Σημάδια στο κατώφλι του παρελθόντος

Η Παναγία των Χαρίτων, με εμφανείς ζημιές από το σεισμό, σε φωτογραφία από το Μουσείο Ζακύνθου.

Santa Maria delle Grazie, with obvious earthquake damage, in a photograph from the Museum of Zakynthos.

Είναι γνωστό στους τακτικούς αναγνώστες του ιστολογίου πως πριν αρκετούς μήνες είχαμε ξεκινήσει μια αναζήτηση της θέσης της Παναγίας των Χαρίτων, γνωστής και σαν Santa Maria delle Grazie. Η αφορμή ήταν η ταφή σε αυτή την εκκλησία του Ανδρέα Βεσάλιου το 1564. Υπήρχε όμως και μια αιτία βαθύτερη: η επιθυμία να ψηλαφίσουμε ένα κομμάτι του παρελθόντος που στερηθήκαμε, που το στερήθηκαν ακόμη και εκείνοι που το έζησαν, κι ας ήταν κομμάτι της νιότης τους.

It is known to the regular readers of this blog that several months ago we started a quest to find the position of Santa Maria delle Grazie. This was occasioned by the burial in this church of Andreas Vesalius in 1564. There was, however, a deeper cause: the wish to put our fingertips on a piece of the past we have been deprived of, that even those who lived it have been deprived of, in spite of it being a piece of their youth.

Οι σεισμοί και η πυρκαγιά του 1953 δεν άλλαξαν απλώς την όψη της Ζακύνθου – την εξαφάνισαν. Είναι πια σαν τη μορφή προσώπου προσφιλούς που έχει φύγει, και που η ανάμνηση της ξεθωριάζει με τον καιρό δίχως το αντίδοτο μιας φωτογραφίας. Άνθρωποι που ξέρανε την πόλη μας καλά, έτσι όπως ήτανε πριν τη ρημάξει το τρέμουλο της γης, δεν μπορούνε να σου πούνε που ακριβώς ήταν η εκκλησία, το αρχοντικό, η μποτέγα, το περιβόλι. Τους λείπουν τα σημάδια. Σαν να ήτανε η πόλη κάστρο στην άμμο και το πήρε το κύμα.

The earthquakes and the fire of 1953 did not just change the face of Zakynthos – they wiped it out. It is now like the face of a loved one who has gone, and its memory fades with time without the antidote of a photograph. Men, who knew our town well, before it was ruined by the trembling of the earth, can no longer tell you the exact location of a particular church, a manor, a tavern, or a fruit garden. They no longer have the landmarks. It is as if the town was a sandcastle and has been washed away by a wave.

Γίνανε συζητήσεις πολλές στα σχόλια του ιστολογίου, πρόσωπο με πρόσωπο αλλά και με ηλεκτρονική αλληλογραφία. Κάποτε ξεχειλίσανε και στις στήλες της εφημερίδας Ερμής. Θέλω να ευχαριστήσω και πάλι όλους όσους συνεισέφεραν με πληροφορίες, επιχειρήματα, εικόνες και σχόλια. Χωρίς αυτούς η προσπάθεια δεν θα οδηγούσε πουθενά. Στο ξεκίνημα οι περισσότεροι δεν γνωρίζαμε τίποτα παραπάνω από το ότι η εκκλησία, καθολικό παλιού μοναστηριού των Φραγκισκανών, βρισκόταν ‘κάπου στην οδό Χιώτη, όχι πολύ μακριά από τη Στρατολογία’. Φτάσαμε στο σημείο να μπορεί να υποστηριχτεί βάσιμα πως όχι, η Παναγία των Χαρίτων δεν βρισκόταν στη σημερινή οδό Χιώτη, τουλάχιστον όχι η πρόσοψη της, βρισκόταν ανατολικότερα. Είμαστε αρκετά κοντά, αλλά πόσο ακριβώς;

There have been many discussions in the blog comments, face to face and by e-mail. At some point they overflowed into the columns of the local newspaper, Ermis. I would like to thank again all those who contributed with information, arguments, pictures and comments. Without them this effort would have led nowhere. In the beginning most of us knew nothing except that the church, once the catholicon of an old Franciscan monastery, used to be ‘somewhere along Hioti Street, not very far from the Army Recruitment Office’. Eventually we reached the point where it could arguably be stated that no, Santa Maria delle Grazie was not in today’s Hioti Street, at least not its front, it was further east. We were quite close, but how close exactly?

