Πριν από 200 χρόνια και ...

Ο William Gell, κάπου ανάμεσα στα νταραβέρια και τις δημοπρασίες αρχαίων, βρήκε χρόνο να σκαρώσει μερικά σχέδια της Ζακύνθου. Ανέκδοτα ως τώρα, από όσο ξέρω, και άγνωστα στους ενδιαφερόμενους, βρίσκονται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο.

 Να λοιπόν ο Καλιτέρος του 1811, με τον Άγιο Αλύπιο/Άι Λύπιο στη μέση και το Μετόχι του Αγίου στην κάτω γωνία, ιδωμένα από το Βαλομάντρι. Κάτω από τον Άγιο Λύπιο μια υποψία Αγίας Κυριακής, και πέρα, πάνω στο λόφο, άλλη εκκλησία. Μήπως ο Άγιος Ιωάννης του Ρώμα; Όποιος ξέρει ας μας πει.

 Οι καταπράσινες πλαγιές του Σκοπού.

Ετούτο πάλι ποιός θα μας πει που ακριβώς είναι;

Ενημέρωση 05/09/12

Την απάντηση μας έδωσε, όπως ήταν αναμενόμενο άλλωστε, η Μαρία Σιδηροκαστρίτη - Κοντονή.

'Στεκόταν στην έπαυλη του Σιγούρου στο Ακρωτήρι (ο δρόμος χωρίζει την έπαυλη Σάρτζιντ από το κτήμα Σιγούρου),'  είπε για τον Gell η Μαρία. 'Στο κτήμα Σιγούρου υπήρχε μια εκκλησία η Αγία Άννα και πρέπει να ήταν αυτή στην εικόνα.'

Η Μαρία συνεχίζει την έρευνα.

 

***

Όταν το ψάξιμο και το γράψιμο, που κάποτε σε ξεκούραζαν, γίνονται δύσκολα, δεν είσαι πια κουρασμένος. Είσαι εξαντλημένος, αποκαμωμένος, ξεθεωμένος. Έτσι κι αλλιώς, χρόνος είναι δύσκολο να βρεθεί αυτό τον καιρό. Τα προβλήματα στη δουλειά λες και μου την είχανε στημένη στη γωνία. Περιμένω, αμάν και πότε, λίγες διακοπές. Ακολουθούν οι Ολυμπιακοί. Λέω να κάνω ένα διάλειμμα μέχρι τότε. Καλό καλοκαίρι λοιπόν και θα τα ξαναπούμε τον Αύγουστο.

Η θέση της Παναγίας των Χαρίτων – διαφορετική θεώρηση

Η ακριβής θέση της Παναγίας των Χαρίτων (Santa Maria delle Grazie) είναι ζήτημα πολύ σημαντικό, αφού εκεί βρίσκονταν δύο περίφημοι, αν και χαμένοι πλέον, τάφοι. Ο ένας ήταν ο τάφος του μεγάλου ρήτορα της αρχαιότητας Κικέρωνα – όπως πιστευόταν παλιότερα, αν και το θέμα δεν μπορεί ούτε σήμερα να χαρακτηριστεί ως λήξαν – και ο άλλος του θεμελιωτή της Ανατομίας Ανδρέα Βεσάλιου. Πριν ο καταστροφικός σεισμός και η πυρκαγιά του 1953 κάνουν τη γραφικότατη πόλη της Ζακύνθου ομοίωμα της Χιροσίμα μετά την έκρηξη της ατομικής βόμβας, η εκκλησία αυτή του Τάγματος των Φραγκισκανών βρισκόταν στη δυτική πλευρά της οδού Π. Χιώτη, δηλαδή στην ίδια πλευρά με τον Άγιο Σπυρίδωνα στα νότια και την παλιά Αγία Τριάδα πιο βόρεια. Από την εκκλησία και το μοναστήρι δεν έχουν απομείνει παρά λίγες απεικονίσεις, ιστορικές αναφορές και οι αναμνήσεις των παλιότερων.

The exact position of Santa Maria delle Grazie is a very important issue, since it is the location of two famous, albeit now lost, graves. One was the grave of the great orator of antiquity Cicero – as it used to be believed, though the matter cannot be considered settled even today – and the other of the founder of Anatomy Andreas Vesalius.  Before the catastrophic earthquake and fire of 1953 turned the very picturesque town of Zakynthos into a lookalike of Hiroshima after the explosion of the atomic bomb, this church of the Franciscan Order was located at the western side of P. Chioti Street, the same as St Spyridon to the south and the old Holy Trinity a little further to the north. Only a few pictorial representations, historical references and the memories of the older Zakynthians remain from the church and monastery.

Στην προηγούμενη κουβέντα, που έγινε για αυτό το θέμα το περασμένο Πάσχα, είχαμε, με τη βοήθεια του Ανδρέα Στάβερη, καταλήξει στη θέση της ιστορικής εκκλησίας των Φραγκισκανών με σχετικά ικανοποιητική ακρίβεια (1). Υπήρχε όμως από μέρους του μια επιφύλαξη, σε ‘περίπτωση που έχουν μετακινηθεί οι δρόμοι’. Επειδή η περίπτωση να έχει επαναχαραχτεί η οδός Χιώτη με τρόπο ελαφρά διαφορετικό δεν είναι απλώς πιθανή αλλά σίγουρη, κάνουμε άλλη μια επίσκεψη σήμερα.

In a previous discussion about this subject, which took place around the previous Easter, we had, with the assistance of Andreas Staveris, fixed the position of the historic Franciscan church with a relatively satisfactory precision (1). There was though one reservation on his part, in ‘the case the streets had moved’. Because the case of Chioti Street having been redrawn in a slightly different way is not a mere possibility but a certainty, we are paying it another visit today.

Σε ένα άρθρο του στην εφημερίδα Ερμής, στις 16 Μαρτίου 2012, ο παλιός δημοσιογράφος και διηγηματογράφος Νιόνιος Μελίτας είχε την καλοσύνη να διορθώσει μια υπόθεση που είχα κάνει, σχετικά με τη θέση της Παναγίας των Χαρίτων, σε μια επιστολή μου στο Φίλιππο Συνετό. Από τις πολλές χρήσιμες και κατατοπιστικές πληροφορίες που δίνει ο Νιόνιος Μελίτας ξεχωρίζω τα παρακάτω:

In an article in the newspaper Ermis, on 16^th March 2012, the veteran journalist and short story writer Nionios Melitas kindly corrected a hypothesis I had made, regarding the location of Santa Maria delle Grazie, in a letter to Philippos Synetos. From amongst the many useful and illuminating pieces of information given by Nionios Melitas I pick this:

Η ισοπέδωση όμως του ’53 κι ο αναδασμός που θα ακολουθήσει μαζί με το καινούργιο σχέδιο της πόλης, επιφέρει σημαντική αναστάτωση στην περιοχή. Διότι η μεν οδός Χιώτη, δίχως να χάσει την φορά της προς Κρυονέρι μετακινείται δυτικότερα, διοχετεύοντας την κίνηση της στην καινούρια λεωφόρο Δ. Ρώμα (παραλιακή). Που ξεκινάει από τον αλλοτινό Μπάγκο και φτάνει μέχρι Σταυρωμένο.

(...)

Το αλλαλούμ όμως της περιοχής θα το επιφέρει ο νέος δρόμος (οδός Ν. Κολυβά) που έρχεται από το μέσο της πόλης (Δικαστικό Μέγαρο) προς Κρυονέρι και τη διασχίζει παράλληλα ανάμεσα από τις οδούς Χιώτη και Δ. Ρώμα.

