Τα αίτια του αινιγματικού θανάτου του Βεζάλιου στη Ζάκυνθο το 1564

I will be providing an English translation of this text for the readers from England, Belgium and Greece, who have honoured me with their efforts to understand it using Google. The software produces a translation of sorts that leaves a lot to be desired and miraculously manages to even reverse the meaning of many sentences. I beg your patience, as it is over 7,000 words long and my job, and other obligations, leave precious little time to indulge in such activities. It will take a few days. 19/03/12

Ο θάνατος του Φλαμανδού Ανδρέα Βεζάλιου, θεμελιωτή της σύγχρονης Ανατομίας, αποτελεί ένα άλυτο μυστήριο τεσσεράμισι αιώνων. Είναι γενικά παραδεκτό ότι πέθανε στη Ζάκυνθο το 1564. Τα αίτια, ο τρόπος, η ακριβής τοποθεσία και το σημείο ταφής του δεν έχουν μέχρι σήμερα εξακριβωθεί και οι υπάρχουσες μαρτυρίες παραμένουν εν αμφιβολία. Σκοπός αυτής της σύντομης εργασίας είναι να παράσχει λύση στο μυστήριο. Θα δειχθεί ότι υπάρχουν αξιόπιστες και ανεξάρτητες μαρτυρίες, οι οποίες, όταν συνδεθούν μεταξύ τους, και με ένα αρμόζον στα μαρτυρηθέντα συμπτώματα  και πιθανό στις συνθήκες αίτιο θανάτου, αλληλοεπιβεβαιώνονται και μας επιτρέπουν να διαμορφώσουμε μια πειστική εικόνα των γεγονότων. Ταυτόχρονα θα αποκαλυφθεί μια ψευδής μαρτυρία, η οποία αφέθηκε να επισκιάσει τα γεγονότα αυτά και εμπόδισε την έρευνα να εστιάσει πάνω τους.

***

Ο Ανδρέας Βεζάλιος πέθανε κατά την επιστροφή στη Βενετία από ένα προσκύνημα στους Αγίους Τόπους. Η πρώτη αναφορά στον τάφο του στη Ζάκυνθο έγινε από το Γερμανό Christoph Furer von Haimendorff, ο οποίος επισκέφθηκε το νησί λιγότερο από ένα χρόνο μετά το θάνατο του πατέρα της Ανατομίας. Δυστυχώς το βιβλίο του (1) δεν εκδόθηκε παρά το 1621, αφήνοντας χρονικό περιθώριο για την ανάπτυξη πολλών ανακριβών θεωριών, τόσο για τις συνθήκες θανάτου όσο και την τοποθεσία του τάφου. Ο von Haimendorff είδε τον τάφο σε μια ‘μονή’ (2) που ονομάζει Mariae de Gratia και παρέθεσε την ταφική επιγραφή: ANDREAE VESALII BRUXELLENSIS TUMULUS, QUI OBIIT ANNO DOMINI M. D. LXIV. ID. OCTOBRIS, CUMEX HIEROSOLYMA REDIISSET, Anno Aetatis suae LVIII. Η Mariae de Gratia δεν μπορεί παρά να είναι η καθολική εκκλησία Santa Maria delle Grazie (Παναγία των Χαρίτων).

Η ηλικία που δίνει η επιγραφή δεν είναι σωστή. Είναι γνωστό ότι ο Βεζάλιος γεννήθηκε το 1514, ήταν δηλαδή 50 και όχι 58 ετών το 1564. Ο Charles Donald O’Malley, συγγραφέας ενός από τα σημαντικότερα βιβλία για το Βεζάλιο (3) υποδεικνύει αυτό το λάθος. Αν και δεν το σχολιάζει αφήνει να πλανώνται αμφιβολίες σχετικά με την ακρίβεια και εγκυρότητα της μαρτυρίας. Αμέσως μετά προσπερνάει την πιθανότητα ταφής στη Santa Maria, προτείνοντας, χωρίς στοιχεία, κάποια ορθόδοξη εκκλησία της Παναγίας στο Μελινάδο. Ο O’Malley όμως δεν γνώριζε την αρχική πηγή της πληροφορίας, ούτε πόσο μικρή χρονική απόσταση τη χώριζε από το θάνατο του Βεζάλιου. Όπως ομολογεί, γνώριζε την επιγραφή μόνο επειδή του την είχε επισημάνει ένας επιστολογράφος, ο οποίος είχε διαβάσει τα βιβλία του Αρχιδούκα Ludwig Salvator για τη Ζάκυνθο. Του ήταν λοιπόν αδύνατο να την αξιολογήσει σωστά. Η πληροφορία του von Haimendorff είναι τεράστιας σημασίας και κάθε άλλο παρά αναξιόπιστη. Ακόμη και αν, για κάποιο ανεξήγητο λόγο, ο Γερμανός περιηγητής είχε σκοπό να δώσει ψευδή πληροφορία για την ύπαρξη του τάφου δεν ήταν αναγκασμένος να προχωρήσει στην παράθεση κάποιας φανταστικής επιγραφής. Η απλούστερη εξήγηση είναι ότι είτε η ακριβής ηλικία του Βεζάλιου δεν ήταν γνωστή στους κατασκευαστές της επιγραφής και προχώρησαν σε εικασία, είτε υπήρξε πρόβλημα στην επικοινωνία των κατασκευαστών με αυτούς που την παρήγγειλαν.

Εξ άλλου, την ύπαρξη της επιγραφής και την τοποθεσία της επιβεβαιώνει η μαρτυρία του Giovanni Zuallardo το 1586 (4). Ο Zuallardo, εκτός από ιδιαίτερα αξιόπιστος, ήταν όπως και ο Βεζάλιος Φλαμανδός και το πραγματικό του όνομα ήταν Johannes Schwallart.  Όπως θα ήταν αναμενόμενο έδειξε ενδιαφέρον για τον τάφο του διάσημου συμπατριώτη του. Αναφέρει πως οι Τσοκαροφόροι Φραγκισκανοί αδελφοί είχαν ένα μοναστηράκι που λεγόταν Annuntiata (Ευαγγελίστρια), όπου λειτουργούνταν οι Καθολικοί και έθαβαν όχι μόνο τους δικούς τους νεκρούς αλλά και τους ξένους (ταξιδιώτες), και εκεί ήταν θαμμένος ο φημισμένος γιατρός και ανατόμος Andrea Vesalio. Ο Zuallardo δεν είδε την ταφική επιγραφή. Αν την είχε δει δεν θα έγραφε λανθασμένα ότι ο Βεζάλιος πέθανε στο ταξίδι προς τους Αγίους Τόπους ενώ είχε πεθάνει στην επιστροφή. Εξηγεί όμως ότι ένα ωραίο επιτάφιο επίγραμμα είχαν αφαιρέσει οι Τούρκοι στη λεηλασία του 1571 (5).

Η Annuntiata του Zuallardo και η Mariae de Gratia του von Haimendorff ταυτίζονται. Είναι γνωστό ότι στη Santa Maria delle Grazie είχε βρεθεί τη δεκαετία του 1540 ένας τάφος, ο οποίος πιστευόταν ότι ανήκε στον Κικέρωνα. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1553, ο Άγγλος John Locke ανέφερε το γεγονός δίνοντας το όνομα του μοναστηριού σαν Sancta Maria de la Croce (6). Το παράδειγμα του ακολούθησαν πολλοί άλλοι μεταγενέστεροι. Ανάμεσα τους ο, επίσης Άγγλος, George Sandys, ο οποίος το 1610 ανέφερε ότι ο τάφος του Κικέρωνα βρισκόταν σε ένα μοναστήρι που λεγόταν Annuntiata (7). Μας λέει και αυτός ότι εκεί θάβονταν οι Λατίνοι. Η περιγραφή της θέσης της Annuntiata ταιριάζει απόλυτα με αυτήν της Santa Maria delle Grazie.

