάκινα και βερίκοκα. Απέχει όμως πολύ από τη βεβαιότητα το αν κατάφερε να τα αγγίξει.

Η ασφάλεια, ποτέ και πουθενά ικανοποιητική για τους προσκυνητές, ήταν ιδιαίτερα προβληματική σε εκείνο το κομμάτι της παραλιακής πεδιάδας. Ο Faber και οι σύντροφοι του μείνανε πάνω στις γαλέες για μέρες στα ανοιχτά της Γιάφα, περιμένοντας τα ζώα και τους συνοδούς που θα τους πήγαιναν στην Ιερουσαλήμ. Ακόμη και με ισχυρή, ένοπλη συνοδεία δεν ήταν ασφαλείς. Οι χειρότεροι ήταν οι ‘Άραβες’, όπως λέει ο Faber τους Βεδουίνους, αλλά οι ντόπιοι δεν ήταν και πολύ καλύτεροι (40):

Και όταν οι Άραβες δεν βρίσκονται στην περιοχή οι χωρικοί μαζεύονται και επιτίθενται στους περαστικούς προσκυνητές, προξενώντας πολλούς τραυματισμούς. Έτσι το ταξίδι από τη Γιάφα στη Ράμα είναι πολύ επικίνδυνο εξαιτίας αυτών των επιθέσεων και των ενεδρών των απίστων.

Αυτό ήταν τον καιρό των Μαμελούκων αλλά τίποτα δεν είχε αλλάξει προς το καλύτερο όταν βρέθηκε εκεί ο Βεσάλιος την εποχή των Οθωμανών. Ο William Lithgow, μισό αιώνα μετά το Βεσάλιο, πέρασε από την περιοχή ταξιδεύοντας δια ξηράς. Η Γιάφα δεν περιείχε ούτε μία κατοικία και υπήρχε μόνο ένας πύργος, για να φυλάει το λιμάνι. Υπήρχαν χωριά και κωμοπόλεις προς το εσωτερικό. Κοντά στην πόλη Lod, γνωστή και σαν Lydda, πολύ κοντά στη Ράμα και κάπου δέκα Αγγλικά μίλια από τη Γιάφα, το καραβάνι του από Αρμένιους προσκυνητές κυρίως δέχτηκε επίθεση την αυγή από 300 Βεδουίνους (41). Πριν η συνοδεία των Γενιτσάρων κατορθώσει να απωθήσει τους επιτιθέμενους είχαν σκοτωθεί 14 προσκυνητές και τραυματιστεί 30.

Οι ένοπλοι συνοδοί, όσο και αν ήταν απαραίτητοι, δεν ήταν παρά μια ελάχιστα συγκαλυμμένη μορφή εκβιαστικής προστασίας, στην οποία αρίστευαν οι Οθωμανοί αξιωματούχοι. Η παρουσία τους αποθάρρυνε επιθέσεις ληστών και φανατισμένων θρησκόληπτων αλλά οι δυτικοί προσκυνητές ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν μπαξίσια και ‘διόδια’ σε άλλους αξιωματούχους και αρχηγούς φυλών που συναντούσαν. Τα απαιτούμενα ποσά ποίκιλαν ανάλογα με την εκτίμηση του αξιωματούχου για το πόσα είχε τη δυνατότητα να πληρώσει ο προσκυνητής. Αν η φήμη του Βεσάλιου τον είχε ακολουθήσει στους Αγίους Τόπους, κάτι πολύ πιθανό αφού φαίνεται πως ήταν γνωστή στο Bonifacius Stephanus, θα ήταν αναγκασμένος να πληρώσει μια μικρή περιουσία σε κάθε του βήμα. Αυτό από μόνο του μπορεί να εξηγήσει το γιατί είχε ξεμείνει από χρήματα όταν έφτασε στα Αιγυπτιακά παράλια.

Την ημέρα που τους επιτέθηκαν, ο Lithgow και το καραβάνι του έφτασαν σε ένα μέρος που ονομάζει Berah, πεινασμένοι και με τα τρόφιμα τους εξαντλημένα, στις τέσσερις το απόγευμα. Οι ντόπιοι δεν τους πουλούσαν τίποτα:

‘Έχοντας ξαποστάσει λίγο εκεί, δώσαμε στις καμήλες, τα μουλάρια, και τα γαϊδούρια μας λίγη τροφή, αλλά δεν μπορέσαμε να πάρουμε τίποτα για μας από αυτούς τους απαίσιους Σαρακηνούς, (γιατί ότι είχαμε μαζί μας, είχαν τελειώσει όλα) εκτός από λίγο νερό.’

Η στέρηση Βιταμίνης C είναι αναμενόμενη στην έρημο ή σε ένα πλοίο προσκυνητών, και μπορεί να την αναλογιστεί κανείς στη μέση του καλοκαιριού στους Αγίους Τόπους, αλλά είναι αδιανόητη στην Αίγυπτο, πολύ γνωστή στα χρόνια του Βεσάλιου, όπως και σήμερα, για την αφθονία των φρούτων και των λαχανικών της. Παρόλα αυτά, η Χώρα των Φαραώ φιγουράρει διαπρεπώς στην ιστορία του σκορβούτου. Στην πραγματικότητα, η πρώτη περιγραφή σκορβούτου πιστεύεται ότι βρίσκεται στον Πάπυρο Ebers, έναν αρχαίο Αιγυπτιακό ιατρικό πάπυρο που χρονολογείται στη 2^η Χιλιετία πΧ. Η πρώτη περιγραφή σκορβούτου που δεν αφήνει την παραμικρή αμφιβολία για την ταυτότητα της νόσου προέρχεται επίσης από την Αίγυπτο. Αυτό συνέβη πολύ πλησιέστερα στην εποχή μας και, το πιο σημαντικό, οι νοσήσαντες δεν ήταν Αιγύπτιοι αλλά δυτικοί σταυροφόροι στο γόνιμο Δέλτα του Νείλου.

Το 13^ο αιώνα η 5^η και η 7^η Σταυροφορίες προσπάθησαν και οι δύο να πάρουν το Κάιρο προελαύνοντας από τη Δαμιέττα στα Μεσογειακά παράλια. Ηττήθηκαν και οι δύο και ανεξέλεγκτο σκορβούτο πιστεύεται ότι έπαιξε πολύ μεγάλο ρόλο στην αποτυχία τους, εκτιμώντας ότι θανάτωσε μεταξύ του ενός τετάρτου και ενός τρίτου των σταυροφόρων, πολλοί από τους οποίους ήταν συμπατριώτες του Βεσάλιου. Τα πιθανά αίτια αυτού του ξεσπάσματος δεν έχουν, από όσο γνωρίζω, μελετηθεί από τους ιστορικούς, και αρκετοί το αποδίδουν στην αποκοπή των εφοδιαστικών τους γραμμών από τους Μουσουλμάνους. Όμως, η μαρτυρία του Jean de Joinville, της κύριας πηγής για τα γεγονότα της 7^ης Σταυροφορίας, ενώ δεν αφήνει καμία αμφιβολία για τη φύση της ασθένειας, ταυτόχρονα επιβεβαιώνει ότι άρχισε δύο εβδομάδες πριν το Μουσουλμανικό αποκλεισμό (42):