The levelling of ’53 however, and the redistribution of land that will follow along with the new town plan, brings serious upheaval to the area. Because Chioti Street, without losing its direction towards Kryoneri moves more to the west, allocating its traffic to the new avenue D. Roma (coastal). Which starts from the once upon a time Bangos and reaches up to Stavromenos.

(...)

The absolute confusion though of the area will be introduced by the new road (N. Kolyva Street) which comes from the middle of the town (Courthouse) towards Kryoneri and crosses it in parallel and in between Chioti and D. Roma streets.

Από ποιό σημείο και πέρα μετακινήθηκε δυτικότερα η οδός Χιώτη; Επηρεάζει αυτό τη σωστή θέση της Παναγίας των Χαρίτων; Ας παραβάλλουμε λοιπόν δύο χάρτες, ένα προσεισμικό και ένα σημερινό. Για ευκολία παρατήρησης έστρεψα και τους δύο χάρτες, έτσι που μπορούμε να βλέπουμε τους δρόμους από πάνω προς τα κάτω και όχι ακριβώς από βορρά προς νότο.

Beyond which point did Chioti Street move more to the west? Does this affect the correct position of Santa Maria delle Grazie? Let us compare two maps, a pre-earthquake and a contemporary one. To ease observation I turned the two maps, so we can view the streets vertically and not exactly north to south.

Στον παραπάνω χάρτη – εικ. 41 από το βιβλίο του Διονύση Ζήβα ‘Η αρχιτεκτονική της Ζακύνθου από τον ΙΣΤ' μέχρι τον ΙΘ' αιώνα’, Αθήνα 1970 – μπορεί εύκολα να παρατηρήσει κανείς ότι η οδός Χιώτη (σημειώνεται με κόκκινο) ακολουθούσε για σημαντικό διάστημα, και σε απόσταση 50 περίπου μέτρων, την καμπύλη της παραλίας από το ύψος του Αγίου Σπυρίδωνα των Φυλακών (σημειώνεται με 2) μέχρι την Παναγία των Χαρίτων. Απομακρυνόταν κατόπιν από την παραλία και κατέληγε δυτικά του Μητροπολιτικού Ναού του Αγίου Νικολάου. Το γεγονός ότι η Παναγία των Χαρίτων εμφανίζεται σε απόσταση 50 περίπου μέτρων από τη θάλασσα, όταν στο χάρτη το Nicolo Gentilini του 1632 απείχε, όπως αναφέρθηκε στο προηγούμενο, 80 μέτρα, δεν είμαι σε θέση να το ερμηνεύσω με σιγουριά.  Ίσως οφείλεται σε μετακίνηση της ακτογραμμής, ίσως σε επανακατασκευή της εκκλησίας, ίσως και σε ανακρίβεια.

In the above map – pic. 41 from the book od Dionysis Zivas ‘The architecture of Zakynthos from the 16^th to the 19^th century’, Athens 1970 (in Greek) – one can easily observe that Chioti Street (marked in red) followed for a considerable stretch, and at a distance of around 50 metres, the curve of the coast from St Spyridon of the Prison all the way to Santa Maria. Then it moved away from the coast and ended just west of St Nicholas Cathedral. The fact that Santa Maria delle Grazie appears approximately 50 metres from the sea, when in the map of Nicolo Gentilini of 1632 its distance was, as said in the previous blog, about 80, I am not in a position to interpret with any certainty. It may be because the coastline moved, or because the church was rebuilt, or even due to error.

 Σε αυτό το σύγχρονο χάρτη σημειώνεται με μπλε η Λεωφόρος Ρώμα, δηλαδή ο καινούργιος παραλιακός δρόμος. Ο δρόμος αυτός αντιπροσωπεύει ταυτόχρονα την προσεισμική ακτογραμμή, με το χώρο του ΕΟΤ στα ανατολικά να έχει δημιουργηθεί από τα μπάζα του σεισμού. Η δε οδός Χιώτη εμφανίζεται χωρίς την παλιά της καμπυλότητα και ευθύς εξαρχής αποκλίνει ελαφρά από την παλιά ακτογραμμή. Μετά τη συμβολή της με την οδό Κολοκοτρώνη αποκλίνει ακόμη περισσότερο προς δυσμάς, κάνοντας χώρο για την παρεμβολή τριών δρόμων μεταξύ αυτής και της Μητρόπολης (σημειώνεται με Υ).

In this contemporary map, Roma Avenue, the new coastal road, is marked in blue. This road simultaneously represents the pre-earthquake coastline, with the EOT space to its east having been created by the deposition of the earthquake debris. As for Chioti Street it appears to have lost its former curvature and straight away diverges slightly from the old coastline. After its junction with Kolokotroni Street it diverges even more towards the west, making room for the interjection of three roads between itself and the Cathedral (marked with a Y).

Με βάση τις παραπάνω παρατηρήσεις νομίζω ότι μπορούμε εύλογα να θεωρήσουμε ότι η εκκλησία, ή τουλάχιστον η πρόσοψη της, βρισκόταν στην ανατολική πλευρά της σημερινής οδού Χιώτη, εκεί που έχω τοποθετήσει Χ.

Based on the above observations I think it is reasonable to consider that the church, or at least the front of it, was on the eastern side of Chioti Street, where I have placed an X. 

Ενημέρωση 18/06/12

Update 18/06/12

Μια ενδιαφέρουσα φωτογραφία του 19^ου αιώνα, που έστειλε ο Ανδρέας Στάβερης, με την εκκλησία της Παναγίας στο κέντρο. Συγκρίνετε με το σχέδιο παρακάτω, που υπέδειξε ο Don Basilio, επίσης του 19^ου αιώνα.

Aν interesting 19^th century photograph, sent by Andreas Staveris, with the church of Santa Maria in the middle of it. Compare with the drawing below, pointed out by Don Basilio, also from the 19^th century.

Προσπαθώντας να αποκτήσουμε μια καλύτερη εικόνα της εκκλησίας και του περίγυρου της, μια ακόμη ματιά στη μακέτα του Μάνεση, φωτογραφημένη από τη Μαρία Σ, που παρουσιάζει την περιοχή πριν το σεισμό του 1953.

In an effort to form a better picture of the church and its surroundings let’s take yet another look at Manesis’ model, photographed by Maria S, showing the area before 1953.

Φαίνεται η εκκλησία (Α) ενώ το καμπαναριό (B) απουσιάζει, αφού είχε πέσει στο σεισμό του 1893. Το κτίριο (D) με τον αναμινάλε παρουσιάζεται με διαφορετική στέγη.  G είναι ο δρόμος του Ψηλώματος ή οδός Φιλικών. Με C σημειώνεται μια περιτειχισμένη αυλή και με E μια έκταση που μοιάζει με περιβόλι. Αυτά τα δύο συνορεύουν με το γήπεδο του Καραμπίνειου (F) και το φοινικόδεντρο του. Τα A, B, C, D και E – με μουράγια ολόγυρα όπως φαίνεται στο χάρτη από το βιβλίο του Ζήβα – αποτελούσαν το 19^ο αιώνα ενιαίο σύνολο, αν και το D, που κάποτε πρέπει να ήταν το κύριο οικοδόμημα του μοναστηριού, μετατράπηκε σε στρατώνα. Σε παλιότερες όμως εποχές η έκταση που ανήκε στο μοναστήρι πρέπει να έφτανε ως τη θάλασσα – όπου στο Φλαρόμωλο είχε χτιστεί νοσοκομείο – και είναι πιθανό να εκτεινόταν ως ψηλά στο λόφο του Κάστρου. Το καυτό ερώτημα είναι: Που βρισκόταν το νεκροταφείο; Που είχε θαφτεί ο Βεσάλιος; Κανένα από τα κτίρια αυτά δεν υπήρχαν το 1564. Τα κτίρια εκείνης της εποχής λεηλατήθηκαν και κάηκαν από τους Τούρκους το 1571. Είναι όμως απίθανο να ξαναχτίστηκαν πάνω στο νεκροταφείο, ακόμη και αν άλλαξαν θέση. Ο χώρος E μου φαίνεται ιδιαίτερα ύποπτος. Δεν θα μπορούσα πάντως να αποκλείσω τίποτα, και το γήπεδο του Καραμπίνειου συγκεντρώνει και αυτό αρκετές από τις υποψίες μου.