Ο τάφος του Κικέρωνα στη Santa Maria delle Grazie, που αναφέρουν πολλοί περιηγητές, και τα σχετικά κτερίσματα.

Θα περίμενε κανείς ότι οποιαδήποτε μαρτυρία σχετικά με το θάνατο του Βεζάλιου ερχόταν σε αντίθεση με αυτές τις δύο μαρτυρίες περί της θέσης του τάφου του θα αντιμετωπιζόταν ευθύς εξ αρχής με δικαιολογημένη δυσπιστία. Αυτό δεν έγινε. Το βιβλίο του Zuallardo εκδόθηκε 31 χρόνια μετά το θάνατο του Βεζάλιου, και του von Haimendorff 57. Στο μεταξύ οι φήμες για το θάνατο του φημισμένου ανατόμου πρέπει να είχαν απλωθεί, και εξακολούθησαν να απλώνονται μέχρι τις μέρες μας. Όσο περνούσε ο καιρός ενισχύονταν. ‘Στηρίζονταν’ σε ‘στοιχεία’, που δεν ήταν άλλα από τις παλιότερες φήμες με το ίδιο έναυσμα, συνεπικουρούμενα από πιο νέες αστήρικτες υποθέσεις (8).

Οι μαρτυρίες περί τάφου του Βεζάλιου στη Santa Maria έγιναν βέβαια γνωστές με τον καιρό. Αιώνες μετά αναζητήθηκε και εκεί. Φυσικά δεν βρέθηκε, αφού, ακόμη και αν δεν είχε στο μεταξύ καταστραφεί σε αυτό το σεισμογενές σημείο της δυτικής Ελλάδας, δεν υπήρχε πλέον κανένα σημείο αναγνώρισης του όπως μας πληροφόρησε ο Zuallardo. Οποιοδήποτε σχετικό έγγραφο υπήρχε αρχικά στην εκκλησία θα είχε φυσικά καταστραφεί και αυτό, στο όργιο φωτιάς που είναι γνωστό πως ακολούθησε τη λεηλασία της Ζακύνθου. Η αποτυχία ανεύρεσης, η οποία θα έπρεπε να ήταν αναμενόμενη, χρησιμοποιήθηκε σαν επιχείρημα εναντίον της αξιοπιστίας των von Haimendorff και Zuallardo,  θολώνοντας ακόμη περισσότερο τα νερά.

***

Το έναυσμα των φημών ήταν η διήγηση ενός ανώνυμου Βενετού χρυσοχόου στον Pietro Bizzari, ένα Ιταλό συγγραφέα που είχε ασπασθεί τον Προτεσταντισμό και έζησε ένα πλάνητα βίο στη Βενετία, την Αγγλία, τη Φλάνδρα και τη Γερμανία. Παρών στη διήγηση ήταν ένας άλλος Ιταλός, ο Giulio Borgarucci, σημαίνων γιατρός στην Αυλή της Αγγλίδας βασίλισσας Ελισάβετ και επίσης Προτεστάντης. Η μαρτυρία του χρυσοχόου δημοσιεύθηκε αρκετά νωρίς από τον Bizzari, το 1568, ενώ η μοναδική αντίθετη μαρτυρία δεν δημοσιεύτηκε παρά το 1617, αφήνοντας της το πεδίο ελεύθερο για 44 χρόνια.

Μια μετάφραση της πρώτης στα Αγγλικά, καθώς και το Λατινικό κείμενο του 1573,  έδωσε ο Βελγικής καταγωγής George Sarton του Πανεπιστημίου Harvard το 1954 (9), έχοντας πληροφορηθεί την ύπαρξη της από την ανακοίνωση του Ζακυνθινού ιστοριοδίφη Νικολάου Βαρβιάνη το 1952. Ο σημαντικότατος αυτός ιστορικός της Επιστήμης αφιερώνει αρκετές γραμμές για να στηρίξει την αξιοπιστία των Bizzari και Borgarucci, σαν να βρισκόταν αυτή υπό αμφισβήτηση, αλλά δεν λέει απολύτως τίποτε για την αρχική πηγή, τον ανώνυμο Βενετό χρυσοχόο, για τον οποίο βεβαίως απολύτως τίποτε δεν είναι γνωστό!

Ακόμη και ο Charles Donald O’Malley του Πανεπιστημίου της California, παγκόσμια αυθεντία ως το θάνατο του το 1970 στη ζωή και το έργο του Βεζάλιου, δεν απορρίπτει τη διήγηση του Bizzari λόγω της φιλαλήθειας, όπως φαίνεται, του Jacques Auguste de Thou, ο οποίος αναδημοσίευσε μια εκδοχή της το 1734 (10)! Είναι κατά συνέπεια αναγκαίο να κριθεί εδώ η αξιοπιστία της αρχικής πηγής, αφού δυστυχώς, από όσο γνωρίζει ο συγγραφέας, κανείς δεν το έχει επιχειρήσει στην ουσία μέχρι τώρα.  

Ο Bizzari αναφέρει ότι ο Βεζάλιος είχε αναχωρήσει για τους Αγίους Τόπους τον Απρίλιο μαζί με τον Malatesta από το Rimini (11), ο οποίος όμως είχε προορισμό την Κύπρο. Φτάνοντας εκεί έλαβε την προσφορά της καθηγητικής έδρας της Ανατομίας στο Πανεπιστήμιο της Πάδουας, όπου είχε ξαναδιδάξει πριν πολλά χρόνια, με υψηλή αμοιβή. Αυτές είναι πιθανότατα πληροφορίες που είχε ο Bizzari από διαφορετική πηγή και γι αυτό δεν θα μας απασχολήσουν ιδιαίτερα. Παρακάτω θα σημειώνουμε με (Ι) τα σημεία που προέρχονται από το Ιταλικό κείμενο του 1568, του οποίου μετάφραση στα Αγγλικά παραθέτει ο O’Malley, και με (Λ) αυτά από το Λατινικό κείμενο του 1573 που μετέφρασε στα Αγγλικά ο Sarton.

Καθώς ο Βεζάλιος έπλεε για την Ιταλία, μια βίαιη καταιγίδα (Λ) / η τύχη και αντίθετοι άνεμοι (Ι) ανάγκασε το πλοίο να καταφύγει στη Ζάκυνθο. Αρρώστησε και πέθανε λίγο αργότερα σε ένα έρημο μέρος, σε μια άθλια καλύβα (Λ) / άθλιο πανδοχείο (Ι), χωρίς καμία βοήθεια. Λίγο πριν το θάνατο του ένα πλοίο από την Αδριατική (Λ) / πλοία από τη Βενετία (Ι) άραξε/αν στην ίδια περιοχή. Ανάμεσα στους επιβάτες βρισκόταν ένας Βενετός χρυσοχόος, ο οποίος κατά τύχη περπάτησε κατά μήκος της παραλίας και έφτασε στο σημείο όπου κείτονταν άρρωστος ο Βεζάλιος (Λ) / τριγύριζε στο νησί και έμαθε κατά τύχη που κειτόταν άρρωστος ο άτυχος Βεζάλιος (Ι) . Αν και δεν τον γνώριζε (Λ) τον λυπήθηκε και έκανε ότι μπορούσε για να τον βοηθήσει. Προσπάθησε να πείσει τους νησιώτες να βοηθήσουν αλλά αυτοί αρνήθηκαν γιατί η περιοχή μαστιζόταν από επιδημία (Λ) / είχε υπάρξει επιδημία πριν λίγο καιρό (Ι) και φοβόντουσαν, ή ίσως επειδή ήταν αγροίκοι και απάνθρωποι. Αφού πέθανε ο Βεζάλιος, ο άξιος χρυσοχόος πλήρωσε πολλά λεφτά για να αγοράσει ένα κομμάτι γη (Λ) / έπεισε με μεγάλη δυσκολία τους ντόπιους να το επιτρέψουν (Ι) και τον έθαψε με τα ίδια του τα χέρια.