Προχωρήσαμε περισσότερο με τη βοήθεια της Παναγίας. Στην κυριολεξία! Όχι των Χαρίτων αλλά της Κυρίας των Αγγέλων, μιας πανέμορφης μικρής εκκλησίας του 17^ου αιώνα, που η θέση της παρέμεινε η ίδια μετά το σεισμό. Υπολόγισα την απόσταση μεταξύ των δύο εκκλησιών από το χάρτη στο βιβλίο του Διονύση Ζήβα* αλλά μόνο κατά προσέγγιση. Χρειαζόταν σχέδιο σε πιο ικανοποιητική κλίμακα και δεύτερο σταθερό σημείο, κατά προτίμηση κοντινό.

We moved forward from there with St Mary’s help. Literally! Not Santa Maria’s help but that of the Mistress of the Angels, a beautiful little church dating from the 17^th century, the position of which has not changed after the earthquake. I calculated the distance between the two churches from the map in Dionysis Zivas’ book* but only approximately. A plan in a more satisfactory scale was needed as well as a second fixed point, preferably nearby.

Εκείνη τη στιγμή επενέβη η καλή νεράιδα των κρυφών πηγών και των ξεχασμένων πηγαδιών της Ζακύνθου, η Μαρία Σιδηροκαστρίτη – Κοντονή. Θυμήθηκε πως ο Γιάννης Παπαδάτος, ο γνωστός δικηγόρος και πρόεδρος του ΔΣ του Μουσείου Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων, είχε στο προσωπικό του αρχείο χάρτη της προσεισμικής Ζακύνθου σε κλίμακα 1:1000. Ο κ. Παπαδάτος της παραχώρησε, με μεγάλη προθυμία, αντίγραφο της πινακίδας, που περιελάμβανε τόσο την Παναγία των Χαρίτων όσο και την Κυρία των Αγγέλων.

At that moment came the intervention of the good fairy of the secret springs and forgotten wells of Zakynthos, Maria Sidirokastriti – Kontoni. She remembered that Yannis Papadatos, the well known lawyer and president of the Museum of D. Solomos and Eminent Zakynthians, had in his personal archive a pre-earthquake plan of Zakynthos in a scale 1:1000. Mr Papadatos supplied her, very eagerly, with a copy of the plate, which included the Mistress of the Angels (Kyria ton Angelon) as well as Santa Maria delle Grazie.

Η Μαρία χρησιμοποίησε το γειτονικό Άγιο Ιωάννη του Τράφου σαν δεύτερο σταθερό σημείο και χάρη στη βοήθεια του τοπογράφου Χρήστου Γεωργαρά, ο οποίος παραχώρησε μετασεισμικό χάρτη και έκανε τους υπολογισμούς, βρέθηκε με ακρίβεια η θέση της Παναγίας των Χαρίτων. Πολλές ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω και στον πολιτικό μηχανικό Γιώργο Ζαρκάδη, που μας εξυπηρέτησε όταν χρειάστηκε.

Maria used the neighbouring church of St John of Trafos as a second fixed point and thanks to the assistance of the topographer Christos Georgaras, who provided a contemporary map and did the calculations, the precise location of Santa Maria was established. I would also like to thank the civil engineer Giorgos Zarkadis, who obliged when the need arose.

  

Η απλή μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε μπορεί να τοποθετήσει με ακρίβεια στο σημερινό χάρτη χαμένα ιστορικά κτίρια της πόλης μας με τη βοήθεια των λίγων που διατηρήθηκαν. Εύχομαι να πάρει κάποιος την πρωτοβουλία για την έκδοση ενός χάρτη, ή ενός φυλλαδίου με πρόσθετα ιστορικά στοιχεία και φωτογραφίες, που θα βοηθά ντόπιους και επισκέπτες να περιδιαβαίνουν την πόλη διασκελίζοντας το κατώφλι του χρόνου. Όσο για τη συγκεκριμένη εκκλησία κάποια ζητήματα παραμένουν ακόμη ανοιχτά. Ήταν η θέση της Παναγίας των Χαρίτων σταθερή τα τελευταία 500 χρόνια; Είχε άραγε χτιστεί αρχικά πάνω σε νησίδα το 1488 όπως έγραψε ο Νικόλαος Κατραμής; Ήταν στις Αρχές του 16^ου αιώνα ακριβώς δίπλα στη θάλασσα όπως πίστευε ο Λεωνίδας Ζώης; Αυτά τα ερωτήματα θα μας απασχολήσουν σε άλλη ανάρτηση σε μερικές εβδομάδες.