The church (A) can be seen, while the bell-tower (B) is absent, having collapsed in the earthquake of 1893. The lofted building (D) is shown with a different roof. G is the road of Psiloma or Filikon Street. C marks a walled yard and E a space that looks like a garden. These two border the ground of Karambinion (F) and its palm tree. A, B, C, D and E, surrounded by a wall – as can be seen in the map from Zivas’ book – formed an undivided whole in the 19^th century, although D, which at some point must have been the monastery’s main building, was turned into barracks. In older times however, the land belonging to the monastery must have reached the sea – where a hospital had been built on the Friar’s Mole – and it is possible it extended quite high up the Castle hill.  The burning question is: Where was the graveyard? Where was Vesalius buried? None of these buildings existed in 1564. The buildings of that time were looted and burned by the Turks in 1571. It is not very likely though they were rebuilt on the burial ground, even if the spot they stood on changed. Space E looks particularly suspect to me. I could not in any case exclude anything, and the playing ground of the Karambinion is also the focus of my suspicion.

Ενημέρωση 24/06/12

Update 24/06/12

Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του 1806, που είχε την καλοσύνη να στείλει ο π. Δ. Λυκογιάννης.

The architectural plan of 1806 kindly sent by fr. D. Lykogiannis.

πηγή / source: Επτάνησος Πολιτεία (1800 - 1807), έκδοση της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Κέρκυρας, ΓΑΚ - Αρχεία Νομού Κέρκυρας, Κέρκυρα 2000.

---------------------------------------------------- 

(1) Δεν θα ήθελα αυτό να ερμηνευθεί ως μη αναγνώριση της προσφοράς των υπόλοιπων συμμετεχόντων στη συζήτηση, της Πηνελόπης, του Don Basilio, της Μαρίας Σ, του Παναγιώτη. Τον Ανδρέα τον ξεχωρίζω γιατί από όλους μας είναι ο μοναδικός που έχει δει τη Σάντα Μαρία με τα μάτια του.

I would not want this to be interpreted as non recognition of the contribution of the other participants in the discussion, Penelope, Don Basilio, Maria S, Panagiotis. I make special mention of Andreas because he is the only one amongst us who has seen Santa Maria with his own eyes.

Ο γελωτοποιός και ο τάφος του ρήτορα

Ο Thomas Coryat ήταν για ένα διάστημα γελωτοποιός στην αυλή του Πρίγκιπα της Ουαλίας Ερρίκου, γιού του Ιακώβου Α΄ της Αγγλίας (και ΣΤ΄ της Σκωτίας). Δεν είναι φαινόμενο μοναδικό στην Ιστορία, ένας άνθρωπος που είχε αναλάβει το ρόλο του ανόητου και του τρελού να αποδεικνύεται πιο ακέραιος και γνωστικός από τους καθωσπρέπει γνωστικούς. Στη χώρα μας άλλωστε λέγεται πως από παιδί και από τρελό μαθαίνεις την αλήθεια. Είχαμε πει στο προηγούμενο πως ο Coryat είχε ταξιδέψει στη Βενετία το 1608, καλύπτοντας ένα μεγάλο μέρος της απόστασης με τα πόδια. Περιγράφοντας την πλούσια και ασυναγώνιστα γραφική μητρόπολη μας άφησε και μια περιγραφή της επιγεγραμμένης πλάκας από τον τάφο του Κικέρωνα, που ‘βρισκόταν μέχρι πριν λίγα χρόνια στη Ζάκυνθο, που τώρα λέγεται Zante, ένα φημισμένο νησί στο Ιόνιο Πέλαγος, από όπου τη φέρανε αργότερα στη Βενετία.’ (1)

Στις 20 Οκτωβρίου 1612 ξεκίνησε για ένα πολύ μεγαλύτερο ταξίδι στην Ασία, με πρώτο προορισμό την Κωνσταντινούπολη. Από εκεί συνέχισε για τους Αγίους Τόπους, την Περσία και τις Ινδίες. Έστειλε γράμματα από τις Ινδίες με τις εντυπώσεις του, που δημοσιεύτηκαν στο Λονδίνο, αλλά το 1617 πέθανε από δυσεντερία στο Σουράτ του Γκουτζεράτ.  Ήταν τότε σαράντα χρονών. Σαν από θαύμα μερικές από τις ημερολογιακές του σημειώσεις διασώθηκαν και επέστρεψαν στην Αγγλία. Ανάμεσα τους οι εντυπώσεις του από τη Ζάκυνθο, από όπου είχε περάσει τον Ιανουάριο του 1613, δοσμένες με το συνηθισμένο του χιούμορ. Όπως πολλοί άλλοι δεν παρέλειψε να αναφέρει τις εκκλησίες (2):

Τώρα θα αναφέρω κάτι σχετικά με αυτή την πόλη, που στους περισσότερους από όσους το διαβάσουν θα φανεί σχεδόν απίστευτο. Παρόλο που δεν έχει περιφέρεια πάνω από δυόμισι ή το πολύ τρία μίλια, πρέπει να περιέχει σαράντα τρεις εκκλησίες και παρεκκλήσια. Αυτό είναι τόσο αληθινό που δεν μπορεί να το αμφισβητήσει κανείς – μόνο που είναι τόσο μικρές ώστε μια σχετικά ευμεγέθης εκκλησία μιας πόλης της Αγγλίας να φτάνει να είναι σε μέγεθος σχεδόν όσο δέκα από αυτές. Αυτά είναι τα ονόματα τους συνολικά – οι τρεις πρώτες είναι στο κάστρο, του Αγίου Φραγκίσκου, της Αγίας Αικατερίνης, του Αγίου Μάρκου. Της Παναγίας στην πόλη, στο προαύλιο ή στο πλάτωμα της οποίας, πριν μπω σε οποιοδήποτε σημείο της εκκλησίας, είδα ένα πολύ αξιοσημείωτο μνημείο το οποίο δεν θα αφήσω αμνημόνευτο, τον τάφο του Μάρκου Τύλλιου Κικέρωνα και της συζύγου του Τερέντιας, αλλά είναι ένα τόσο αισχρό και πρόστυχο μνήμα που δεν μπορώ παρά να λυπηθώ για την ατυχία αυτού του φημισμένου και απαράμιλλου ρήτορα, από την αστείρευτη πηγή απαράμιλλης γνώσης του οποίου τόσοι πολλοί άριστοι ρήτορες έχουν αντλήσει το πνεύμα της ρητορικής εφεύρεσης, προς μεγάλη αισθητική βελτίωση και διακόσμηση των εκλεπτυσμένων ενδελεχών τους μελετών. Γιατί στέκεται sub dio, τελείως ασκέπαστος, χωρίς καμία ταφική ή επιγραφική πλάκα, που να μπορεί να πληροφορήσει τον αναγνώστη της περί του ποιός κείται εκεί – κάτι που δεν μπορεί παρά να γεμίσει με ένα είδος θεϊκού φόβου οποιονδήποτε έχει μια σπίθα μάθησης.  Ίσως η υδρία στην οποία είχε τοποθετηθεί η τέφρα του να παραμένει εκεί, αν και οι Βενετοί λήστεψαν το μνημείο από αυτό το μέρος, κάτι που γνωρίζω πολύ καλά πως είναι αλήθεια, λόγω μιας αρχαίας επιγραφής που διάβασα πάνω σε μια λίθινη πλάκα στον εσωτερικό περίβολο του οίκου ενός Clarissimo (Βενετού ευγενή) κολλητά στην Πλατεία του Αγίου Μάρκου στη Βενετία, το οποίο έχω αναφέρει στο προηγούμενο βιβλίο μου, δηλ. Marce Tulli Cicero, have & tu Terentia Antoniana. Αυτές οι τέσσερες εκκλησίες ανήκουν στους Ιταλούς και οι υπόλοιπες (που είναι 39) στους Έλληνες.