Το πρώτο που προσέχει ίσως κανείς είναι ότι η ιστορία διαπνέεται από μια γενικότερη ασάφεια. Σε μεγάλο βαθμό αυτό δικαιολογείται από το γεγονός ότι δεν τη διηγείται ο πρωταγωνιστής της αλλά κάποιος άλλος. Σίγουρα όμως δεν προσθέτει στην αληθοφάνεια της το γεγονός ότι δεν αναφέρεται ποιά ακριβώς ήταν η σοβαρή μολυσματική ασθένεια που τον σκότωσε ή, αν δεν γνώριζε, κάποιο από τα συμπτώματα της.

Εγείρονται και άλλα ερωτήματα, όπως ο λόγος για τον οποίο περιφερόταν στο νησί ή την έρημη παραλία ο χρυσοχόος. Συνήθως οι επισκέπτες εκείνης της εποχής φρόντιζαν να βρουν κάποιο κατάλυμα στο Borgo della Marina, φαγητό και ποτό, και κατόπιν να επισκεφτούν τα αξιοθέατα, όπως το κάστρο, εκκλησίες ή μοναστήρια. Γιατί να περιφέρεται ο χρυσοχόος σε έρημα ακρογιάλια; Η μοναδική περίπτωση να επισκεπτόταν κάποιο αξιοθέατο και να περνούσε από κάποια παραλία θα ήταν να πήγαινε στο Κερί, για να δει τη λεγόμενη Πηγή του Ηροδότου. Όμως δεν μας λέει τίποτα τέτοιο ο Bizzari. Αν ο χρυσοχόος του είχε πει ότι πήγαινε να δει ένα σημείο όπου πίσσα αναβλύζει μέσα από τη γη μάλλον θα το θυμόταν. Δίνει μάλιστα δύο διαφορετικές εκδοχές στα δύο κείμενα, κάτι που σημαίνει ότι δεν γνώριζε πραγματικά γιατί περιφερόταν ο χρυσοχόος.

 Ένα άλλο σοβαρό ζήτημα είναι ότι η διήγηση είναι ασυμβίβαστη με τις μαρτυρίες περί τάφου στη  Santa Maria delle Grazie. Ή ψευδόταν ο χρυσοχόος ή ψεύδονταν οι von Haimendorff και Zuallardo. Υπάρχουν όμως και άλλα σημαντικά ζητήματα αξιοπιστίας.

Αφού, σύμφωνα με τη διήγηση, ο Βεζάλιος ήταν για ένα μικρό διάστημα υγιής όταν έφτασε στη Ζάκυνθο γιατί βρισκόταν ακόμη σε αυτή την ερημιά; Το πρώτο πράγμα που θα έκανε κανείς θα ήταν να κατευθυνθεί σε κάποιο πολιτισμένο μέρος και κατά προτίμηση την πόλη.

Δεν αναφέρεται πουθενά η ύπαρξη συνταξιδιωτών, συνεπιβατών ή έστω μελών του πληρώματος του πλοίου του Βεζάλιου. Δίνεται η εντύπωση ότι τον είχαν εγκαταλείψει. Αυτό θα ήταν εξαιρετικά ασυνήθιστο, ειδικά όταν επρόκειτο για ευγενή και μάλιστα για άνθρωπο με μεγάλη φήμη. Ήταν ζήτημα τιμής για τους συνταξιδιώτες και πιθανών νομικών συνεπειών για τον κυβερνήτη του πλοίου. Το 15^ο αιώνα, ακόμη και νεκροί οι γόνοι αρχοντικών οικογενειών της Βενετίας μεταφέρονταν στους δικούς τους, θαμμένοι στη σαβούρα του πλοίου, για να κηδευτούν με όλες τις πρέπουσες τιμές (12). Ήδη δε από τότε η υπογραφή λεπτομερών συμβολαίων μεταξύ επιβατών και κυβερνητών ήταν κανόνας.

Η Ζάκυνθος εκείνη την εποχή ανήκε στη Βενετία. Υπήρχε κυβερνήτης, ο οποίος ήταν Βενετός ευπατρίδης, και ήδη από αρκετά χρόνια ‘υγειονόμοι’ (provveditori alla Sanità) (13). Αφού ο χρυσοχόος αντιμετώπισε δυσκολίες λόγω της συμπεριφοράς των ντόπιων, όπως ισχυρίζεται, γιατί δεν απευθύνθηκε στις αρχές; Στην πραγματικότητα ήταν σχεδόν αδύνατο να μην γνώριζαν οι αρχές την προσέγγιση του πλοίου του Βεζάλιου. Λόγω των συχνών πειρατικών επιδρομών υπήρχαν σκοπιές γύρω από το νησί για τουλάχιστον οκτώ μήνες το χρόνο, οι οποίες ειδοποιούσαν όταν κάποιο πλοίο προσέγγιζε μια έρημη ακτή. Ο John Locke αναφέρει το πως, με φωτιές, σήμαινε συναγερμός από τη μια άκρη της γειτονικής Κεφαλονιάς στην άλλη (14). Το σύστημα αυτό δεν αποτελούσε Κεφαλληνιακή ιδιαιτερότητα. Σύμφωνα με μια επιστολή του ηγουμένου της Μονής Στροφάδων Δανιήλ το 1532, δύο στρατιώτες, τοποθετημένοι στις νησίδες αυτές, επικοινωνούσαν με τη Ζάκυνθο από απόσταση περίπου 27 ναυτικών μιλίων (15).

Η Ζάκυνθος σε χάρτη του 1590.

Το χειρότερο σε αυτή την ιστορία είναι ότι αφήνει να διαφανεί καθαρά το κίνητρο του επινοητή της. Αυτό δεν είναι βέβαια άλλο από την ηρωοποίηση του εαυτού του. Αυτοσυστήνεται σαν ο γενναίος άνδρας, του οποίου η συμπόνια για τον πάσχοντα συνάνθρωπο, τον οποίο σημειωτέον δεν γνώριζε, οδήγησε στο να μην λάβει υπόψη του τον κίνδυνο να προσβληθεί από την ασθένεια, και που τελικά, όταν οι προσπάθειες του δεν έφεραν αποτέλεσμα, φρόντισε γενναιόδωρα για την ταφή. Οι αρετές του βέβαια διακρίνονται ακόμη καλύτερα αντιδιαστελλόμενες με την απονιά και τη δειλία των Ζακυνθινών. Και όμως, η σχεδόν παιδαριώδης ιστορία αυτού του όχι πολύ καλού αλλά μεγάλου ψεύτη έχει επιβιώσει επί σχεδόν 450 χρόνια! Σε αυτό πρέπει να συνετέλεσε το ότι η ιστορία του διαδόθηκε από τον Bizzari, επισκέπτη στη Βενετία, ο οποίος ζούσε στη βορειοδυτική Ευρώπη και φαίνεται ότι, μαζί με αρκετή ευπείθεια, δεν είχε καλή γνώση ούτε των συνθηκών στα νησιά του Ιονίου, ούτε της Μεσογειακής ναυτιλίας.