‘Πρέπει να ξέρετε, ότι δεν φάγαμε καθόλου ψάρι όλη τη Σαρακοστή αλλά χέλια, τα οποία είναι λαίμαργα ψάρια, και τρέφονται με πτώματα. Από αυτή την αιτία, και από τον κακό αέρα αυτής της χώρας, όπου δεν βρέχει ούτε σταγόνα σχεδόν, ολόκληρος ο στρατός μολύνθηκε με μια συγκλονιστική αρρώστια, η οποία ξέρανε τη σάρκα των ποδιών μας μέχρι το κόκκαλο, και το δέρμα μας έγινε μαύρο σαν το χώμα, ή σαν μια παλιά μπότα που έχει μείνει πολύ καιρό πεταμένη πίσω από ένα σεντούκι. Εκτός από αυτή την άθλια αρρώστια, όσοι την παρουσιάσανε είχαν άλλο ένα πρόβλημα στο στόμα, από το φάγωμα τέτοιων ψαριών, το οποίο σάπιζε τα ούλα και προξενούσε βρομερότατη αναπνοή. Πολύ λίγοι από αυτούς που αρρώστησαν γλύτωσαν  – και το πιο βέβαιο σύμπτωμα ότι θα προκαλέσει το θάνατο ήταν μια αιμορραγία στη μύτη, γιατί όποτε συνέβη αυτό ποτέ κανείς δεν γιατρεύτηκε.

Για να μας γιατρέψουν καλύτερα, οι Τούρκοι, που γνώριζαν την κατάσταση μας, δεκαπέντε μέρες αργότερα προσπάθησαν να μας πεθάνουν από την πείνα, με τρόπο που θα σας πω τώρα.

( ... )

Με αυτό τον τρόπο όλες οι προμήθειες ήταν εξαιρετικά ακριβές στο στρατό – και όταν έφτασε το Πάσχα, ένα μοσχάρι πουλιόταν ογδόντα λίβρες, ένα αρνί τριάντα λίβρες, ένα γουρούνι τριάντα λίβρες, ένα βαρελάκι κρασί δέκα λίβρες, ένα αυγό έξι πέννες, και οτιδήποτε άλλο κατ’ αναλογία.’

Είναι φανερό ότι ο αποκλεισμός ανέβασε τις τιμές αλλά δεν είχε καμία σχέση με το σκορβούτο. Η αληθινή αιτία πρέπει να αναζητηθεί στις διατροφικές και μαγειρικές συνήθειες αυτών των δυτικών στρατιωτών-προσκυνητών. Η εμβάθυνση σε αυτές τις συνήθειες ξεπερνάει τον αντικειμενικό σκοπό αυτού του άρθρου. Τα γεγονότα αναφέρονται για να δείξουν πόσο ευάλωτοι ήταν οι δυτικοί του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης στο σκορβούτο στη διάρκεια παρατεταμένης παραμονής στη Μέση Ανατολή, ακόμη και όταν δεν διέσχιζαν τις άνυδρες εκτάσεις της.

Πρέπει ακόμη να επισημανθεί πως η ονομαστή αφθονία Αιγυπτιακών φρούτων και λαχανικών ούτε διαρκούσε όλες τις 365 μέρες του χρόνου ούτε συνοδευόταν από ανάλογη ποικιλία, ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς μήνες. Αυτό είχε να πει ο William Turner, γράφοντας από τη Ροζέττα την 3^η Ιουλίου (43):

‘Βρισκόμαστε εδώ σε άσχημο καιρό για φρούτα, σταφύλια και πεπόνια είναι τα μοναδικά με τα οποία μπορεί να μας εφοδιάσει η Ροζέττα: δεν υπάρχουν ακόμη ούτε λεμόνια, ούτε καν λαχανικά.’

Και μια μέρα και μια σελίδα αργότερα:

‘Επειδή ο Ιούνιος, ο Ιούλιος, και ο Αύγουστος είναι οι χειρότεροι μήνες του χρόνου για φρούτα στην Αίγυπτο, οι προμήθειες μας αποτελούνταν μόνο από σταφύλια και καρπούζια.’

Αν αυτά είναι όλα όσα μπορούσε να προσφέρει η Ροζέττα το καλοκαίρι – ενώ ήταν χτισμένη στα σχετικά δροσερότερα Μεσογειακά παράλια και στις όχθες μιας από τις δύο διακλαδώσεις του Νείλου – τότε η υπόλοιπη χώρα δεν θα μπορούσε να προσφέρει περισσότερα. Ο Βεσάλιος, που κατά πάσα πιθανότητα πέρασε από τη Ροζέττα, ήταν στην Αίγυπτο στις αρχές Σεπτεμβρίου και είναι πιθανό ότι βρισκόταν ήδη εκεί στα τέλη Αυγούστου όπως έχουμε πει. Επειδή αυτή είναι μια μεταβατική περίοδος, μεταξύ καλοκαιριού και φθινοπώρου, πρέπει πρώτα να εξετάσουμε τη διαθεσιμότητα των καλοκαιρινών φρούτων.

Η φτώχεια των σταφυλιών σε ασκορβικό οξύ έχει ήδη αναφερθεί αλλά τα πεπόνια και τα καρπούζια είναι πολύ πλουσιότερα. Ειδικά τα καρπούζια, αν και όχι τόσο καλή πηγή Βιταμίνης C όσο τα πεπόνια, ήταν πάντα άφθονα και δημοφιλή στην Αίγυπτο από την εποχή των Φαραώ. Υπάρχουν επίσης στοιχεία ότι ήταν διαθέσιμα εκεί τουλάχιστον μέχρι τα τέλη Οκτωβρίου. Είναι αδιανόητο ότι κάποιος που έχει περάσει πάνω από ένα μήνα στην έρημο, όσο και να μην έχει λεφτά και να βασίζεται στο απόθεμα τροφίμων που διαθέτει (44), θα αντιστεκόταν σε αυτό το γλυκό και ζουμερό φρούτο. Και όμως, ο Βεσάλιος μάλλον δεν μπήκε στον πειρασμό. Για να εξηγήσουμε αυτή τη δήλωση πρέπει πρώτα να περιγράψουμε τα βασικά της γεωργίας της Αιγύπτου πριν την κατασκευή του φράγματος του Ασουάν τον 20^ο αιώνα.