Πρόχειρο (αλλά σε κλίμακα) σχέδιο της περιοχής της Santa Maria delle Grazie, βασισμένο στο χάρτη του Nicolo Gentilini του 1632. Η απόσταση της εκκλησίας από τη θάλασσα ήταν κάτι λιγότερο από 50 Βενετικά ‘πάσσα’, δηλαδή κάπου 80 μέτρα. Σημειώνεται μόνο η εκκλησία και όχι το μοναστήρι. Το οικοδομικό τετράγωνο μεταξύ εκκλησίας και νοσοκομείου δεν διαφαίνεται κατά πόσο ήταν πραγματικά οικοδομημένο. Το νοσοκομείο βρισκόταν περίπου στη ίδια θέση με το προσεισμικό νοσοκομείο και εκτεινόταν, όπως φαίνεται, πάνω στο Φλαρόμωλο. Στη βόρεια πλευρά του Φλαρόμωλου είχαν τοποθετηθεί ‘μαρόκοι’ (μεγάλες πέτρες).

Τα θλιβερά απομεινάρια του συλημένου τάφου του Κικέρωνα υπήρχαν ακόμα στη Ζάκυνθο το 1613. Αν βέβαια πιστέψουμε πως αυτός ήταν πραγματικά ο τάφος που είχε ανακαλυφθεί τυχαία το 1544 – γιατί από ότι φαίνεται οι μοναχοί της Σάντα Μαρία δεν ήταν αυτοί που έδειξαν το μνημείο στον Coryat. Αν ήταν παρόντες θα του είχαν πει αν είχαν ακόμα στην κατοχή τους την τεφροδόχο και την δακρυδόχο που είχαν βρεθεί μέσα, ή όχι, και ίσως του τα έδειχναν κιόλας. Μάλλον όμως δεν ήταν πια τόσο περήφανοι που ο μεγάλος ρήτορας της αρχαιότητας είχε θαφτεί στην αυλή τους. Κρίνοντας μάλιστα από το πέπλο σιωπής που σκέπασε ξαφνικά την ύπαρξη του τάφου από τη δεκαετία του 1560 και μετά, δεν ήθελαν ούτε να το συζητάνε (3). Έτσι δεν ξέρουμε που βρίσκονταν τα αγγεία. Αν κάποιος ήθελε να στοιχηματίσει, το πιθανότερο είναι ότι είχαν ακολουθήσει την επιγραφή στη Βενετία.   

Ο Thomas Coryat όμως ούτε ξεγελιόταν, ούτε τα λόγια του μάσαγε. Καμιά αμφιβολία στο μυαλό του – επρόκειτο για ληστεία! Οποιοδήποτε και αν ήταν το πρόσχημα, όσα και να τσέπωσε ο καθολικός επίσκοπος Ζακύνθου και ποιός ξέρει ποιοί άλλοι. Και ήταν ταυτόχρονα ιεροσυλία και προσβολή στη μνήμη του Κικέρωνα. Για τις πληροφορίες που μας άφησε ο Coryat πρέπει να του είμαστε ευγνώμονες. Για την ευθύτατη κρίση και την αμασκάρευτη ειλικρίνεια του αξίζει το σεβασμό μας.

------------------------------------------------------------------------- 

(1)  Coryat’s Crudities, Λονδίνο 1776, τ. 1^ος, σ. 223.

(2)  Hacluytus Posthumus or Purchas His Pilgrimes, Γλασκώβη 1905, τ. 10^ος, κεφ. 12^ο, σσ. 291 -292.

(3)  Η μαρτυρία του Thomas Coryat – την οποία δεν είχε μέχρι τώρα αναφέρει κανείς από όσους ασχολήθηκαν με το θέμα – είναι η πρώτη στην οποία κάποιος ισχυρίζεται ότι είδε το μνημείο με τα μάτια του, έστω και στη θλιβερή αυτή κατάσταση, μετά το 1556. Ο Jacopo Morelli στο βιβλίο Dissertazione Intorno Ad Alcuni Viaggiatori Eruditi Veneziani, Βενετία 1803, σε μια σημείωση στη σελίδα 35, αναφέρει ότι, σύμφωνα με το Vita di Cicerone του Fransesco Fabricio, το μνημείο φυλασσόταν στο σκευοφυλάκιο της Santa Maria delle Grazie το 1563. Στην πραγματικότητα πρόκειται για το έργο Historia M. Tulii Ciceronis του Franciscus Fabricius Marcoduranus, το οποίο όντως εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1563, αλλά ο συγγραφέας βασίζεται στις πληροφορίες του Desiderius Lignamineus από το 1546 και σε καμία άλλη πηγή.

Ο χαμένος τάφος του Κικέρωνα

Στα μέσα του 16^ου αιώνα το ενδιαφέρον της Ευρωπαϊκής διανόησης κεντρίστηκε από το άκουσμα μιας τυχαίας αλλά σημαντικότατης αρχαιολογικής ανακάλυψης. Το Δεκέμβριο του 1544, στη Βενετική νήσο Ζάκυνθο, ο Μινορίτης μοναχός Angelus Apulus (Άγγελος από την Απουλία), κατά τη διάρκεια της θεμελιώσεως ενός μοναστηριού δίπλα στην καθολική εκκλησία της Santa Maria delle Grazie (Παναγία των Χαρίτων), είχε ανακαλύψει ένα αρχαίο τάφο. Ο τάφος, αναπαράσταση του οποίου αποτελεί η πιο πάνω εικόνα, έφερε την επιγραφή που βλέπετε, με Λατινικούς και Ελληνικούς χαρακτήρες, που σημαίνει ‘Μ. Τύλλιε Κικέρωνα χαίρε. Και συ Τερτία Αντωνία’. Μέσα στο μνήμα βρέθηκαν μερικά οστά και δύο αγγεία από γυαλί, όπως βλέπετε παρακάτω.