The simple method used can accurately place on today’s map lost historic buildings of our town with the help of the few that have survived. I wish someone would take the initiative and publish a map, or a booklet with additional historical information and photographs, which would help locals and visitors alike to cross the threshold of time while wandering around the town. As for the particular church some issues still remain open. Was the position of Santa Maria fixed over the past 500 years? Had it initially been built on an islet in 1488 as Nikolaos Katramis wrote? Was it in the beginning of the 16^th century right next to the sea as Leonidas Zoes believed? We will deal with these questions in another blog entry some weeks from now.

 

------------------------------------------------------------------------- 

*  Η αρχιτεκτονική της Ζακύνθου από τον ΙΣΤ' μέχρι τον ΙΘ' αιώνα, Αθήνα 1970, εικ. 41.

Οι οργανοπαίχτες του ταμπουρλονιάκαρου

Ταμπουρλονιάκαρο σε φωτογραφία από το ΕΣΠΕΡΙΟΝ ΑΣΤΡΟΝ – Λαϊκή Παραδοσιακή Τέχνη της Ζακύνθου, έκδοση του Δήμου Αρκαδίων, 2009.

Οι λέξεις ‘Ζακυνθινή μουσική’ φέρνουν στο μυαλό καντάδες, κιθάρες και μαντολίνα. Πέρα όμως από τα στενά όρια της Χώρας – της στριμωγμένης ανάμεσα στο λόφο του Κάστρου και τη θάλασσα πόλης – απλωνόταν για αιώνες το βασίλειο του ταμπουρλονιάκαρου. Όρος καθαρά Ζακυνθινός, περιγράφει αυτό που σε άλλα μέρη της Ελλάδας λέγεται νταούλι και ζουρνάς. Τότε που η ξεφάντωση δεν είχε εισιτήριο, μέσα από λιοστάσια, πλατείες χωριών, και πλατώματα εκκλησιών ακόμα και της ίδιας της πόλης, το ταμπουρλονιάκαρο έστελνε χιλιόμετρα ολόγυρα του πρόσκληση χαρούμενη, επίμονη και χωρίς καμία διάκριση.

Με ιδιαίτερη χαρά παραθέτουμε σήμερα αποσπάσματα από την ανέκδοτη ακόμη εργασία του φίλου του ιστολογίου, ερευνητή της Ζακυνθινής – και όχι μόνο – μουσικής παράδοσης Διονύση Κάρδαρη Το Ζακυνθινό Ταμπουρλονιάκαρο, που θα εκδοθεί σύντομα από το Ελληνικό Κέντρο Λαογραφικών Μελετών και θα συνοδεύεται από ψηφιακό οπτικο-ακουστικό υλικό (DVD). Είμαι σίγουρος πως ευχαριστώντας το συγγραφέα εκφράζω όλους τους φίλους του ιστολογίου και όσους περαστικούς επισκέπτες σταθούν για λίγο σε τούτη την ανάρτηση.

Νιάκαρα, όπως λέγεται στη Ζάκυνθο ο ζουρνάς ή πίπιζα, στα γυρίσματα του 19^ου προς τον 20^ο αιώνα. Φωτογραφία του Αρχιδούκα Salvator. Η λέξη νιάκαρα προέρχεται από το Βυζαντινό ανακαρά, που όμως σήμαινε το τύμπανο ενώ στη Ζάκυνθο περιγράφει τον αυλό.