***

Θα στρέψουμε τώρα την προσοχή μας στην αντίπαλη μαρτυρία, την οποία μας μεταφέρει ο Γάλλος (Βουργουνδός) επιστήμονας και χαρτογράφος Johannes Metellus ή Jean Matal, εγκατεστημένος εκείνη την εποχή στην Κολωνία. Η μαρτυρία του δόθηκε από ένα Γερμανό από τη Νυρεμβέργη ονόματι Georg Boucher, παρουσία του Johannes Echtius, γνωστού Ολλανδού γιατρού της Κολωνίας.

Σύμφωνα με τον Johannes Metellus, σε Αγγλική μετάφραση που παραθέτει ο O’Malley (16), ο Boucher συνάντησε το Βεζάλιο στην Αίγυπτο. Ο Βεζάλιος επέστρεφε από την Ιερουσαλήμ και είχε λόγω φιλαργυρίας εφοδιαστεί με ανεπαρκές χρηματικό ποσό για το ταξίδι του, παρά το ότι περίμενε να λάβει μελλοντικά πολλά χρήματα από τους ανθρώπους με τους οποίους είχε συμφωνήσει ότι θα κάνει αυτό το ταξίδι. Αυτή η μεγάλη φιλαργυρία τον οδήγησε να εμπιστευτεί ένα πλοίο προσκυνητών αντί να περιμένει το Βενετικό στόλο, για τον οποίο είχε συστατική επιστολή από το βασιλιά της Ισπανίας και θα του παρείχε τη δυνατότητα δανεισμού. Επίσης λόγω φιλαργυρίας δεν εφοδιάστηκε καλά για το ταξίδι. Ο Boucher σκεφτόταν και αυτός την επιστροφή στη Βενετία και ο Βεζάλιος τον προσκάλεσε να πάει μαζί του. Δέχτηκε επειδή μιλούσαν την ίδια γλώσσα.

Το πλοίο, σπρωγμένο από καταιγίδες, δεν μπόρεσε να πλησιάσει στη στεριά για σαράντα ολόκληρες ημέρες. Αρκετοί από τους επιβάτες αρρώστησαν, κατά ένα μέρος από έλλειψη μπισκότου (γαλέτας ή παξιμαδιού) και κατά ένα μέρος από έλλειψη νερού. Το μυαλό του Βεζάλιου ταράχτηκε τόσο πολύ από τη ρίψη των νεκρών στη θάλασσα που αρρώστησε, πρώτα από ανησυχία και μετά από φόβο. Ζήτησε αν πεθάνει να μη γίνει τροφή για τα ψάρια σαν τους άλλους. Τελικά το πλοίο έφτασε στη Ζάκυνθο και, αμέσως μόλις μπόρεσε, ο Βεζάλιος  πήδησε έξω και προχώρησε προς την πύλη της πόλης όπου σωριάστηκε νεκρός. Ο Boucher τοποθέτησε μια πλάκα γι αυτόν σαν μνημείο. Αυτό είχε γίνει τον Οκτώβριο της προηγούμενης χρονιάς, δηλαδή το 1564, αφού ο Metellus έγραφε την άνοιξη του 1565.

Υπάρχουν ασάφειες και σε αυτή την αφήγηση, όπως θα έπρεπε να αναμένει άλλωστε κανείς, αλλά σε πολύ μικρότερο βαθμό από ότι σε αυτήν του Bizzari. Μας δίνει κάποιες λεπτομέρειες για το ταξίδι, την ασθένεια του Βεζάλιου, το χρόνο, τον τρόπο, και τον τόπο του θανάτου. Αυτό που είναι πολύ σημαντικό είναι ότι συμβιβάζεται εύκολα με τις μαρτυρίες των von Haimendorff και Zuallardo.

 Ο Βεζάλιος, σύμφωνα με το Boucher, πέθανε πολύ κοντά στην πόλη, στο βόρειο άκρο της οποίας βρισκόταν η Santa Maria delle Grazie. Όπως μας λέει ο Zuallardo εκεί θάβονταν οι Καθολικοί και οι ξένοι, και αφού ο Βεζάλιος ενέπιπτε και στις δύο κατηγορίες είναι επόμενο ότι θα θαβόταν εκεί. Επιπλέον ο Metellus μας λέει ότι ο Boucher φρόντισε να τοποθετηθεί πλάκα σαν μνημείο. Αυτό συνδυάζεται με το ταφικό επίγραμμα που έδωσε ο von Haimendorff, ενώ ήταν φαίνεται αρκούντως ελκυστική για να λεηλατηθεί από τους Τούρκους όπως λέει ο Zuallardo. Μας λέει επίσης ότι ο Βεζάλιος πέθανε τον Οκτώβριο, συμφωνώντας απόλυτα με την επιγραφή που δίνει ο von Haimendorff. Αξίζει ίσως να μην διαφύγει της προσοχής ότι η είδηση του θανάτου του Βεζάλιου μαθεύτηκε στο Λονδίνο από μια λακωνική διπλωματική πληροφορία, σταλμένη από τη Βιέννη την 9^η Νοεμβρίου 1564: Doctor Vesalius, returning from Jerusalem, is dead at Zante (17). Ο χρόνος κατά τον οποίο έγινε γνωστή η είδηση στη Βιέννη είναι συμβατός με το θάνατο του Βεζάλιου στα μέσα Οκτωβρίου στη Ζάκυνθο και την έλευση Γερμανόφωνων προσκυνητών κατευθυνόμενων προς βορράν.

Η αφήγηση αυτή δεν παρουσιάζει αντιφάσεις και η μόνη φαινομενικά βάσιμη ένσταση που έχει εγερθεί είναι αυτή του Νικολάου Βαρβιάνη. Δεν μπορεί, λέει ο Βαρβιάνης, να είναι αληθής η μαρτυρία επειδή η πόλη της Ζακύνθου δεν είχε ποτέ πύλη. Ο Βαρβιάνης δεν λαμβάνει όμως υπόψη του το γεγονός ότι η Ζάκυνθος είχε δύο πόλεις: την Terra, εντός των τειχών του κάστρου, και το Borgo della Marina, πολύ χαμηλότερα και γύρω από το λιμάνι. Η πρώτη είχε βεβαίως πύλες και, κατά συνέπεια, η ένσταση του δεν μπορεί να σταθεί αφού ο Metellus δεν διευκρινίζει σε ποιά πόλη αναφέρεται. Ακόμη και αν ο Metellus αναφερόταν στο Borgo della Marina δεν είναι υποχρεωτικό να κυριολεκτούσε. Δεν γνωρίζουμε ούτε τις ακριβείς διοικητικές ρυθμίσεις, ούτε τις λεπτομέρειες των οχυρώσεων του 1564. Μπορεί κάλλιστα ένα απλό σημείο ελέγχου να αναφέρεται σαν πύλη της πόλης. Στο χάρτη Città del Zanthe του Nicolò Gentilini το 1632 σημειώνονται τρεις γέφυρες στα νότια όρια της πόλης, από την Επισκοπιανή ως τον Άγιο Λάζαρο. Πολύ κοντά σε κάθε γέφυρα είναι σημειωμένο από ένα φυλάκιο (corpo di guardia). Ο λόγος ύπαρξης τους δεν μπορεί να ήταν άλλος από τον έλεγχο της εισόδου στο Borgo della Marina.