Το μεγαλύτερο περιείχε σκόνη και περιμετρικά υπήρχε η φράση AVE MAR. TVL.  (Χαίρε Μάρ. Τύλ.) Υποτέθηκε ότι αποτελούσε τεφροδόχο και ότι η σκόνη που περιείχε ήταν οι στάχτες του νεκρού. Το μικρότερο περιείχε μια ποσότητα άχρωμου υγρού και έμοιαζε με δακρυδόχο. Όπως είναι φυσικό ο τάφος συνδέθηκε άμεσα με τον μεγάλο Ρωμαίο φιλόσοφο, πολιτικό και ρήτορα Μάρκο Τύλλιο Κικέρωνα (Marcus Tullius Cicero) αφού η συνωνυμία ήταν απόλυτη. Σημαντική ομοιότητα υπήρχε και μεταξύ του γυναικείου ονόματος, που ήταν χαραγμένο στον τάφο στα Ελληνικά, με την πρώτη σύζυγο, και μητέρα των παιδιών του Κικέρωνα, Terentia.

Μόνο εικασίες μπορούσαν να γίνουν για το πως, και γιατί, οι στάχτες του ρήτορα, που διωκόμενος εκτελέστηκε στην Καμπανία της Ιταλίας το 43 πΧ, βρέθηκαν θαμμένες στη Ζάκυνθο, ή το ποιά ήταν η Τερτία Αντωνία της επιγραφής. Στους προηγούμενους τεσσεράμισι και πλέον αιώνες έχουν γίνει αρκετές. Στα χρόνια της Αναγέννησης λιγοστές μόνο αμφιβολίες υπήρχαν για την ταφή του Κικέρωνα στη Ζάκυνθο αλλά με το πέρασμα του χρόνου πολλαπλασιάστηκαν, έτσι που, όταν η ανεύρεση του τάφου δεν αγνοείται τελείως, οι περισσότερες γνώμες μιλούν για κενοτάφιο, συνωνυμία ή και απάτη. Μερικοί έφτασαν να αμφιβάλλουν ακόμα και για αυτή την ύπαρξη του τάφου και της επιγραφής. Πως θα μπορούσε άλλωστε να γίνει διαφορετικά όταν δεν έχει διατηρηθεί κανένα ίχνος τους και, επιπλέον, δεν φαίνεται να γνωρίζει κανείς πραγματικά τι απέγιναν;

Αυτό το κείμενο είναι το αποτέλεσμα μιας προσπάθειας όχι τόσο να τεκμηριωθεί η ύπαρξη του μνημείου – αυτό είναι ιδιαίτερα εύκολο αφού υπάρχουν αρκετές σχετικές μαρτυρίες – αλλά να βρεθούν αξιόπιστες πληροφορίες για την τύχη του. Οι ελάχιστες, εν Ζακύνθω, πληροφορίες σχετικά με το τί απέγινε ο τάφος και τα κτερίσματα του ουσιαστικά συνοψίζονται στα γραφτά του Παναγιώτη Χιώτη. Στον 1^ο τόμο των Ιστορικών Απομνημονευμάτων (1) αναφέρει μόνο την πληροφορία, προερχόμενη από τον Παύλο Μερκάτη (2), ότι τα αγγεία κατέληξαν στην Αγγλία.

Την ίδια πληροφορία, από την ίδια πηγή, αναφέρει και ο Λεωνίδας Ζώης στο Λεξικό του (3). Στο 2^ο τόμο των Ιστορικών Απομνημονευμάτων ο Χιώτης επαναλαμβάνει τα περί αγγείων στο Βρετανικό Μουσείο και προσθέτει ότι την ταφόπλακα – εννοώντας πιθανόν τη φέρουσα την επιγραφή πλάκα – την πήραν οι Ρώσοι, χωρίς να επεκτείνεται (4).

Στον 3^ο τόμο όμως, όπου ασχολείται με τη δράση των Ρωσοτούρκων στα Ιόνια Νησιά, δεν αναφέρει τίποτα σχετικό με τον τάφο ή την εκκλησία της Παναγίας των Χαρίτων (5). Αντίθετα, στον 6^ο τόμο, αναφέρει τη λαφυραγώγηση της Παναγίας από τους Δημοκρατικούς Γάλλους, ελάχιστα χρόνια νωρίτερα, αλλά χωρίς να μιλήσει για τον τάφο (6). Ούτε και η πληροφορία περί Βρετανικού Μουσείου φαίνεται πιθανή. Ο Άγγλος George Wheler, μετά την επίσκεψη του στη Ζάκυνθο το 1675, έγραψε (7):

Η Εκκλησία του Αγίου Ηλία βρίσκεται πάνω από την πόλη, στα δεξιά του δρόμου που οδηγεί στο κάστρο. Είναι πολύ ευχάριστο μέρος, κυκλωμένο από πορτοκαλιές – και είναι επίσης αξιοσημείωτο λόγω της φήμης του Τάφου του Κικέρωνα, ο οποίος (όπως έχουν γράψει μερικοί) είχε βρεθεί εκεί, με μια επιγραφή πάνω του, η οποία ανάφερε αυτόν, και τη γυναίκα του Tertia Antonia – από αυτόν δεν απομένει τίποτα εκτός από τον πάτο μιας υδρίας από πορφυρίτη. Ούτε μπορέσαμε να μάθουμε τι απέγιναν τα υπόλοιπα – δεν υπάρχει στη Ζάκυνθο κανένας αρκετά περίεργος, όπως στην Κέρκυρα, για το παρελθόν της χώρας τους.

Όχι μόνον δεν γνώριζαν οι Ζακυνθινοί της εποχής τι είχε απογίνει ο τάφος του Κικέρωνα αλλά έστειλαν τον Wheler σε λάθος καθολική εκκλησία – τον Άγιο Ηλία στο Ψήλωμα – και του έδειξαν θραύσμα αγγείου που δεν είχε καμία απολύτως σχέση. Ο πορφυρίτης είναι πέτρωμα που πρωτοχρησιμοποιήθηκε τη Ρωμαϊκή εποχή αλλά όσοι είχαν δει τα αγγεία από το συγκεκριμένο τάφο τα είχαν περιγράψει σαν γυάλινα. Αυτά έγιναν 78 χρόνια πριν δημιουργηθεί καν το Βρετανικό Μουσείο.

Είναι ανάγκη λοιπόν να παραμερίσουμε τις αναφορές του Χιώτη. Πρέπει επίσης να ξεκινήσουμε από την αρχή, επειδή σαν μαρτυρίες αυτοπτών έχουν κατά καιρούς παρουσιαστεί απλές αναφορές, όπως το παραπάνω απόσπασμα από τον Wheler, οι οποίες δημιουργούν σύγχυση ως προς την περίοδο εξαφάνισης του μνημείου.

Ο πρώτος επισκέπτης που αναφέρθηκε στο μνημείο αυτό ήταν ο Δομινικανός μοναχός Desiderius Lignamineus (Desiderio dal Legname) από την Πάδοβα. Πέρασε από τη Ζάκυνθο στις 18 Μαΐου 1546, μαζί με τον Geronimo Bragadin, πηγαίνοντας στην Πάδοβα από την Κρήτη. Είδε, ψηλάφησε και σχεδίασε τα ευρήματα στον οπισθόδομο του ναού (8). Είναι επίσης ο πρώτος που μίλησε για δύο μικρές γυάλινες υδρίες (vrnulae duae vitreae). Αμέσως μετά την άφιξη του στην Πάδοβα διέδωσε την είδηση στους εκεί διανοούμενους και συνέχισε να υποστηρίζει την εύρεση του τάφου του Κικέρωνα ολόκληρη την επόμενη δεκαετία.