Με εξαίρεση μια στενή παραλιακή λωρίδα κατά μήκος της Μεσογείου, η Αίγυπτος δεν δέχεται  ουσιαστικά βροχή όλο το χρόνο. Γι αυτό σχεδόν ολόκληρη η χώρα θα ήταν μια αμμουδερή έρημος αν δεν υπήρχε ο Νείλος. Για χιλιάδες χρόνια οι Αιγύπτιοι βασίζονταν στο ποτάμι σχεδόν αποκλειστικά για την άρδευση και τη λίπανση των αγρών τους. Η στάθμη του ποταμού άρχιζε να ανεβαίνει κάθε χρόνο τον Ιούνιο, πλημμυρίζοντας τελικά τα γύρω χωράφια. Το νερό συνέχιζε να ανεβαίνει και έφτανε στην ανώτατη στάθμη του γύρω στις 11 με 12 Σεπτεμβρίου, την αρχή του παραδοσιακού Κοπτικού έτους. Αυτή ακριβώς είναι η εποχή που ήταν εκεί ο Βεσάλιος. Στις προηγούμενες εβδομάδες οι Αιγύπτιοι θα είχαν γκρεμίσει τα χωμάτινα φράγματα που είχαν χτίσει, επιτρέποντας στο νερό να εισέλθει σε ένα δίκτυο καναλιών και τράφων που πότιζαν περιοχές όπου το ποτάμι δεν θα έφτανε διαφορετικά. Ένα μέρος του νερού οδηγούνταν σε τεχνητές δεξαμενές, προστατευμένες με αναχώματα, για χρήση μετά την απόσυρση του ποταμού στην κοίτη του. Καθώς αποτραβιόντουσαν τα νερά, αφήνοντας πίσω τους ένα στρώμα από πλούσια σε ουσίες, μαύρη λάσπη, οι Αιγύπτιοι άρχιζαν να φυτεύουν στο μουσκεμένο χώμα. Αυτό απέδιδε πολύ καλά, εκτός από τις σχετικά αραιές περιπτώσεις που η πλημμύρα ήταν πολύ χαμηλή ή πολύ ψηλή.

Τα οπωροφόρα δέντρα ήταν συχνά σε ψηλότερο επίπεδο, που δεν πλημμύριζε, και έπρεπε να ποτίζονται και να λιπαίνονται με τα χέρια, δουλειά πολύ κουραστική. Τα πεπόνια, τα καρπούζια και τα αγγούρια χρειάζονται μεγάλες ποσότητες νερού. Σε μια χώρα που δεν βρέχει έπρεπε να φυτεύονται πολύ κοντά στο ποτάμι. Ακόμη, επειδή είναι φυτά απαιτητικά σε θρεπτικές ουσίες, έπρεπε να είναι σε σημεία όπου τελικά θα σκεπάζονταν από το νερό. Ταυτόχρονα έπρεπε να είναι εκεί όπου θα ωρίμαζαν και θα μαζεύονταν πριν τα σκεπάσει η πλημμύρα. Προτιμητέα σημεία ήταν νησιά του ποταμού και επικλινείς αμμώδεις όχθες (45), μερικές φορές ανάμεσα σε φοινικόδεντρα για να προστατεύονται από τον άγριο Αιγυπτιακό ήλιο. Άσχετα με την τοποθεσία, από τα τέλη Αυγούστου και για αρκετές εβδομάδες, τα πεπονοχώραφα θα ήταν σκεπασμένα από το νερό. Σχεδόν ολόκληρο το εύφορο τμήμα της χώρας ήταν πλημμυρισμένο κάθε Σεπτέμβρη (46). Εκεί όπου υπήρχαν αρδευτικά κανάλια, τράφοι και δεξαμενές, άλλα χωράφια θα είχαν φυτευτεί αλλά δεν θα έδιναν καρπό μέχρι τα τέλη Οκτωβρίου, μιας και παίρνει πάνω από δύο μήνες από τη σπορά ως τη συγκομιδή.

 Αυτή η εικόνα από το πρώτο μισό του 19^ου αιώνα δεν θα ήταν πολύ διαφορετική από αυτό που είδε ο Βεσάλιος διασχίζοντας την Αίγυπτο.

Τα πρώτα φθινοπωρινά φρούτα όμως θα είχαν ωριμάσει το Σεπτέμβρη. Ήταν πολύ νωρίς για μπανάνες και πορτοκάλια αλλά πρέπει να υπήρχαν ρόδια, λεμόνια, κυδώνια και χουρμάδες. Τα πρώτα τρία είναι πηγές Βιταμίνης C αλλά όπως φαίνεται δεν τα είχαν πάντα σε εκτίμηση οι δυτικοί επισκέπτες. Ένας απορριπτικός Ευρωπαίος προσκυνητής ήταν ο Τσέχος κόμης Kryštof Harant, ο οποίος ήταν εκεί το φθινόπωρο του 1598: ‘Εν πάση περιπτώσει, θα δίναμε πρόθυμα όλα τα άφθονα λεμόνια και ρόδια για ένα απλό μήλο,’ έγραψε (47). Παρεμπιπτόντως, το ταξίδι της επιστροφής του στη Βενετία επιστρέφει ισχυρούς αντίλαλους αυτού του Βεσάλιου (48). Όταν πήγε κουτσαίνοντας στην εκκλησία τα Χριστούγεννα, άρρωστος και αδύναμος, αυτός ο πολύ εύπορος άρχοντας ήταν σχεδόν απένταρος και είχε υπομείνει ένα θαλασσινό ταξίδι 44 ημερών, στο οποίο είχε αντιμετωπίσει καταιγίδες, αδυναμία να πιάσει σε λιμάνι, κρύο, δίψα και πείνα. Το ταξίδι της επιστροφής του Harant αποτελεί τεράστια ενίσχυση στην αξιοπιστία της ιστορίας που διηγήθηκε στο Metellus ο Boucher αφού διαλύει οποιαδήποτε αμφιβολία για την αληθοφάνεια της.

Τα παράπονα του Harant για τα φρούτα δεν ήταν εντελώς αδικαιολόγητα. Τα Αιγυπτιακά ρόδια είναι εμφανίσιμα αλλά κατώτερης γεύσης και τα κυδώνια το ίδιο (49). Τόσο που οι Αιγύπτιοι έκαναν εισαγωγή καλύτερης ποιότητας από τη Συρία. Ακόμα και σήμερα τα Αιγυπτιακά ρόδια δεν έχουν καλή φήμη. Τα φρέσκα κυδώνια δεν είναι σπουδαία στη γεύση ακόμη και όταν είναι καλά, γι αυτό χρησιμοποιούνται περισσότερο για γλυκά κουταλιού. Νομίζω δεν χρειάζεται να σχολιάσω τα λεμόνια. Ο αδιαφιλονίκητος βασιλιάς των φθινοπωρινών φρούτων της Αιγύπτου είναι ο χουρμάς. Οι χουρμάδες είναι πάντα άφθονοι το Σεπτέμβριο, και γι αυτό πρέπει να ήταν φθηνοί, και έχουν ευχάριστη γεύση. Δεν είναι όμως τόσο ωφέλιμοι όσο θα νόμιζε κανείς για έναν άνθρωπο που είχε περάσει βδομάδες στην έρημο: πρακτικά δεν περιέχουν καθόλου Βιταμίνη C (50).