Ο Georg Boucher δεν ηρωοποίησε τον εαυτό του στη μαρτυρία που έδωσε στον Metellus. Η μοναδική πράξη για την οποία θα μπορούσε να διεκδικήσει εύσημα είναι, σύμφωνα με τη δική του ιστορία, η πληρωμή για την ταφόπλακα. Δεν φρόντισε καν να αναφέρει αν το ποσό που πλήρωσε ήταν μεγάλο, ή τουλάχιστον δεν το αναφέρει ο Metellus. Αν η πλάκα ήταν αυτή που πήραν οι Οθωμανοί, πιθανότατα για να την ξύσουν και να τη μεταπωλήσουν, θα πρέπει να συμπεράνουμε ότι το ποσό ήταν σημαντικό. Ο Boucher μάλλον είχε την οικονομική δυνατότητα να επωμιστεί το βάρος αγόγγυστα, οι περισσότεροι προσκυνητές άλλωστε την είχαν. Αντιμετώπισε την πράξη του σαν μια υποχρέωση προς το διάσημο συνταξιδιώτη του, ο οποίος είχε την επιπολαιότητα να μην πάρει μαζί του αρκετά χρήματα ούτε για μια ταφή αντάξια της κοινωνικής του θέσης.

Παρόλα αυτά η ιστορία του Boucher προκαλεί τον αναγνώστη να κρατήσει αποστάσεις παρουσιάζοντας μια σημαντική αδυναμία – εγείρει περισσότερα ερωτηματικά από όσα απαντά. Ενώ δεν γίνεται κάποια προφανής προσπάθεια εντυπωσιασμού, όπως στην ιστορία του χρυσοχόου, ούτε παρουσιάζει κραυγαλέες αντιφάσεις και ανακολουθίες στις οποίες προσκρούει βάναυσα ο μελετητής, κλυδωνίζεται από προβλήματα κυρίως εσωτερικά, τα οποία διαισθάνεται ο καθένας.

Δεν συμφιλιώνεται εύκολα η εικόνα του ανθρώπου που χωρίς ενδοιασμό ανέτεμνε πτώματα με την αγωνία του για την τύχη της δικής του σορού. Για να κάνει κάποιος προσκύνημα στους Αγίους Τόπους χρειαζόταν και κουράγιο εκτός από χρήματα. Η πιθανότητα να μην επιστρέψει κανείς δεν ήταν αμελητέα. Μια μικρή μειοψηφία από τους προσκυνητές, οι τολμηρότεροι, συνέχιζαν το προσκύνημα διασχίζοντας τις ερήμους του Σινά και κατέληγαν στην Αίγυπτο. Δεν ταίριαζε σε έναν από αυτούς να παρουσιάζεται άρρωστος από φόβο. Η πιθανότητα επίσης να πέθαναν από πείνα και δίψα επιβάτες αλλά όχι μέλη του πληρώματος φαντάζει εξωπραγματική. Τόσο εξωπραγματική όσο και η μυστηριώδης αρρώστια που προκαλούσε η πείνα και η δίψα, και που πιθανόν επέφερε το θάνατο του Βεζάλιου αφού είχε πλέον αγγίξει τη σωτηρία. Και όμως τα παράξενα, σχεδόν απίστευτα συμβάντα της μαρτυρίας αυτής, δοσμένα πολύ περιληπτικά από το Metellus, επιδέχονται μια ερμηνεία που τα στερεώνει διαπερνώντας τα σαν αόρατος σκελετός.

***

Ο Βεζάλιος δεν προσαρμόστηκε ποτέ στην Ισπανία και μετά το θάνατο του Καρόλου Ε΄ η κατάσταση είχε χειροτερέψει για τους ευνοημένους από αυτόν Φλαμανδούς της Βασιλικής Αυλής της Ισπανίας. Πιστεύεται ότι το προσκύνημα του Βεζάλιου ήταν, κατά ένα μέρος, μια εύσχημη δικαιολογία ώστε να εγκαταλείψει για πάντα την Ισπανία. Η κενή έδρα της Ανατομίας στην Πάδουα φαίνεται πως ήταν ένα επιπλέον κίνητρο. Ταυτόχρονα με το Βεζάλιο αναχώρησαν η σύζυγος και η κόρη του, με κατεύθυνση τη Φλάνδρα. Ο Βεζάλιος κατευθύνθηκε στη Βενετία, από όπου αναχώρησε για τους Αγίους Τόπους τον Απρίλιο σύμφωνα με τον Bizzari , ή το Μάρτιο, σύμφωνα με τον O’Malley.

Συνήθως οι προσκυνητές αναχωρούσαν από τη Βενετία πολύ αργότερα, το Μάιο, μετά την τελετή κατά την οποία ο Δόγης νυμφευόταν συμβολικά τη θάλασσα, ανήμερα της Αναλήψεως. Φαίνεται όμως ότι σε αυτή την περίπτωση εκμεταλλεύτηκαν την αναχώρηση του Giacomo Malatesta, που στελνόταν με στρατό στην Κύπρο (18). Πέρα από τα πλεονεκτήματα ασφαλείας που πρόσφερε αυτή η ευκαιρία, έδινε αρκετό καιρό στο Βεζάλιο να φέρει σε πέρας το προσκύνημα και να επιστρέψει έγκαιρα για την έναρξη του διδακτικού έτους στην Πάδουα. Μια τέτοια θεώρηση ταιριάζει απόλυτα με την ιστορία του Boucher και την ημερομηνία θανάτου του Βεζάλιου ως 15^η Οκτωβρίου. Εφόσον, όπως είπε ο Γερμανός, το πλοίο της επιστροφής έκανε 40 ολόκληρες ημέρες να φτάσει από την Αίγυπτο στη Ζάκυνθο, η ημερομηνία αναχώρησης του θα ήταν γύρω στις 5 Σεπτεμβρίου, δηλαδή αρκετά νωρίς.

Ταιριάζει επίσης με την έλλειψη χρημάτων του Βεζάλιου εκείνη τη στιγμή, σύμφωνα με τον Boucher. Ο ‘Βενετικός στόλος’, τον οποίο δεν ήταν διατεθειμένος να περιμένει ο Βεζάλιος, δεν ήταν βέβαια ο πολεμικός στόλος της Βενετίας αλλά η ετήσια εμπορική νηοπομπή, η muda της Αλεξάνδρειας. Για αιώνες απέπλεε συνήθως από τη Βενετία τον Αύγουστο, ή τις αρχές Σεπτεμβρίου, και έδενε στην Αλεξάνδρεια τον Οκτώβριο. Μαζί με τα μπαχαρικά και τα άλλα εμπορεύματα έπαιρνε μαζί της και όσους προσκυνητές βρίσκονταν εκεί, φτάνοντας στη Βενετία το Νοέμβριο. Η παράταση της διαμονής του Βεζάλιου κατά περίπου ενάμιση μήνα σήμαινε αρκετά έξοδα παραπάνω, χωρίς να λάβει κανείς υπόψη τι απρόοπτο μπορούσε να συμβεί σε αυτό το διάστημα.

Από αυτή την άποψη, η κατηγορία της φιλαργυρίας του Boucher εναντίον του Βεζάλιου δεν φαίνεται απόλυτα δικαιολογημένη. Ο Βεζάλιος ήταν πράγματι εύπορος αλλά βρισκόταν σε μια μεταβατική περίοδο της ζωής του και είναι πιθανόν να υπήρχαν εκκρεμότητες τις οποίες ο Boucher δεν θα ήταν σε θέση να γνωρίζει. Το ότι ο Φλαμανδός γιατρός περίμενε χρήματα από κάποιους μετά το προσκύνημα είναι ενδεικτικό.  Ίσως ο Βεζάλιος υποτίμησε το κόστος του ταξιδιού ή αντιμετώπισε απρόβλεπτα έξοδα, πράγμα συνηθισμένο σε τέτοια ταξίδια. Τα μπαξίσια, τα αυθαίρετα και εκβιαστικά ‘διόδια’, οι κλοπές, ακόμα και οι ληστείες, ήταν συνηθισμένα συστατικά του προσκυνήματος. Οι αρρώστιες και διάφορες άλλες καθυστερήσεις το ίδιο. Το σίγουρο είναι ότι, σύμφωνα πάντα με τον Boucher, ο Βεζάλιος θα ήταν αναγκασμένος να δανειστεί από τους Βενετούς εμπόρους ή πλοιάρχους, και είναι πολύ πιθανό ότι ήδη περνούσε με δανεικά.