Το 1549 τον τάφο είδε ο Γάλλος Φραγκισκανός ιερέας, εξερευνητής και χαρτογράφος André Thevet. Έγραψε γι αυτόν στο μεγάλο έργο του Le grand insulaire et pilotage, που έμεινε στην ολότητα του ανέκδοτο (9). Η περιγραφή του τάφου όμως περιέχεται στο βιβλίο για το προσκύνημα του Jean Thenaud με σχόλια του Charles Henri Auguste Schefer (10). Από εκεί μεταφράστηκε στο βιβλίο του Κυριάκου Σιμόπουλου Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα 333 μΧ – 1700, Αθήνα 1970, σ. 335:

Βρήκα στη Ζάκυνθο τον τάφο του περίφημου ρήτορα. Στο υπόγειο ενός παρεκκλησίου υπάρχει αρχαίος τάφος που στηρίζεται σε τέσσερες δωρικούς μαρμαρένιους κίονες. Μας άνοιξαν το υπόγειο (το θεωρούν πολύτιμο θησαυρό) και είδαμε τρεις τεφροδόχους από ύαλο πάχους δύο δακτύλων και ύψους δύο ποδών με τέφρα, σφραγισμένα. Επάνω στα αγγεία ήταν χαραγμένα τα γράμματα M.T.C. Τότε θυμήθηκα που οι Έλληνες και οι Λατίνοι νησιώτες μου είχαν πη ότι στη Ζάκυνθο βρίσκεται η τέφρα του μεγάλου ρήτορα.

Η μετάφραση αυτή είναι σωστή αλλά πρόκειται για λόγια του André Thevet. Δεν προέρχεται από το κείμενο του Thenaud αλλά από σημείωση του Schefer, ο οποίος το δηλώνει καθαρά. Λέει:

Το νησί της Ζακύνθου. Αυτό το νησί αναφέρεται και σαν Lesante. Ο Thevet, που το επισκέφθηκε, είδε εκεί το μαυσωλείο του Κικέρωνα και τα βιβλία που άφησε εκεί ο Άγιος Λουδοβίκος (11).

Ακολουθεί, εντός εισαγωγικών, το απόσπασμα που παρουσιάστηκε μεταφρασμένο. Ο Jean Thenaud επισκέφτηκε μεν τη Ζάκυνθο το 1512 αλλά δεν έγραψε τίποτα για τον Κικέρωνα γιατί απλούστατα ο τάφος δεν είχε βρεθεί ακόμα. Η περιγραφή είναι από την επίσκεψη του Thevet το 1549. Ο Ντίνος Κονόμος, ορμώμενος από αυτό το λάθος, έγραψε ότι ο τάφος είχε ανακαλυφθεί νωρίτερα, και υπέθεσε ότι χάθηκε στο σεισμό του 1513 και ξαναβρέθηκε το 1544, κάτι που βέβαια δεν ισχύει (12).

Το 1553 βγήκε στη Ζάκυνθο ο Άγγλος έμπορος John Locke πηγαίνοντας στους Αγίους Τόπους. Μας άφησε μια περιγραφή του τάφου, που παρουσιάζεται ολόκληρη γιατί είναι ελάχιστα γνωστή και πολύ ενδιαφέρουσα (13):

Μετά από αυτό πήγαμε σε ένα μοναστήρι καθολικών που λέγεται Santa Maria de la Croce, αυτοί είναι Δυτικοί Χριστιανοί, οι Έλληνες δεν έχουν καμία δοσοληψία μαζί τους, ούτε αυτοί με τους Έλληνες, γιατί διαφέρουν πολύ στη θρησκεία. Υπάρχουν μόνο 2 μοναχοί σε αυτό το μοναστήρι. Εκεί είδαμε το ταφικό μνημείο όπου ήταν θαμμένος ο M. T. Κικέρων με την Terentia Antonia, τη σύζυγο του. Αυτό το μνημείο βρέθηκε πριν από περίπου έξι χρόνια, όταν χτίστηκε το μοναστήρι, παλιότερα υπήρχε ένας δρόμος πάνω από το σημείο όπου βρισκόταν. Ταυτόχρονα με το μνημείο βρέθηκε, μια γυάρδα κάτω από την επιφάνεια, μια τετράγωνη λίθινη πλάκα λίγο επιμήκης, πάνω στην οποία είχε μια επιγραφή γραμμένη από δύο διαφορετικά πρόσωπα, το ένα μέρος όπως φαίνεται για τον ίδιο, και το άλλο για τη σύζυγο του, και κάτω από την ίδια πλάκα βρέθηκε ένα γυάλινο αντικείμενο, με αναλογίες παρόμοιες με ουροδοχείο, εκτός του ότι ήταν οκτάγωνο και με πολύ χοντρά τοιχώματα, μέσα στο οποίο βρίσκονταν οι στάχτες από το κεφάλι και το δεξί βραχίονα του Μαρ. Τ. Κικέρωνα, γιατί όπως ιστορείται είχε αποκεφαλιστεί  από όσο θυμάμαι στην Capua, για στάση. Και η γυναίκα του έχοντας πάρει το κεφάλι και το δεξί του βραχίονα (τα οποία είχαν σταλεί στον Αυτοκράτορα στη Ρώμη) έφυγε από τη Ρώμη, και πήγε στη Ζάκυνθο, και εκεί έθαψε το κεφάλι και το βραχίονα του, και έγραψε πάνω στο μνημείο την επιγραφή M. T. Cicero. Have. ( ή Ave). Μετά ακολουθούσε, με άλλα γράμματα, Et tu Terentia Antonia, η οποία διαφορά γραμμάτων σημαίνει ότι δεν γράφτηκαν και τα δύο ταυτόχρονα.  Το μνημείο είναι μακρύ και στενό, και βαθύ, τειχισμένο από όλες τις πλευρές σαν μνήμα, στον πάτο του οποίου βρέθηκε η αναφερθείσα πέτρα με την επιγραφή, και το αναφερθέν γυάλινο δοχείο με τις στάχτες, και επίσης ένα άλλο μικρό γυάλινο δοχείο παρόμοιου σχήματος, στο οποίο, όπως λένε, είναι τα δάκρυα των φίλων του, γιατί εκείνη την εποχή συνήθιζαν να τα μαζεύουν και να τα θάβουν μαζί με αυτούς, όπως συνήθιζαν στην Ιταλία και την Ισπανία να ξεριζώνουν τα μαλλιά τους για να τα θάψουν με τους φίλους τους. Σε αυτό τον τάφο υπήρχαν λίγα οστά.

Το Μάιο του 1556 ακολουθεί η επίσκεψη του Pellegrino Brocardi από τη Λιγουρία. Ο ιερέας, ζωγράφος και μουσικός Brocardi δεν έγραψε πολλά (14). Αναφέρει όμως ότι τα αγγεία ήταν από γυαλί και στο ένα ήταν χαραγμένα τα γράμματα TVI CICERO. Στην πλάκα η επιγραφή έλεγε M. TVLLI CICERO HAVE ET TV TERTIA ANTΩNIA. Δεν μπορούμε παρά να παρατηρήσουμε ότι υπάρχουν μικροδιαφορές στις αναμνήσεις των επισκεπτών όσον αφορά τις επιγραφές – πράγμα που μας οδηγεί στο να θεωρήσουμε εγκυρότερη την περιγραφή του Lignamineus, ο οποίος την κατέγραψε σχεδιάζοντας το μνημείο. Σε γενικές γραμμές όμως οι περιγραφές συμφωνούν. Ο John Locke, για παράδειγμα, μιλάει για οκταγωνικό σχήμα της τεφροδόχου, κάτι που αντικατοπτρίζεται στις διασωθείσες απεικονίσεις τους. Υπάρχουν και άλλοι επισκέπτες που βεβαιώνουν ότι είδαν τον τάφο, ένας από αυτούς ο Wolfgang Münzer von Babenberg το 1556, δηλαδή την ίδια χρονιά με τον Brocardi. Αυτή η χρονολογία είναι η τελευταία που κάποιος ισχυρίζεται ότι είδε το μνημείο με τα μάτια του από όσο γνωρίζει ο γράφων.