Εν ολίγοις, μπορούμε δικαιολογημένα να πούμε ότι ο Βεσάλιος έφτασε στην Αίγυπτο με τα αποθέματα του σε Βιταμίνη C σε πολύ χαμηλά επίπεδα, σε μια εποχή που πρακτικά δεν υπήρχαν διαθέσιμα φρέσκα λαχανικά και μόνο πολύ περιορισμένη δυνατότητα επιλογής φρούτων. Αν προτίμησε να καταναλώσει μόνο τα νοστιμότερα από τα φρούτα που ήταν διαθέσιμα, συγκεκριμένα χουρμάδες, σταφύλια και σύκα, τότε τα αποθέματα ασκορβικού οξέως του θα είχαν μειωθεί ακόμη περισσότερο. Ακόμη και αν έφαγε περιορισμένες ποσότητες άλλων φρούτων, ρόδια για παράδειγμα, τα αποθέματα του σε Βιταμίνη C μπορεί να μην είχαν ενισχυθεί ικανοποιητικά και – χωρίς να το γνωρίζει ο ίδιος – δεν θα ήταν σε κατάσταση να αναλάβει το μακρύ θαλασσινό ταξίδι στη Βενετία. Θα το εξηγήσω αυτό με ένα παράδειγμα: αν τα αποθέματα του Βεσάλιου κατά την άφιξη του ήταν λίγο παραπάνω από το όριο των 300 mg του σκορβούτου και έτρωγε καθημερινά μια γενναιόδωρη μερίδα χουρμάδες και 100 g σταφύλια, θα χρειαζόταν και ένα μεγάλο ρόδι κάθε τρίτη μέρα μόνο και μόνο για να μην αρρωστήσει.

 
Μια απεικόνιση της Ζακύνθου το 1570. Η εκκλησία στην παραλία είναι ο Άγιος Νικόλας του Μόλου, χτισμένος λίγα χρόνια νωρίτερα. Προς βορράν βάρκες μεταφέρουν ανθρώπους από τα καράβια σε ένα μέρος όπου ήταν τότε αμμουδιά. Ίσως να είναι αυτό το σημείο όπου αποβιβάστηκε ο Βεσάλιος, για να ξεψυχήσει λίγο αργότερα. Θάφτηκε στο μοναστήρι της Παναγίας των Χαρίτων, λίγες εκατοντάδες μέτρα πιο πέρα.

 

Συμπεράσματα

Επιπλέον των όσων είχα γράψει παλιότερα, αυτό το άρθρο δείχνει ότι,

1)   όλες οι διαθέσιμες πληροφορίες για τη νόσο του Βεσάλιου:

α)  την κάνουν να μοιάζει πολύ με περιγραφές σκορβούτου σε θαλασσινά ταξίδια περασμένων αιώνων,

β)  ταιριάζουν με τις σύγχρονες ιατρικές γνώσεις για το σκορβούτο πέρα από κάθε προσδοκία,

γ)  είναι απόλυτα συμβατές με τις ιδέες και παρατηρήσεις επί του σκορβούτου των γιατρών του 16^ου αιώνα που προσπάθησαν να μελετήσουν τη νόσο,

Όσα είναι γνωστά για την ασθένεια του Βεσάλιου φαίνονται σαν μια ελλιπής περιγραφή σκορβούτου από όλες τις οπτικές γωνίες.

2)  Μια αυθεντία της εποχής, ο Johannes Echtius, ο οποίος παρεμπιπτόντως δημιούργησε τον όρο ‘scorbutus’, ήταν παρών στην αφήγηση του τελευταίου ταξιδιού του Βεσάλιου από τον Georg Boucher. Είναι από αυτή την αφήγηση που αποσπούμε όλες τις υπάρχουσες πληροφορίες για την ασθένεια του. Το μέγεθος του ενδιαφέροντος του Echtius για το θάνατο του Βεσάλιου παραμένει αστάθμητο και ο ακριβής λόγος για αυτό το ενδιαφέρον δεν είναι ξεκάθαρος αλλά, παρόλα αυτά, η παρουσία του δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητη.

3)  Η περιγραφή από το Boucher του τελευταίου ταξιδιού του Βεσάλιου είναι απόλυτα αληθοφανής αφού το ταξίδι του Kryštof Harant 34 χρόνια αργότερα ήταν πολύ παρόμοιο.

4)  Η ειλικρίνεια του ισχυρισμού του Boucher ότι συνάντησε το Βεσάλιο στην Αίγυπτο υποστηρίζεται από το μήκος της παραμονής του στο Λεβάντε και την δηλωμένη πρόθεση του να επισκεφτεί το Σινά μαζί με την Ιερουσαλήμ. Αυτό με τη σειρά του ενισχύει την υπόθεση του σκορβούτου.

5)  Τα ταξίδια και οι περιηγήσεις του Βεσάλιου τους καλοκαιρινούς μήνες σημαίνουν ότι ένα μέρος από τα αποθέματα Βιταμίνης C του οργανισμού του χάθηκαν μέσω εφίδρωσης. Στη διάρκεια του προσκυνήματος οι απώλειες μπορεί να ξεπέρασαν το 20% του αρχικού του αποθέματος.

6)  Υπήρχαν συνθήκες που φαίνεται ότι περιόρισαν ασφυκτικά την πρόσκτηση Βιταμίνης C από το Βεσάλιο ακόμη και όταν δεν ήταν στην έρημο ή σε πλοίο. Η άφιξη του στην Αίγυπτο στη διάρκεια του μέγιστου της πλημμύρας του Νείλου ίσως είναι ιδιαίτερα σημαντική.

Το σκορβούτο δεν ήταν τόσο σπάνιο στη Μεσόγειο όσο μπορεί να πιστεύει κανείς. Ακόμη και στις αρχές του 19^ου αιώνα ξένοι ναυτικοί απέδιδαν την ίαση τους από αυτή τη νόσο στην πόση νερού από τις πηγές της πίσσας στο Κερί, στη νότια Ζάκυνθο (51). Το νησί παρήγε εξαιρετικά φρούτα και λαχανικά, και ήταν καλό μέρος για να αναρρώσει κάποιος από σκορβούτο. Αν ο άρρωστος Βεσάλιος είχε υποχρεωθεί να κάνει καραντίνα στο πλοίο του θα είχε αποφύγει τον κόπο της αποβίβασης ώσπου να έχει συνέλθει ικανοποιητικά. Κατά παράξενο τρόπο, η φήμη του Βεσάλιου, ο τίτλος ευγενείας του και οι βασιλικές συστατικές επιστολές πιθανόν να του κόστισαν τη ζωή του. Όχι μόνο δεν αντιμετωπίστηκε με ακραία απανθρωπιά από τους κατοίκους, όπως ισχυρίστηκε ο Βενετός χρυσοχόος, αλλά μπορεί κάλλιστα να ήταν θύμα του σεβασμού και της ευγένειας των αρχών του νησιού.