 

Οι Ζακυνθινοί παραδοσιακοί οργανοπαίχτες του Ταμπουρλονιάκαρου

 

       Η ιστορία και η εξέλιξη της παραδοσιακής μουσικής στη Ζάκυνθο φαίνεται να είναι σε ένα μεγάλο βαθμό η ιστορία της ζωής και της τέχνης των μουσικών (οργανοπαιχτών) που την υλοποιούσαν διαχρονικά και αποτελεί ένα από τα πιο απρόσιτα κεφάλαια της πολιτιστικής ιστορίας του νησιού, κυρίως επειδή λείπουν οι γραπτές μαρτυρίες, αφού η δημιουργία και η διάδοση της μουσικής αυτής γινόταν προφορικά. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να χάνονται στο διάβα του χρόνου αρκετά τραγούδια, καθώς και μελωδίες λόγω βιολογικής απουσίας των ανθρώπων (οργανοπαιχτών- τραγουδιστών), οι οποίοι τις εξέφραζαν.

    Αν η ζακυνθινή μουσικοχορευτική παράδοση μας κληροδοτεί κάτι αξιόλογο, που να ενδιαφέρει το χορό και τη μουσική ως τέχνες και μάλιστα τέχνες διαχρονικές και ταυτόχρονα σύγχρονες, αυτό πρέπει να αναζητηθεί στην τέχνη των ελάχιστων πλέον μερακλήδων οργανοπαιχτών  (αν υπάρχουν ακόμα)  που εμπνέονται και συνεχίζουν μια παλιά παράδοση. Αυτοί οι οργανοπαίχτες χάνονται σιγά –σιγά στο διάβα του χρόνου, όπως χάνονται μαζί τους και οι παραδοσιακές δημόσιες εκδηλώσεις (πανηγύρια), που προσαρμόζονται πλέον και αυτές στο πνεύμα της σύγχρονης τουριστικής εποχής.

 

ΟΙ ΖΑΚΥΝΘΙΝΟΙ ΟΡΓΑΝΟΠΑΙΧΤΕΣ ΤΟΥ ΤΑΜΠΟΥΡΛΟΝΙΑΚΑΡΟΥ

  Ο Άγγελος Βισβάρδης  σε δημοσιευμά του στην περιοδική έκδοση της ενορίας Υπεραγίας Θεοτόκου Βουγιάτου με τίτλο «Εκ της Ριζής» αναφέρει, ότι εξαιρετικοί οργανοπαίχτες του Ταμπουρλονιάκαρου, καθώς και σπουδαίοι χορευτές του Γιαργυττού ήταν παλιά οι: Μπάμπης Σκαμνάκης και Γεράσιμος Μαρίνος από το χωριό Μπουγιάτο. Οι δύο αυτοί λαϊκοί οργανοπαίχτες μετανάστευσαν στην Αυστραλία μετά τον καταστρεπτικό για τη Ζάκυνθο σεισμό του 1953.[1] Σπουδαίοι επίσης οργανοπαίχτες αναφέρονται και οι: Παύλος Καραμαλίκης από το χωριό Παντοκράτορας,  Παναγιώτης και Γιώργης Κόκλας από το Καλλιπάδο, καθώς και Μπάμπης Ζούγρας και Στάθης Βισβάρδης από το χωριό Μουζάκι.[2]

Άλλοι οργανοπαίχτες τη δεκαετία 1960-70 υπήρξαν οι:

Παναγιώτης  Κόκλας  στο νιάκαρο

Γιώργος Κόκλας  στο ταμπούρλο

  Οι δύο αυτοί οργανοπαίχτες που δεν βρίσκονται σήμερα στη ζωή μας άφησαν ένα εξαιρετικό δείγμα της ζακυνθινής μουσικοχορευτικής παράδοσης, το χορό Γιαργυττό. Η μουσική του γιαργυττού παιγμένη από τους παραδοσιακούς οργανοπαίχτες Παναγιώτη Κόκλα στην ανιάκαρα και Γιώργο Κόκλα στο ταμπούρλο, είναι καταγεγραμμένη στο δίσκο βινιλίου «Λαϊκά τραγούδια τση Ζάκυνθος», που επιμελήθηκε ο Δ. Λάγιος το 1985 και έχει τη δική της ιστορία: Το 1976 στην Αρχαία Ολυμπία στην τελετή για την αφή της φλόγας των ολυμπιακών αγώνων  «Μόντρεαλ 1976», στα πλαίσια των τότε πολιτιστικών εκδηλώσεων, συμμετείχε και το χορευτικό συγκρότημα από τη Ζάκυνθο γνωστό ως «Φιόρο του Λεβάντε». Το τηλεοπτικό κανάλι που εκπροσωπούσε την Καναδική τηλεόραση, βιντεοσκόπησε και ηχογράφησε τη συγκεκριμένη εκδήλωση κατά τη διάρκεια της οποίας παίχτηκε και χορεύτηκε ο γιαργυττός χορός από τους Παναγιώτη και Γιώργο Κόκλα. Δύο χρόνια αργότερα-στα πλαίσια περιοδείας στη Γαλλία του εν λόγω χορευτικού-, στην επιστροφή για την Ελλάδα και στον εθνικό δρόμο της πρώην Γιουγκοσλαβίας έχασε τη ζωή του σε τροχαίο δυστύχημα ο άτυχος οργανοπαίχτης της ανιάκαρας Παναγιώτης Κόκλας, ο μόνος που ήξερε και έπαιζε τόσο καλά το γιαργυττό. Μερικά χρόνια αργότερα (1980) ο Δήμος Ζακυνθίων με επιστολή του στο συγκεκριμένο τηλεοπτικό κανάλι του Καναδά ζήτησε να παραχωρηθεί η σχετική μπομπίνα με τη μουσική του γιαργυττού ως ντόπιο μουσικό αρχειακό υλικό, πράγμα που τελικά έγινε. Πρόκειται για την μοναδική ηχογράφηση- καταγραφή των δύο αυτών οργανοπαιχτών.

Στο χωριό Μαριές ζούσε μέχρι πριν λίγα χρόνια ο δεξιοτέχνης της ανιάκαρας Δ. Γιατράς ή Πούρος, ενώ στο ταμπούρλο τον συνόδευε ο επίσης Μαριότης Xαράλαμπος Γιατράς. 

Δ. Γιατράς ή Πούρος στο νιάκαρο και Χ. Γιατράς στο ταμπούρλο. Η φωτογραφία τραβήχτηκε το 1977 από τη Μ. Βούρα

 

Η οικογένεια Παλλαδινού από το χωριό Έξω Χώρα

Ο Αναστάσης Παλλαδινός στο Νιάκαρο

 

και ο Γιάννης Παλλαδινός στο ταμπούρλο

Ο Αναστάσης Παλλαδινός θεωρείται σήμερα ο πιο παλιός οργανοπαίχτης της ανιάκαρας. Έχω την τύχη να τον γνωρίζω. Μου έδωσε την άδεια να τον ηχογραφήσω στην πλατεία του χωριού του (Έξω Χώρα), όταν έπαιζε με αυτοσχέδια φλογέρα το Γιαργυττό. Εκείνη την εποχή (1999) είχε πένθος και δεν έπαιζε στα πανηγύρια και στους γάμους που τον καλούσαν. Δύο χρόνια αργότερα μου έδωσε την άδεια να τον βιντεοσκοπήσω και να τον ηχογραφήσω στο πανηγύρι της Χρυσοπηγής το 2001.  

Ενημέρωση 18/10/2012

Ο Διονύσης Κάρδαρης έστειλε και αυτά:

Η πρώτη προσπάθεια καταγραφής της Ζακυνθινής παραδοσιακής μουσικής έγινε το 1977 από τον μεγάλο δάσκαλο Σίμωνα Καρρά. Τα αποτελέσματα αυτής της επιτόπιας έρευνας αποτυπώθηκαν στο δίσκο βινιλίου με κωδικό SDNM 115 A 4.
Μια φωτογραφία σχετικά με την έρευνα του Σίμωνα Καρρά στη Ζάκυνθο το φθινόπωρο του 1977, έπεσε στα χέρια μου από ένα Αμερικανο-Ελληνικό περιοδικό του συλλόγου THE INTERNATIONAL GREEK FOLKLORE SOCIETY -ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ L.A. USA.όταν είχαμε επισκεφθεί το ΛΟΣ ΑΝΖΕΛΕΣ τo 1992 για να παρουσιάσουμε Ζακυνθινά αποκριάτικα δρώμενα στην εκεί Ελληνική κοινότητα.

---

[1] Βλ  Βισβάρδη  Α.  Γιαργυττός ο χορός του Θησέα στο «Εκ της Ριζής»,  περιοδική έκδοση της ενορίας Υπεραγίας Θεοτόκου Βουγιάτου, Ζάκυνθος 1997, σελ 29

[2] ό.π. σελ 30