Είδαμε ότι το 1675, όταν οι Spon και Wheler τον έψαξαν, ο τάφος ήταν ήδη άφαντος. Πότε λοιπόν εξαφανίστηκε αυτό που, σύμφωνα με τον Thevet, οι μοναχοί της Παναγίας των Χαρίτων θεωρούσαν πολύτιμο θησαυρό και πως; Ο Άγγλος προσκυνητής George Sandys, περνώντας από τη Ζάκυνθο το 1610, αναφέρει τον τάφο (15) αλλά σημειώνει δίπλα στο κείμενο πως οι πληροφορίες του προέρχονται από το Giovanni Zuallardo και την επίσκεψη του το 1586. Είναι λοιπόν φανερό πως το 1610 ο τάφος δεν υπήρχε. Υπήρχε όμως το 1586; Να τι ακριβώς έγραψε ο Φλαμανδός Giovanni Zuallardo (Johannes Schwallart) (16):

Λέγεται, ότι ενώ θεμελίωναν τα τείχη αυτού του μοναστηριού, βρέθηκαν εδώ δύο υδρίες σε ένα μνήμα, το ένα από τα οποία περιείχε τις στάχτες του ΜΤ Κικέρωνα, και το άλλο νερό, που λογάριαζαν πως ήταν τα δάκρυα των φίλων του, που χύθηκαν εκεί για τον κακότυχο θάνατο του. Και πάνω στο κάλυμμα του τάφου, φτιαγμένο από μια τετράγωνη πέτρα, ήταν σκαλισμένο M. Tul. Cicero Lave, & tu Ieptia Antonia, και στον αμφορέα με την τέφρα ήταν γραμμένο πάνω στο γυαλί Ave. Mar. Tul. γι αυτό πιστεύεται ότι εκεί είχε μεταφερθεί το σώμα του Κικέρωνα.

Δεν έχουμε λόγο να αμφιβάλλουμε ότι ο Zuallardo επισκέφτηκε τη Santa Maria, ή Annuntiata όπως τη λέει και όπως ήταν διαφορετικά γνωστή. Λίγες γραμμές πιο πριν μας πληροφορεί για τον τάφο της άλλης διάσημης προσωπικότητας που ήταν θαμμένη εκεί, του Ανδρέα Βεσάλιου. Η διατύπωση του όμως, και ιδιαίτερα η λέξη ‘λέγεται’ με την οποία ξεκινάει, κάθε άλλο παρά εμπνέει βεβαιότητα ότι είχε δει τον τάφο. Μήπως λοιπόν οι Τούρκοι, οι οποίοι λέει ο Zuallardo είχαν αφαιρέσει το 1571 την ταφική επιγραφή του Βέλγου ανατόμου, είχαν βανδαλίσει και τον τάφο του Κικέρωνα;

Αξίζει να δούμε τι λέει, και τι δεν λέει, ο άλλος επισκέπτης που μίλησε για τάφο του Βεσάλιου στη Σάντα Μαρία, ο Christoph Fürer von Haimendorff. Ο Γερμανός προσκυνητής πέρασε από τη Ζάκυνθο μέσα στο πρώτο δεκαήμερο του Αυγούστου 1565.  Αφού αναφέρει τον τάφο του Βεσάλιου στην Mariae de Gratia, και τη σχετική ταφική επιγραφή, συνεχίζει με κομμάτια της αρχαίας ιστορίας του νησιού, τους Αχαιούς, τους Λακεδαιμονίους, τη Ζάκανθα (17). Ούτε λέξη για τον Κικέρωνα. Στην ακριβώς προηγούμενη παράγραφο όμως είχε γράψει, περνώντας το Δυρράχιο στα αριστερά τους, πως υπήρξε τόπος εξορίας του Κικέρωνα. Πόσο πιθανό είναι να στεκόταν δίπλα στον τάφο του μεγάλου ρήτορα και να μην το αναφέρει; Γεννιέται λοιπόν η υποψία ότι οι Τούρκοι δεν είχαν καμία σχέση με την εξαφάνιση του τάφου, ότι ο θησαυρός είχε ήδη φυγαδευτεί κάπου αλλού, και ότι οι άλλοτε λαλίστατοι και προθυμότατοι μοναχοί απλώς δεν βγάζανε μιλιά για το συγκεκριμένο .

Η εύνοια της τύχης επέτρεψε να επιβιώσουν δύο μαρτυρίες, οι οποίες όχι μόνο κάνουν την υποψία αυτή βάσιμη αλλά και μας πληροφορούν που ακριβώς είχε μεταφερθεί ένα τουλάχιστον μέρος του μνημείου.

Το 1608 ένας εκκεντρικός Άγγλος περιηγητής, ο Thomas Coryat, έκανε ένα πεντάμηνο ταξίδι μετ’ επιστροφής ως τη Βενετία. Τις εντυπώσεις του τις έγραψε στο βιβλίο Coryat's Crudities: Hastily gobled up in Five Moneth's Travels, που εκδόθηκε το 1611. Εκεί, κατά την περιγραφή της περιοχής γύρω από τον Άγιο Μάρκο και το Παλάτι του Δόγη, στη σελίδα 223 του 1^ου τόμου μιας επανέκδοσης του 1776, διαβάζουμε:

Σε αυτή τη σειρά κτιρίων είναι μερικές από τις κατοικίες των Clarissimoes(18), από τα οποία ένα ανήκει σε κάποιο από τους Επιτρόπους του Αγίου Μάρκου, είναι εξαιρετικά ομορφοφτιαγμένο, όλο από άσπρη πέτρα,  με μία ωραία εσωτερική αυλή τετράγωνου σχήματος, γύρω από τους τοίχους της οποίας μπορεί να δει κανείς πολλές σπουδαίες αρχαιότητες, όπως αρχαία αγάλματα μεγάλων Ρωμαίων από αλάβαστρο και άλλα πετρώματα. Εκεί διάβασα αυτή την επιγραφή γραμμένη σε κάποια λίθινη πλάκα που είναι τρία πόδια ψηλή και ενάμισι πλατιά. Marce Tulli Cicero have, & tu Terentia Antoniana. Έχω διαβάσει ότι αυτή η λίθινη πλάκα βρισκόταν μέχρι πριν λίγα χρόνια στη Ζάκυνθο, που τώρα λέγεται Zante, ένα φημισμένο νησί στο Ιόνιο Πέλαγος, από όπου τη φέρανε αργότερα στη Βενετία.