 

------------------------------------------------------------------------------------- 

*  Θα ήθελα να ευχαριστήσω περισσότερους από όσους μπορώ να αναφέρω, πολλοί από αυτούς συντοπίτες μου Ζακυνθινοί, για την ενθάρρυνση τους και τη συμβολή στην έρευνα μου για το θάνατο του Βεσάλιου. Για το συγκεκριμένο κομμάτι θα ήθελα να κάνω ιδιαίτερη αναφορά στους οργανωτές των 500 χρόνων του Βεσάλιου το 2014, των οποίων το αδιάλειπτο ενδιαφέρον υπήρξε μόνιμο ερέθισμα – από αυτούς, οφείλω ιδιαίτερες ευχαριστίες στον Δρ Maurits Biesbrouck, ο οποίος μου έστειλε τη δική του εξαίρετη μεταγραφή της επιστολής του Metellus στον Arnoldus Birckmannus από ένα κακής ποιότητας φωτοαντίγραφο του χειρογράφου.

(1)  Some behavioral effects of ascorbic acid deficiency, των Robert A. Kinsman και James Hood, 1971.

(2)  Μια καλή, εκτενής περιγραφή και πρόσθετες πληροφορίες για το MMPI μπορεί να δει κανείς σε ένα άρθρο της Jane Framingham στο http://psychcentral.com/lib/2011/minnesota-multiphasic-personality-inventory-mmpi/all/1/

(3)  A voyage round the world in the years MDCCXL, I, II, III, IV, του Richard Walter, 5^η έκδοση, Λονδίνο 1749, σ. 101.

(4)  Το Λατινικό κείμενο από την επιστολή του Johannes Metellus στο Georgius Cassander, με ημερομηνία Κολωνία, 15 Απριλίου 1565, είναι από τις Illustrium & clarorum Virorum EPISTOLAE SELECTIORES, Superiore saeculo scriptae vel a Belgis, vel ad Belgas, του Petrus Bertius, Leyden 1617, σσ. 372 – 373.

“Vesalius, certa sponsione pecuniae, quo magis praediues ditesceret; ex Hispania, superiore anno, Hierosolymam profectus est, neque se mercatoribus, sed peregrinis comitem adiunxerat: sibique satis sordide de commeatu et annona providerat. Inde rediens, a quodam Georgio Bouchero Nurembergense, ex Aegypto, civitateque Cayro redeunte, in itinere repertus fuit, quem is ad se pertraxit: ita, ut nauim suam ille, ut se comitem ei iungeret, reliquerit. Totos X L dies tempestatibus acti, terram adpellere cum non possent, ipseque Vesalius nimis tenuiter, prae sordibus, sibi de pane, aquaque providisset, ac multi morerentur, inque mare demum abijcerentur, animi languoribus, ac timore, in morbum incidit, saepe nautas rogans, ne se in mare, si moreretur, proijcerent. Tandem nauicula, Zacynthum adpulit, a qua, cumprimum desiliisset; eam urbem ingrediens, ante ipsam portam, mortuus est: cui, saxum posuit is qui haec refert, eius comes. Hunc exitum, viro alioqui claro, nimius pecuniae ardor dedit: quem, multas in humani corporis partibus cognoscendis litteras extinguere debuisse, tibi videretur.”

Ο Βεσάλιος, με κάποια υπόσχεση χρημάτων, ήθελε να πλουτίσει περισσότερο – από την Ισπανία, τον περασμένο χρόνο, ξεκίνησε για την Ιερουσαλήμ, όχι με εμπόρους, παρά με συντροφιά προσκυνητών – και για τον εαυτό του παρείχε μάλλον άθλια εφόδια και τρόφιμα. Κατά την επιστροφή, συνάντησε κάποιο Georg Boucher από τη Νυρεμβέργη, που επέστρεφε από την Αίγυπτο και την πόλη του Καΐρου, ο οποίος άφησε το πλοίο του για να ταξιδέψει μαζί του. Για 40 ολόκληρες μέρες ήταν έρμαιο καταιγίδων, αφού δεν μπορούσαν να προσεγγίσουν ξηρά. Ο Βεσάλιος είχε εφοδιάσει τον εαυτό του ανεπαρκέστατα, λαμβάνοντας υπόψη την αθλιότητα του ψωμιού και του νερού, και (επειδή) πολλοί πέθαναν, και τελικά ρίχτηκαν στη θάλασσα, αρρώστησε (από) ψυχικές ασθένειες και φόβο, εκλιπαρώντας συχνά τους ναύτες να μην τον ρίξουν στη θάλασσα αν πέθαινε. Τελικά το πλοίο οδηγήθηκε στη Ζάκυνθο, στην οποία, μόλις μπόρεσε αποβιβάστηκε – μπήκε στην πόλη, (και) μπροστά από την πύλη, πέθανε. Έτσι, αυτός που μου τα είπε αυτά, ο σύντροφος του, (του) έβαλε μια [ταφό]πλακα. Τέτοιο ήταν το τέλος ενός κατά τα άλλα λαμπρού ανθρώπου, που έδειχνε υπερβολική ζέση στο χρήμα – σε αυτόν, ο οποίος γνώριζε πολλά για τα μέρη του ανθρώπινου σώματος, θα περίμενε κανείς ότι η παιδεία θα την είχε σβήσει.

Παρακαλώ σημειώστε ότι έχω χρησιμοποιήσει τη λέξη ‘άθλιος’ για να μεταφράσω τις λέξεις ‘sordide’ και ‘sordibus’. Η λέξη ‘sordes’ έχει σαν πρωταρχικό νόημα το βρωμερός και σαν δευτερεύον το ανεπαρκής. Πιστεύω ότι ο Metellus τη χρησιμοποίησε για να δηλώσει τόσο την κακή ποιότητα όσο και την ανεπαρκή ποσότητα της τροφής και του νερού.

 (5)  Ένα χειρόγραφο της σύντομης επιστολής του Metellus στον Arnoldus Birckmannus , με ημερομηνία 17 Απριλίου 1565, φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη John Crerar του Πανεπιστημίου του Σικάγου. Οι βιβλιοθηκάριοι της Cushing/Whitney Medical Historical Library του Πανεπιστημίου Yale μου έστειλαν με μεγάλη καλοσύνη τη σάρωση ενός φωτοαντιγράφου. Το καθαρόγραψε ο Δρ Maurits Biesbrouck.  

“Nurembergensis quidam refert, proximo mense Octobri, Andream Vesalium Hierosolymis redeuntem obiisse, quod ita acciderit: quum Vesalius lucri cupiditate incensus, minima pecunia data, maximam post suum reditum accepturus, a multis, cum quibus ea de re sponsione quadam convenerat, iter eo suscepisset; sese navi peregrinorum, nimia avaritia, non mercatorum Venetiis, ubi literis Philippi commendatur, perquam tamen hoc aes fave fuit acceptus, commisit, et avare quoque sibi perquam tenuiter de annona providat. In reditu incidit in hunc Nurembergensem ex Aegypto Venetias cogitantem, quem induxit, ut sese comitem relicta sua navi conjungeret, quod lubens homo est eoque propter linguae communionem fecit. Et hinc iterum Vesalius sordide sibi providit: ad totos quadraginta dies acti tempestatibus, quum terram appellere non possent, inopia partim panis bis cocti, partim aqua pre-uti, aliquot inde aegritudines hauserint, ac mortui, in mare projecti. In qua res tantopere Vesalii mentem peredit ut animi angoribus, tum timore inciderit in morbum, saepe rogavit ne, si moreretur, esca piscibus, ut ceteri, exhiberetur. Navis tandem Zacynthum vecta est; postea paulo in mare depressa, Vesalius ut primum ex ea desiliit et ad urbis portam vestigia fixit, plane mortuus in terram concidit. Et lapidem Nurembergensis ille comes pro sepulchro posuit. Haec vero idem iste coram Echtio mihique retulit. Ecce igitur tibi miserabilem hominis praeclari obitum, multis exempla futurum.”