Οι προσκυνητές έκαναν λεπτομερείς συμφωνίες με τους κυβερνήτες των πλοίων, μέρος των οποίων ήταν το είδος και η ποσότητα της παρεχόμενης διατροφής στη διάρκεια του ταξιδιού. Συνήθως τα πλοία μετέφεραν ακόμη και ζώα προς σφαγήν για να παρέχουν στους επιβάτες τους νωπό κρέας. Πέρα από τα συμφωνηθέντα οι ίδιοι οι προσκυνητές μετέφεραν είδη διατροφής, όπως καπνιστό κρέας ή κρασί, κατά βούληση. Οι πλουσιότεροι από αυτούς είχαν μαζί τους υπηρέτες και μαγείρους. Οποιοσδήποτε και αν ήταν ο λόγος, φιλαργυρία, οικονομικές δυσκολίες ή εφησυχασμός, ο Βεζάλιος πήρε μαζί του περιορισμένες προμήθειες.

Προσκυνητικό κάτεργο στη Ρόδο το 1483. Η κατασκευή που περικλείει τα ζώα είναι διακριτή μπροστά από το μικρότερο κατάρτι.

Δεν γνωρίζουμε με τι τύπο πλοίου ταξίδεψε, ούτε ποιά ήταν η διαδρομή που σκόπευαν να ακολουθήσουν. Επειδή ήταν πλοίο προσκυνητικό το πιθανότερο ήταν ότι είχε ήδη περάσει από την Παλαιστίνη και ότι ο επόμενος σταθμός θα ήταν ένα από τα λιμάνια της Κρήτης, μάλλον η Κάντια (Ηράκλειο). Ούτε σε Κρητικό λιμάνι όμως μπόρεσαν να μπουν, ούτε σε κανένα άλλο, για σχεδόν ενάμιση μήνα. Οι καταιγίδες είναι συνηθισμένες στην ανατολική Μεσόγειο στις αρχές του φθινοπώρου, και είναι βίαιες και γεμάτες ηλεκτρισμό. Φαίνεται ότι συνάντησαν τουλάχιστον δύο, που τους εξέτρεψαν επανειλημμένα από την πορεία τους. Είναι επίσης πιθανό να έκαναν σημαντικές ζημιές στον εξαρτισμό του πλοίου, έτσι που ακόμη και όταν ο άνεμος ήταν ευνοϊκός δεν μπορούσαν να τον εκμεταλλευτούν πλήρως. Δεν εκπλήσσει λοιπόν το ότι αντιμετώπισαν σοβαρή έλλειψη τροφίμων και νερού.

Δεν φαίνεται όμως ότι αυτά τους έλειψαν παντελώς. Ο Boucher δεν είπε ότι πέθαναν κάποιοι από ασιτία και αφυδάτωση αλλά από ασθένεια που προήλθε από την έλλειψη τροφίμων (μπισκότου) και νερού. Πολύ παράξενο πρέπει να θεωρηθεί το ότι αρρώστησαν μόνο κάποιοι από τους επιβάτες και όχι μέλη του πληρώματος. Το πλήρωμα όμως θα είχε πολύ μεγαλύτερες ανάγκες, τόσο σε τροφή όσο και σε νερό, αφού αυτοί, σε αντίθεση με τους επιβάτες, ήταν αναγκασμένοι να δουλεύουν. Δεν μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι επιβάτες αποκλείστηκαν από τα αγαθά αυτά. Κάτι τέτοιο θα είχε οδηγήσει σε συμπλοκές, ακόμη και φόνους, και δεν θα είχε παραληφθεί από τις πληροφορίες που μας μετέδωσε ο Metellus. Το πιθανότερο είναι ότι οτιδήποτε τρόφιμα είχαν απομείνει, και ότι νερό είχαν μαζέψει κατά τη διάρκεια των καταιγίδων, διανέμονταν σε πολύ περιορισμένες ποσότητες.  

Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε πότε ακριβώς αναγκάστηκε ο κυβερνήτης του πλοίου να περιορίσει τις μερίδες φαγητού και νερού, αυτό θα ήταν συνάρτηση του χρόνου κατά τον οποίο αντιλήφθηκαν το πρόβλημα και την εκτίμηση της σοβαρότητας της κατάστασης. Επειδή η Κρήτη απείχε αρκετές μέρες ταξίδι από την Αίγυπτο, ακόμη και με ιδανικό άνεμο σε όλη τη διάρκεια του ταξιδιού, και επειδή τα απρόοπτα ήταν κανόνας, φαίνεται απίθανο πλοίαρχος να απέπλεε χωρίς ικανά εφόδια για πολύ μεγαλύτερο διάστημα. Το ζήτημα δεν ήταν απλώς να μην πεινάσουν. Είχε κάνει συμβόλαια με τους προσκυνητές για το τι ακριβώς θα τους παρείχε και αυτοί ήταν, κατά κανόνα, άνθρωποι με επιρροή. Αν δεν ήταν σε θέση να κρατήσει την υπόσχεση του θα του κόστιζε ακριβά.

Ακόμη και αν κάποιοι από τους προσκυνητές είχαν μείνει εντελώς νηστικοί για τρεις εβδομάδες δεν δικαιολογείται θάνατος παρά μόνο σαν εξαίρεση, αφού σε αυτό το διάστημα ο οργανισμός καταναλώνει συσσωρευμένο λίπος. Κατόπιν αρχίζει η κατανάλωση μη ζωτικών ιστών. Αυτό όμως που κυριολεκτικά αποκλείει τόσο τη λιμοκτονία όσο και το θάνατο από αφυδάτωση είναι το ότι ο Βεζάλιος εμφάνισε συμπτώματα μόνο αφού κάποιοι άλλοι είχαν ήδη καταλήξει. Τέτοια διαφορά στην εμφάνιση και κατάληξη συμπτωμάτων ασιτίας δεν μπορεί να δικαιολογηθεί σε ένα ταξίδι μόλις 40 ημερών. Ούτε βέβαια θανάσιμη αφυδάτωση μπορεί να δικαιολογηθεί αφού σε αυτή την περίπτωση θα είχαν επηρεαστεί όλοι. Κανείς δεν είχε δικά του αποθέματα νερού και, ενώ για κάποιους η έλλειψη απέβη μοιραία, μερικοί τουλάχιστον άλλοι, όπως ο ίδιος ο Boucher, όχι μόνο δεν πέθαναν αλλά ούτε καν ασθένησαν. Πρέπει κατά συνέπεια ο Boucher να εννοούσε αυτό που είπε όταν μίλησε για ασθένεια, την οποία συνέδεε με τις ελλείψεις, και όχι για συμπτώματα ασιτίας και αφυδάτωσης.

Μπορούμε να συμπεράνουμε επίσης πως η μυστηριώδης ασθένεια δεν μεταδιδόταν από άνθρωπο σε άνθρωπο. Ο λόγος είναι πως αν η επώαση είχε σύντομη διάρκεια θα είχε εκδηλωθεί σε τουλάχιστον ένα άτομο στην αρχή του ταξιδιού και δεν θα είχε δώσει την εντύπωση ότι οφειλόταν στην έλλειψη τροφίμων και νερού. Αν δε είχε μακρά επώαση δεν θα προλάβαιναν να εμφανίσουν οι υπόλοιποι συμπτώματα στη διάρκεια του ταξιδιού. Και στις δύο περιπτώσεις βέβαια δεν θα είχαν επηρεαστεί μόνο επιβάτες.