Οι σύγχρονοι του Thomas Coryat κάθε άλλο παρά σοβαρό άνθρωπο τον θεωρούσαν – ήταν κάτι σαν γελωτοποιός στην αυλή του διαδόχου του Αγγλικού θρόνου – ωστόσο, όπως είπαμε ήδη, δεν ήταν ο μοναδικός που μας άφησε τέτοια μαρτυρία. Το 1598 ο Ολλανδός Johannes Cotovicus, καθηγητής πανεπιστημίου αυτός, είχε δει την πλάκα με την επιγραφή στο ίδιο ακριβώς σημείο. Αφού αναφερθεί στο βιβλίο του (19) σε μια ευρύχωρη εκκλησία του βορείου προαστείου της Ζακύνθου, η οποία έφερε επιγραφή προς τιμήν της Υπεραγίας Κεχαριτωμένης Μαρίας (Divae Mariae Graciosae titulo insignitum), και το προσαρτημένο σε αυτήν, αρκετά ωραίο, μοναστήρι των Μινοριτών μιλάει για την ανακάλυψη του τάφου, την επιγραφή και τα άλλα ευρήματα, και τελειώνει ως εξής (20):

Υπήρχαν επίσης μικρές υδρίες σε σχήμα και μέγεθος μυροδοχείων, όπως μπορεί να δει κανείς στην επισυναπτόμενη εικόνα (21). Σε αυτές προσθέτουμε μια άποψη του τάφου, όπως ακριβώς τον είδαμε μιας και είχε μεταφερθεί στην οικία του εκλαμπρότατου Federico Contarini, περιφανέστατου Επιτρόπου του Αγίου Μάρκου, και επιμελέστατου συλλέκτη αρχαιοτήτων. Τις μικρές υδρίες όμως, που είχαν μεταφερθεί αλλού, δεν μας δόθηκε η ευκαιρία να τους ρίξουμε μια ματιά· αλλά τις είδαμε στη μορφή εκείνη που ήταν ζωγραφισμένες στον οίκο του εν λόγω Contarini.

Ο Federico Contarini, του κλάδου των Due Torri, ήταν ένας από τους πλουσιότερους Βενετούς της εποχής του. Το ισόβιο αξίωμα του επιτρόπου του Αγίου Μάρκου, το τιμητικότερο στη Βενετία μετά από αυτό του Δόγη, το είχε αγοράσει το 1571, όταν, για να μαζευτούν χρήματα για τον πόλεμο εναντίον των Τούρκων, είχε προσφερθεί σε όποιον θα πλήρωνε πρώτος 20.000 δουκάτα.

Ο Federico Contarini λίγο μετά την απονομή του αξιώματος του Επιτρόπου του Αγίου Μάρκου σε ηλικία 33 χρονών.

Λέγεται ότι ξόδεψε μεγάλα ποσά για να πλουτίσει τη συλλογή του με αρχαιότητες από σχεδόν ολόκληρη την Ελλάδα. Τη διατηρούσε στον τόπο διαμονής του, στις κατοικίες των Επιτρόπων στην Πλατεία του Αγίου Μάρκου. Η συλλογή διατηρήθηκε για περίπου έναν αιώνα μετά το θάνατο του και μετά διαλύθηκε, με ένα μόνο μέρος της να καταλήγει στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Βενετίας, το οποίο στεγάζεται και αυτό στο σύμπλεγμα κατοικιών και γραφείων των Επιτρόπων (Procuratie Nuove).

Πίνακας που απεικονίζει την άφιξη του Ερρίκου Γ΄ της Γαλλίας στη βίλλα του Federico Contarini το 1574, φιλοτεχνημένος από τον Giambattista Tiepolo το 18^ο αιώνα. Ο Federico απεικονίζεται δεξιά, μπροστά στον κίονα.

Η πώληση του τάφου στο ζάπλουτο συλλέκτη (με τίνος άραγε εξουσιοδότηση;), θα μπορούσε κάλλιστα να εξηγήσει την ξαφνική σιωπή των ‘φλάρηδων’ της Σάντα Μαρία. Το ίδιο και τη λησμονιά που επιφυλάχτηκε σε μια μεγάλη αρχαιολογική ανακάλυψη – όπως τουλάχιστον την θεωρούσαν τότε οι ανά την Ευρώπη διανοούμενοι – στον τόπο που έγινε. Ας ελπίσουμε πως μια μελλοντική, πιο συστηματική και σε μεγαλύτερο βάθος έρευνα θα μπορέσει να ρίξει περισσότερο φως στα γεγονότα εκείνης της εποχής. Οι πληροφορίες που παρουσιάζονται εδώ δεν ικανοποιούν μόνο, λειψά, την περιέργεια. Θέτουν άλλα ερωτήματα, πιο προωθημένα, και επιπλέον δημιουργούν υποχρεώσεις. Δεν επιτρέπεται να αργήσει πολύ ο καιρός που η πρώην Βενετική αποικία θα αναζητήσει, και που αν βρει θα διεκδικήσει, αυτά που αρπάχτηκαν από τα σπλάχνα της.

----------------------------------------------------------------------  

(1)  Σ. 185.

(2)  Από το βιβλίο του Παύλου Μερκάτη Saggio storico statistico della città et isola di Zante, έκδοση 1811.

(3)  Τόμος Α΄, λήμμα Κικέρων, σ. 294.

(4)  Σ. 584.

(5)  Βλέπε κεφάλαιο ΚΓ΄.

(6)  Σ. 116.

(7)  A Journey into Greece, by George Wheler Esq; In Company of Dr Spon of Lyons, Λονδίνο 1682, σ. 41.

(8)  Jacobus Lucius, De M. Tvllii Ciceronis Simvl Morte, Helmaestad 1589.

Quee omnia superiori anno XVIII. Cal. Maij, cum ex Creta Venetorum colonia, vbi decennium publice bonas literas docueram , in Italiam nauigarem cum Hieronymo Bragadeno , Cydoniensium Rectore opt. & integerrimo , meis oculis inspexi , manibus attrectaui in sacrario antedicti templi, & descripsi.

(9)  Bibliothèque Nationale, MS.fr.15452 και 15453.

(10)  Le voyage d'Outremer (Egypte, Mont Sinay, Palestine) de Jean Thenaud (suivi de l'Ambassade de Domenico Trevisan auprès du Soudan d'Egypte 1512), έκδοση E. Leroux, Παρίσι 1884, σ. 17, σημ.  1.

(11)  Πρόκειται για το σταυροφόρο βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκο Θ΄ (1214 – 1270).

(12)  Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια) 1478-1978. Τόμος πρώτος: Καστρόλοφος και Αιγιαλός, Αθήνα, 1979, σσ. 132 – 133.

(13)  The Principal Navigations, Voyages, Traffiques and Discoveries of the English Nation του Richard Hakluyt, τόμος 5, 1904, The voyage of M. John Locke to Jerusalem, σσ. 82 – 83.

(14)  Jacopo Morelli, Dissertazione Intorno Ad Alcuni Viaggiatori Eruditi Veneziani, Βενετία 1803, σ. 34.

(15)  A relation of a journey begun Anno Domini 1610, έκδοση του 1621, σελ. 8.

(16)  Il devotissimo Viaggio Di Gierusalemme, Ρώμη 1595, σ. 86.

(17)  Itinerarium Aegypti, Arabiae, Palaestinae, Syriae, aliarumque regionum orientalium, Νυρεμβέργη 1621, σσ. 2 – 3.

(18)  Στην αρχαία Ρώμη ο τίτλος clarissimus vir ήταν προνόμιο των μελών της Γερουσίας. Στη Βενετία ήταν τίτλος των μελών του Μεγάλου Συμβουλίου, ουσιαστικά δηλαδή σήμαινε τον αριστοκράτη, αυτόν που ήταν γραμμένος στο Libro d’Oro.

(19)  Itinerarium Hierosolymitanum et Syriacum, 1619, σ. 50.

(20)  Η μετάφραση αυτού του αποσπάσματος έγινε με μεγάλη προθυμία και καλοσύνη από τον Earion και ο γράφων είχε μικρή μόνο συνεισφορά.

(21)  Οι απεικονίσεις που αναφέρει είναι αυτές που βλέπετε στην αρχή του κειμένου.