Κάποιος από τη Νυρεμβέργη λέει ότι ότι τον περασμένο Οκτώβριο ο Ανδρέας Βεσάλιος πέθανε ενώ επέστρεφε από την Ιερουσαλήμ. Συνέβη ως εξής: επειδή ο Βεσάλιος φλεγόταν από πλεονεξία, ξόδεψε πολύ λίγα χρήματα για το ταξίδι που είχε προγραμματίσει, αν και μετά την επιστροφή του θα λαβαινε πολλά, από πολλούς, από τους οποίους είχε πάρει συγκεκριμένη υπόσχεση για αυτό το ζήτημα – λόγω της μεγάλης του απληστίας εμπιστεύτηκε τον εαυτό του σε ένα πλοίο προσκυνητών, και όχι στον εμπορικό στόλο της Βενετίας, για τον οποίο είχε συστατικές επιστολές από το Φίλιππο και όπου μια αίτηση για πίστωση θα αντιμετωπιζόταν ευνοϊκά, και επίσης λόγω απληστίας εφοδιάστηκε ανεπαρκέστατα. Στην επιστροφή συνάντησε αυτό τον άνθρωπο από τη Νυρεμβέργη, ο οποίος επέστρεφε στη Βενετία από την Αίγυπτο, και τον έπεισε να τον συντροφέψει, αφήνοντας το πλοίο του, και ο οποίος δέχτηκε πρόθυμα λόγω της κοινής τους γλώσσας. Πάλι ο Βεσάλιος εφοδιάστηκε άθλια –έρμαιο των καταιγίδων για σαράντα ολόκληρες μέρες, αφού δεν μπορούσαν να βγουν σε στεριά, αρκετοί αρρώστησαν, εν μέρει λόγω έλλειψης παξιμαδιού, εν μέρει νερού για χρήση, και οι νεκροί ρίχτηκαν στη θάλασσα. Με αυτό το γεγονός το μυαλό του Βεσάλιου ήταν τόσο φαγωμένο από την ψυχική οδύνη που αρρώστησε από φόβο και συχνά παρακαλούσε, αν πέθαινε, να μην τον δώσουν στα ψάρια για τροφή όπως τους άλλους. Το πλοίο τελικά έπλευσε στη Ζάκυνθο – λίγο μετά το κόπασμα της θάλασσας, ο Βεσάλιος αποβιβάστηκε μόλις μπόρεσε και προχώρησε προς την πύλη της πόλης, και έπεσε νεκρός στο έδαφος. Ο σύντροφος από τη Νυρεμβέργη έβαλε μια πλάκα στον τάφο του. Ο ίδιος άνθρωπος μου τα είπε αυτά παρουσία του Echtius. Αναλογίσου λοιπόν πως ο ελεεινός θάνατος ενός τόσο διακεκριμένου ανθρώπου θα γίνει παράδειγμα για πολλούς.

(6)  The Minnesota Starvation Experiment, που διεξήχθη μεταξύ 19 Νοεμβρίου 1944 και 20 Δεκεμβρίου 1945 στις ΗΠΑ.

(7)  Petrus Bertius, Illustrium& clarorum Virorum EPISTOLAE SELECTIORES, Superiore saeculo scriptae vel a Belgis, vel ad Belgas, Leyden 1617, σσ. 157 – 173.

(8)  De Scorbuto, vel Scorbutica passione Epitome στο De scorbuto tractatus του Daniel Sennert, Wittenberg 1624, σσ. 299 – 310 και 2^η  έκδοση, 1654, σσ. 181 - 186. Επίσης περιλαμβάνεται στο  De Magnis Hippocratis Lienibus του Balduinus Ronsseus, Αμβέρσα 1564, σσ. 25 – 33, με τον τίτλο De Scorbuto, sive Scorbutica passione Epitome και λανθασμένα αποδιδόμενο στον Johannes Wierus.

(9)  Στράβων, Γεωγραφικά, βιβλίο 16.

 “εἰς γοῦν τὴν Λευκὴν κώμην κατῆρεν, ἤδη στομακάκκῃ τε καὶ σκελοτύρβῃ πειραζομένης τῆς στρατιᾶς, ἐπιχωρίοις πάθεσι, τῶν μὲν περὶ τὸ στόμα τῶν δὲ περὶ τὰ σκέλη παράλυσίν τινα δηλούντων ἔκ τε τῶν ὑδρείων καὶ βοτανῶν. ἠναγκάσθη γοῦν τό τε θέρος καὶ τὸν χειμῶνα διατελέσαι αὐτόθι τοὺς ἀσθενοῦντας ἀνακτώμενος.”

(10)  “in lethalem dysenteriam commutatus, aliquoties vero desinit subito, ac mortali deliquio animi.”

(11)  “Causse procatarctice. Prima dieta grossa & corrupta, ut in navibus Hollandorum& Phrisiorum: usus aquarum corruptarum in aquarum dulcium penuria, praesertim in aere calido, quo citissime aquae corrumpi possunt: Item caro suilla, a coctura etiam subolida, lardum rancidum, caro venatica putida, pisces grossae substantiae, panis biscoctus aliquanto submucidus, allia, cerevisia mali succi procreativa, carnes, vel pisces, vel quae cunq; alia fumo indurata& sale diu conservata, & id genus reliqua. Secunda, aer ambiens calidus sanguinis partes subtiliores resolvens, relinquam sanguinis massam crassiorem relinquens. Tertia, vigiliae. Quarta, labores. Quinta, curae. Sexta, febres praecedentes; quia, ut inquit Galenus, sunt nonnuli, qui per febriles morbos melancholicum humorem contraxerunt.”

(12)  “Haec possunt generare humore melancholicu, caussam videlicet proegoumena huius morbi, etiamsi prava victus ratio non praecesserit.”

(13)  Balduinus Ronsseus, De Magnis Hippocratis Lienibus, Αμβέρσα 1564, σ. 5b. Η επιστολή του  Wierus στο Ronsseus έχει ημερομηνία 6^η Νοεμβρίου 1563.