Δύο είναι μόνο οι πιθανές αιτίες της μη μεταδοτικής νόσου που απομένουν: είτε  οφειλόταν στην έκθεση μέρους μόνο των επιβατών σε κάποιο μολυσματικό παράγοντα πριν επιβιβαστούν, είτε στη στέρηση από αυτούς κάποιου αναγκαίου συστατικού ή συστατικών. Η βεβαιότητα του Metellus για την αιτία της ασθένειας ίσως σημαίνει ότι μόλις έφτασαν στη Ζάκυνθο, και αφού έφαγαν και ήπιαν, τα συμπτώματα υποχώρησαν και οι ασθενείς θεραπεύτηκαν, οσοδήποτε προχωρημένη και αν ήταν η κατάσταση τους, με μοναδικό θύμα το Βεζάλιο, ο οποίος δεν πρόλαβε να θεραπευθεί. Η προσοχή μας πρέπει να στραφεί προς μία ασθένεια που υπολογίζεται ότι σκότωσε δύο εκατομμύρια ανθρώπους – στη μεγάλη τους πλειοψηφία ναυτικούς – μεταξύ του 1500 και του 1800: το σκορβούτο.

Το σκορβούτο προκαλείται από την έλλειψη ασκορβικού οξέως, δηλαδή βιταμίνης C. Η βιταμίνη C δεν μπορεί να παραχθεί από τον ανθρώπινο οργανισμό και η πρόσληψη της γίνεται μέσω της διατροφής, κυρίως από νωπές φυτικές τροφές. Η ασθένεια αυτή, άγνωστη ουσιαστικά πριν το τέλος του 15^ου αιώνα, εμφανίστηκε με τα πρώτα μεγάλα θαλάσσια ταξίδια, όταν οι ναυτικοί άρχισαν να διαπλέουν τους ωκεανούς και να τρέφονται για μήνες με συντηρημένα τρόφιμα, τα οποία δεν περιέχουν βιταμίνη C. Πέρασαν περίπου δύο αιώνες ώσπου η ανθρωπότητα να υποπτευθεί την αιτία του σκορβούτου και άλλος ένας για να λάβει μέτρα και να περιορίσει το κακό.

Το 1564 το σκορβούτο ήταν ακόμη μια σχετικά νέα, ελάχιστα γνωστή ασθένεια, και ειδικά στη Μεσόγειο κάτι που δεν θα περίμενε να συναντήσει ποτέ κανείς. Οι ναυτικοί της Μεσογείου έπιαναν λιμάνι κάθε λίγες μέρες, ή μερικές εβδομάδες στη χειρότερη περίπτωση, και ανεφοδιάζονταν με νωπά τρόφιμα τακτικά. Συμπτώματα σκορβούτου δεν εμφανίζονται πριν περάσει κάποιος πάνω από ένα μήνα στη θάλασσα, και πολύ συνηθέστερα δύο ή τρεις. Γι αυτό άλλωστε τα μέλη του πληρώματος του πλοίου του Βεζάλιου δεν αρρώστησαν στο διάστημα των 40 ημερών. Οι προσκυνητές όμως είχαν ήδη περάσει αρκετούς μήνες στις ερημιές της Μέσης Ανατολής, τρεφόμενοι με συντηρημένα τρόφιμα, και τα επίπεδα βιταμίνης C στον οργανισμό τους ήταν εξαιρετικά χαμηλά πριν ακόμη επιβιβαστούν.

Στα πλαίσια αυτής της εργασίας κατασκευάστηκε ένας κατάλογος με τα τρόφιμα που αναφέρονται από τον Ελβετό μοναχό Felix Faber  κατά την προετοιμασία της ομάδας του να μεταβούν στη Μονή της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά και από εκεί στην Αίγυπτο (19). Το σκέλος αυτό του ταξιδιού τους ξεκίνησε από τη Γάζα στις 9 Σεπτεμβρίου 1483 και έφτασαν στο Κάιρο στις 11 Οκτωβρίου. Στο διάστημα αυτό είδαν ελάχιστο πράσινο και βασίστηκαν ολοκληρωτικά στα τρόφιμα που μετέφεραν οι καμήλες και τα γαϊδούρια τους. Τα τρόφιμα αυτά ήταν: μπισκότο , καπνιστό κρέας, καπνιστό τυρί, καπνιστά ψάρια, αυγά, ρύζι, αμύγδαλα, λάδι (μάλλον ελαιόλαδο), βούτυρο, ξύδι, αλάτι, κρασί, ζωντανά πουλερικά και σταφίδες. Από αυτά οι σταφίδες περιέχουν, στην καλύτερη περίπτωση, ίχνη μόνο βιταμίνης C, ενώ στα κοτόπουλα βρίσκεται μόνο στα μικροσκοπικά τους συκώτια.  Οι υπόλοιπες τροφές δεν περιέχουν καθόλου. Ο Jean Thenaud το 1512 είχε και κρεμμύδια στις αποσκευές του. Αυτά περιέχουν ικανοποιητικές ποσότητες αλλά μόνο αν μπορείς να φας αρκετά.

Προσκυνητές στην Αίγυπτο το 1610.

Η διατροφή των προσκυνητών στα θαλασσινά τους ταξίδια ήταν πολύ παρόμοια, με την προσθήκη ίσως νωπού κρέατος. Οι εύποροι προσκυνητές θα έτρωγαν τα καλύτερα κομμάτια. Αυτά δεν  περιέχουν βιταμίνη C, η οποία βρίσκεται στα σχετικά περιφρονημένα από τους Δυτικούς εντόσθια και το μυαλό. Έπαιρναν κάποιες ποσότητες βιταμίνης C όταν βρίσκονταν σε πόλεις. Στη Γάζα ο Felix Faber έφαγε πολλά σύκα, τα οποία όμως περιέχουν πολύ λίγη, ενώ πήραν μαζί τους για την αρχή του ταξιδιού ρόδια, που περιέχουν σχετικά ικανοποιητικές ποσότητες. Τα σύκα, τα ρόδια, οι χουρμάδες και τα σταφύλια ήταν τα παραδοσιακά φρούτα της Παλαιστίνης, ήδη από τα Βιβλικά χρόνια. Ο Βεζάλιος όμως θα είχε φύγει από τη Γάζα το αργότερο στα τέλη Ιουλίου. Εκείνη την εποχή δεν υπάρχουν ακόμη φρέσκα σύκα, ρόδια και χουρμάδες. Μερικά είδη σταφυλιών ίσως είχαν ωριμάσει αλλά αυτά περιέχουν πολύ μικρές ποσότητες ασκορβικού οξέως ούτως ή άλλως. Δεν γνωρίζουμε το δρομολόγιο του, συνήθως όμως οι προσκυνητές πήγαιναν στο Κάιρο, και από εκεί με πλοιάριο στην Αλεξάνδρεια. Κρίνοντας από το ότι βιαζόταν να φύγει, σύμφωνα πάντα με τον Boucher, είναι πολύ πιθανό ότι δεν είχε προλάβει να ανεβάσει τα επίπεδα βιταμίνης C στον οργανισμό του.