“Multum & saepe de hac morbo contuli cum doctissimo integerrimoque Medico D. Ioanni Echtio Coloniensi, ut& cum alijs, quorum audiui indicia:”

Συζητώντας πολύ και συχνά αυτή τη νόσο (το σκορβούτο) με τον πολυμαθή και άμεμπτο γιατρό Δρ Johannes Echtius από την Κολωνία, και με άλλους επίσης, άκουσα για αυτά τα συμπτώματα:

(14)  Το De Scorbuto του Johannes Wierus εκδόθηκε το 1567. Είναι ευκολότερο να το βρείτε στο  Ioannis Wieri ... Opera omnia του Johann Weyer, Άμστερνταμ 1660, σσ. 883 – 901. Τα αίτια του σκορβούτου στη σελ. 887.

(15)  “Item jeiunia, cum exiguo mali succi cibo.”

(16)  Η ημερομηνία έκδοσης του Examen, στον πρόλογο του οποίου ο Francesco dei Franceschi αναφέρεται στην επίσκεψη του Βεσάλιου στη Βενετία.

(17)  Fratris Felicis Fabri Evagatorium in Terrae Sanctae, τ. 1, Στουτγάρδη 1843, σσ. 136 – 137.

(18)  Ο Faber αναχώρησε από τη Βενετία την 1^η Ιουνίου 1483 (Ιουλιανό ημερολόγιο) και το ταξίδι για τη Γιάφα πήρε ολόκληρο το μήνα. Αυτό ήταν το δεύτερο προσκύνημα του Faber. Την πρώτη φορά είχε ταξιδέψει τον Ιούλιο, κατά τη διάρκεια της επίθεσης των Οθωμανών στην πόλη του Otranto στην Απουλία και στη Ρόδο, κάτι που δημιούργησε ατελείωτα προβλήματα και καθυστερήσεις στους αποφασισμένους προσκυνητές.

(19)  Δεδομένα από το Department of Agriculture των ΗΠΑ μπορείτε να βρείτε στο: http://ndb.nal.usda.gov/ndb/foods/show/2988?fg=&man=&lfacet=&format=&count=&max=25&offset=&sort=&qlookup=lettuce

(20)  Πηγή: Institute of Medicine της US National Academy of Science.  http://www.iom.edu/Global/News%20Announcements/~/media/Files/Activity%20Files/Nutrition/DRIs/DRI_Summary_Listing.pdf

(21)  Evagatorium, σ. 143. “Communiter enim medici suadent peregrinis, ut caveant a fructibus, a potu aquae, ab aere marino, a piscibus”.

(22)  Ένα χειρόγραφο, με τίτλο De morte Vesalii ex letteris Huberti Langueti, scriptis ad D. D. Casparu[m] Peuceru[m], φυλάσσεται στη National Library of Medicine στη Bethesda, κοντα στη Washington DC (ms E 86). Κάνω μνεία επειδή η ίδια η ύπαρξη της επιστολής αμφισβητείται. Εγώ έχω δει το κείμενο μόνο στο Vitae Germanorum medicorum του Adam Melchior, Frankfurt Main 1620, σ. 133.

“Fama est, Vesalium esse mortuum. Audivisti procul dubio, eum profectum esse Hierosolymam. Causa istius peregrinationis est mirabilis: ut ad nos ex Hispania est perscriptum. Commissus fuit curae eius quidam vir nobilis in Hispania: quem cum obiisse existimaret: nec satis percepisse causam morbi sibi videretur: petiit a propinquis defuncti, ut sibi liceret cadaver dissecare. Concessum est ei, quod petebat: cumque pectus aperuisset: reperit cor adhuc palpitans. Cognati mortui non contenti eum accusare factae caedis; accusant etiam impietatis apud Inquisitionem; existimantes, se ibi severiorem ultionem consecuturos. Cum constaret de caede; nec facile excusaretur error tam periti medici: voluit omnino Inquisitio de eo sumere supplicium: Alii neque. vixque potuit rex sua auctoritate, vel potius suis precibus eum periculo tanto eripere. Tandem concessus est regi et toti aulae, pro eo deprecanti, ea conditione: ut ad expiandum illud scelus proficisceretur Hierosolymam; et ad montem Sinai. Datae Lutetiae cal. Ian 1565. haec Languetus.”

(23)  Υπάρχουν στοιχεία ότι ο Βεσάλιος μπορεί να χρησιμοποίησε την ανάρρωση από μια προσποιητή ασθένεια σαν πρόφαση για το προσκύνημα και την αναχώρηση του από την Ισπανία.

(24)  Δεδομένα από το Department of Agriculture των ΗΠΑ μπορείτε να βρείτε στο: http://ndb.nal.usda.gov/ndb/foods/show/3019?fg=&man=&lfacet=&format=&count=&max=25&offset=&sort=&qlookup=onion

(25)  Olaf Mickelsen και Ancel Keys, The composition of sweat, with special reference to the vitamins, Laboratory of Physiological Hygiene, University of Minnesota, Minneapolis, 28 Μαΐου 1943.

(26)  Austin Henschel et al., Vitamin C and ability to work in hot environments, Laboratory of Physiological Hygiene, University of Minnesota, Minneapolis, 9 Μαΐου 1944. Κατά τη διάρκεια του κλινικού πειράματος δεν παρατηρήθηκαν διαφορές στη συγκέντρωση Βιταμίνης C στο πλάσμα.

(27)  Η συνάρτηση εκθετικής μείωσης που χρησιμοποιήθηκε είναι y = a(1-b)^x, όπου y είναι η ποσότητα που παραμένει από μια αρχική ποσότητα a μετά το πέρασμα χρόνου x, και b είναι η μεταβολή ποσοστού εκφρασμένου σε δεκαδική μορφή (0.029 σε αυτή την περίπτωση). Αυτό το μοντέλο δίνεται μόνο για επεξήγηση και δεν πρέπει να θεωρηθεί ότι παρέχει κάποιο μέτρο ακριβείας. Υποψιάζομαι ότι αποδίδει ικανοποιητικά μόνο όταν τα αποθέματα του οργανισμού βρίσκονται στην περιοχή των 300 mg. Επίσης δεν γνωρίζω το πως ακριβώς ένας συγκεκριμένος οργανισμός θα αντιδράσει, τι περιορισμούς θα επιβάλλει, ή τι προτεραιότητες θα προκρίνει κάτω από πολύ ιδιαίτερες συνθήκες.

(28)  Liber de perenni cultu Terrae Sanctae et de fructuosa eius peregrinatione [συντ. του C. de Tarvisio], Βενετία 1875, σ. 235.

“ Ipsa enim planities Hierico est valde pulchra, et si culta esset, ad producendum apta omnia genera fructuum in ea, ut a peritis in arte medica accepi, praecipue ab Andrea Vesalio, qui ipsam una mecum peregrinates est, ab aliisque quampluribus classis huius itidem intellexi. Reperiuntur omnia genera mirabulanarum, et lignum pretiosum, quod appellant spalato, poma aurea, arbores podobalsami innumerae in ea sunt.”  

Μερικοί μεταφράζουν τις λέξεις poma aurea (κυριολεκτικά χρυσά μήλα) σαν ρόδια. Ο Bonifacius Stephanus όμως αναφέρει ρόδια με το συνηθισμένο Λατινικό τους όνομα malorum punicorum στη σελίδα 205. Η δική μου μετάφραση είναι κυδώνια. Το χρυσό μήλο για το οποίο μάλωσαν οι θεές του Ολύμπου στην Ελληνική μυθολογία ίσως ήταν ένα ταπεινό κυδώνι.

(29)  A relation of a journey begun Anno Domini 1610, 1621, σ. 198.

(30)  The Totall Discourse of the Rare Adventures and Painefull Peregrinations, Γλασκώβη 1906, σ. 231.

(31)  Travels in Greece, Palestine, Egypt, and Barbary, During the Years 1806 and 1807, Νέα Υόρκη 1814, σ. 272.

(32)  Journal of a tour in the Levant, Τόμος 2, Λονδίνο 1820, σ. 219.

(33)  Βλέπε (29), σ. 160.

(34)  Evagatorium, σ. 232.

“Sed et ego ipse in secreto cordis mei dixi: ecce illa est terra, quae melle et lacte dicitur manare; sed non video agros pro panibus, nec vineas pro vino, nec hortos, nec prate virentia, nec pomeria, sed ecce omnia sunt petrosa, adusta et arida.”

(35)  Βλέπε (30), σ. 191.

(36)  Βλέπε (29), σ. 176.

(37)  Δεδομένα από το Department of Agriculture των ΗΠΑ μπορείτε να βρείτε στο: http://ndb.nal.usda.gov/ndb/foods/show/2219?fg=&man=&lfacet=&format=&count=&max=25&offset=&sort=&qlookup=figs

(38) Δεδομένα από το Department of Agriculture των ΗΠΑ μπορείτε να βρείτε στο: http://ndb.nal.usda.gov/ndb/foods/show/2257

(39)  Βλέπε (31), σ. 359.

(40)  Evagatorium, σ. 211. “Et quando Arabes non sunt in provincia, tunc in transitu peregrinorum conglomerantur villani, et impetunt exercitum peregrinorum cum multis injuriis. Unde periculosum valde est iter de Joppen ad Rama ob hujusmodi insidias et insultus paganorum.”

(41)  Βλέπε (30), σ. 206.

(42)  Chronicles of the Crusades, Λονδίνο 1848, σσ. 432 – 433.

(43)  Βλέπε (32), σ. 346.

(44)  Στα Ιεροσόλυμα οι δυτικοί προσκυνητές συνήθως έμεναν στο μοναστήρι των Φραγκισκανών – περιλαμβανομένων και των μη Καθολικών όπως ο Lithgow  και ακόμη και μισητές του Καθολικισμού όπως ο William Biddulf. Το γεγονός ότι ο Βεσάλιος επισκέφτηκε την Ιεριχώ με το Stephanus κάνει και τη δική του διαμονή εκεί εξαιρετικά πιθανή. Το φαγητό το παραχωρούσαν οι μοναχοί αλλά οι επισκέπτες αναμενόταν να κάνουν μια γενναιόδωρη δωρεά σε αντάλλαγμα. Ο Sandys  παραπονείται ότι αναγκάστηκε να πληρώσει ‘ακριβή τιμή για καλογερίστικο φαγητό’. Στο Κάιρο μερικοί επισκέπτες εύρισκαν κατάλυμα με ντόπιους Χριστιανούς αλλά άλλοι έμεναν σε χάνια και καραβάν-σεράγια. Η μόνη παροχή ήταν μια στέγη πάνω από το κεφάλι τους, ούτε ένα στρώμα στο πάτωμα. Έπρεπε να επιλέξουν μεταξύ των προμηθειών που είχαν μεταφέρει μέσα από την έρημο, να ψωνίσουν στις τοπικές αγορές ή να αγοράσουν μαγειρεμένο φαγητό από αναρίθμητα στέκια έτοιμου φαγητού ή περιπλανώμενους μαγείρους – δεν υπήρχαν εστιατόρια. Στην Αλεξάνδρεια κανονικά έμεναν στο φόντακο ή φουντούκ (εκ του πανδοχείου), ένα είδος εμπορικού σταθμού, όπου το φαγητό θα ήταν ακριβό.

(45)  Edward William Lane, Description of Egypt, Κάιρο 2001, σσ. 36 & 487.

(46)  Karl Baedeker, Egypt: Handbook for Travellers, 1^st part, 2^η έκδοση, Λονδίνο 1885. Στη σελ. 58 δίνεται μία καλή περιγραφή της πλημμύρας το 19^ο αιώνα.  

‘Η Αίγυπτος δεν είναι πλέον μια απέραντη λίμνη κατά το μέγιστο ύψος της πλημμύρας όπως ήταν παλιότερα, ούτε το ξεχείλισμα των χωραφιών γίνεται με ευθύ τρόπο όπως κοινώς υποτίθεται. Το νερό οδηγείται σε ένα απέραντο δίκτυο δεξαμενών και καναλιών, και διανέμεται όπως χρειάζεται, και ειδικοί μηχανικοί διορίζονται για να επιβλέπουν. Όλη η καλλιεργήσιμη γη χωρίζεται σε τεράστιες λεκάνες, στις οποίες το νερό που φτάνει με τα κανάλια διατηρείται σε συγκεκριμένη στάθμη μέχρις ότου μουλιάσει το χώμα και αποθέσει την αναγκαία ποσότητα λάσπης. Αφού κατεβεί η στάθμη του ποταμού, αυτό στις λεκάνες είτε χύνεται πάλι στο ποτάμι ή στα κανάλια, ή μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να γεμίσουν άλλες λεκάνες σε χαμηλότερο επίπεδο. Κατά τη διάρκεια αυτών των διαδικασιών πολλά από τα χωριά είναι προσβάσιμα μόνο με υπερυψωμένους όχτους, ενώ άλλα μόνο με βάρκα, και ολόκληρη η χώρα παρουσιάζει ένα πολύ παράξενο και γραφικό θέαμα’.  

(47)  Paulina Lewicka, Food and Foodways of Medieval Cairenes: Aspects of Life in an Islamic Metropolis of the Eastern Mediterranean, έκδοση Brill του 2011, σ. 268.

(48)  Kryštof Harant, Cesta z Království Českého do Benátek, odtud do země Svaté, země Judské a dále do Egypta, a potom na horu Oreb, Sinai a Sv. Kateřiny v Pusté Arábii, κεφάλαιο 26. http://texty.citanka.cz/harant/toc.html

(49)  Βλέπε (47).

(50)  Οι χουρμάδες Deglet noor περιέχουν μόνο 0.4 mg ανά 100 g. http://ndb.nal.usda.gov/ndb/foods/show/2217 Οι χουρμάδες Medjool δεν περιέχουν καθόλου. http://ndb.nal.usda.gov/ndb/foods/show/2435

(51)  The Monthly Magazine, τ. XII, No 79, Λονδίνο 1801, σ. 290. Βλέπε επίσης Christian Müller , Journey through Greece and the Ionian Islands, in June, July, and August, 1821, Λονδίνο 1822, σ. 21.