Όσον αφορά αυτούς που νόσησαν επί του πλοίου, εκτός του ίδιου του Βεζάλιου, γνωρίζουμε μόνο ότι μερικοί πέθαναν, και συμπεραίνουμε, χωρίς να είμαστε απόλυτα σίγουροι, ότι ιάθηκαν όσοι αποβιβάστηκαν στη Ζάκυνθο. Αν υποθέσουμε ότι αυτοί είχαν συνταξιδεύσει με το Βεζάλιο από την Παλαιστίνη τότε η δίαιτα τους θα ήταν εξαιρετικά φτωχή σε βιταμίνη C, αν δεν την είχαν στερηθεί τελείως, από το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Ιουλίου, θεωρώντας ότι τότε πρέπει να ξεκίνησαν από τη Γάζα. Σε αυτή την περίπτωση το παράξενο θα ήταν να μην είχαν εμφανίσει συμπτώματα σκορβούτου πριν φθάσουν στη Ζάκυνθο, δεδομένου ότι και τους προηγούμενους μήνες η δίαιτα τους θα απείχε πολύ από το να είναι ιδανική. Όμως, παρά το ότι είναι σχεδόν σίγουρο ότι τα επίπεδα ασκορβικού οξέως στα σώματα του Βεζάλιου και των συμπροσκυνητών του ήταν πολύ χαμηλά, θα ήταν εξαιρετικά παρακινδυνευμένο να υποστηρίξουμε ότι ανέπτυξαν σκορβούτο χωρίς να γνωρίζουμε τι συμπτώματα παρουσίασαν.

Δυστυχώς ο Metellus δεν ανέφερε τα συμπτώματα της ασθένειας στους υπόλοιπους, αν και μας έδωσε κάποιες πληροφορίες για τον ίδιο το Βεζάλιο. Θα ήταν λάθος να συμπεράνουμε ότι ο Metellus, επιστήμονας και χαρτογράφος που ενδιαφερόταν σφοδρά για μακρινά ταξίδια και εξερευνήσεις, δεν ενδιαφέρθηκε για τη νόσο ή τα συμπτώματα της και για αυτό το λόγο δεν αναφέρθηκε σε αυτά. Πρόκειται για το αντίθετο ακριβώς. Ο λόγος για τον οποίο δεν αναφέρθηκε ήταν επειδή το σκορβούτο, έστω και μόνο εξ ακοής, ήταν γνωστό στους κύκλους του. Όμως αφενός  δεν είχε ακόμη αποκτήσει όνομα (20) και αφετέρου – επειδή τα συμπτώματα είναι πολλά και δεν εκδηλώνονται όλα, ούτε η εξέλιξη της νόσου είναι πάντοτε η ίδια – οι γιατροί της εποχής δεν ήταν απόλυτα σίγουροι ότι επρόκειτο για μία και την αυτή ασθένεια. Ακόμη και το πιο γνωστό από τα συμπτώματα, το πρήξιμο και η αιμορραγία των ούλων, παρουσιάζεται μόνο σε αυτούς που διαθέτουν οδοντοστοιχίες. Σχεδόν δύο αιώνες αργότερα, το 1762, ο χειρούργος του πολεμικού πλοίου America τελείωνε μια επιστολή του από τη Μανίλα ως εξής (21):

Οι αιτίες αυτής της θανάσιμης συμφοράς ήταν κυρίως η φοβερή ζέστη αυτού του κλίματος και οι κακές προμήθειες, δηλ. ψωμί γεμάτο σκουλήκια, χαλασμένο βοδινό και χοιρινό, νερό γεμάτο παράσιτα, και σε πολύ μικρές ποσότητες, και χαλασμένο ρύζι, που ακόμα και στην καλύτερη του κατάσταση είναι φτωχή και νερουλή τροφή.

Στο υπόλοιπο γράμμα του δίνει μια εκτεταμένη περιγραφή των συμπτωμάτων του σκορβούτου, που είχε σκοτώσει 130 από τα 420 μέλη του πληρώματος του America. Για αιώνες το σκορβούτο, είτε είχε όνομα είτε όχι, συνδεόταν με τις κακουχίες της μακρόχρονης παραμονής στη θάλασσα και τις ελλείψεις σε καλό φαγητό και νερό. Γι αυτό ο Metellus, γράφοντας στο γνωστό εκδότη της εποχής Arnold Birckmann το Νεότερο, δεν αναφερόταν σε μια συγκεκριμένη ασθένεια αλλά σε μια πιθανή ομάδα ασθενειών με κοινό αίτιο – και είναι το αίτιο, δηλαδή οι ελλείψεις, στο οποίο εστίασε την προσοχή του. Είναι χαρακτηριστικό ότι, στα πλαίσια της σύντομης περιγραφής των γεγονότων, επαναλαμβάνει τέσσερεις φορές για παραδειγματισμό ότι ο εφοδιασμός του Βεζάλιου ήταν ελλιπής λόγω φιλαργυρίας.

Χάρτης της Ιαπωνίας από τον Metellus, 1596.

Χρειάζονται οπωσδήποτε περισσότερα από υποθέσεις, οσοδήποτε λογικές και αν είναι, για να κατασταλάξουμε στην αιτία θανάτου του φημισμένου γιατρού. Ευτυχώς, για τον ίδιο το Βεζάλιο, γνωρίζουμε από το γράμμα του Metellus δύο συγκεκριμένα συμβάντα. Το πρώτο είναι οι δραματικές μεταβολές στην προσωπικότητα του. Αυτό είναι ένα από τα λίγο γνωστά αλλά πολύ χαρακτηριστικά συμπτώματα του σκορβούτου. Το ασκορβικό οξύ εμπλέκεται σε πολλές διεργασίες του οργανισμού και γι αυτό ο κατάλογος των συμπτωμάτων είναι ευρύτατος. Ανάμεσα στα συνηθέστερα πρώιμα συμπτώματα είναι η ωχρότητα του προσώπου, η απραξία, η εύκολη κόπωση, καθώς και ψυχικές διαταραχές (22). Ο λόγος για το τελευταίο είναι ότι η βιταμίνη C παίζει σημαντικό ρόλο στη σύνθεση νευροδιαβιβαστών, όπως η σεροτονίνη και η νορεπινεφρίνη.

Μπορεί να είναι πολύ δύσκολο να παρατηρήσει κανείς ωχρότητα στο πρόσωπο κάποιου που έχει περάσει ολόκληρο το καλοκαίρι τριγυρίζοντας στη Μέση Ανατολή. Και βέβαια ούτε η απραξία και η γρήγορη κόπωση παρατηρούνται εύκολα σε έναν επιβάτη πλοίου. Είναι απόλυτα φυσικό η πρώτη μεταβολή που αντιλήφθηκε ο Boucher να ήταν η αλλαγή στη συμπεριφορά του Βεζάλιου. Ανίκανος όμως να δει την ψυχική μεταβολή σαν σύμπτωμα νόσου, και μη έχοντας αντιληφθεί κάποιο άλλο σύμπτωμα, τη θεώρησε παράγοντα που συνετέλεσε στην εμφάνιση της. Γι αυτό και είπε στο Metellus ότι ο Βεζάλιος αρρώστησε από την ανησυχία και το φόβο του.

Το δεύτερο είναι ο ξαφνικός του θάνατος. Είναι και αυτό χαρακτηριστικό του σκορβούτου. Αν και υπάρχουν πολύ πιο σύγχρονες ιατρικές αναφορές του φαινομένου, αξίζει να ανατρέξουμε στο Σκώτο James Lind, ένα γιατρό που είχε εξετάσει χιλιάδες ασθενείς με σκορβούτο και ήταν ο πρώτος που πραγματοποίησε κλινικό πείραμα θεραπείας της νόσου το 1747. Ο Lind, του οποίου οι παραινέσεις για χορήγηση εσπεριδοειδών στους ναυτικούς δυστυχώς δεν εισακούσθηκαν, αναφέρει αυτό το φαινόμενο επανειλημμένα και λέει χαρακτηριστικά (23):

Γι αυτό τέτοιοι άνθρωποι πέφτουν κάτω νεκροί ξαφνικά, χωρίς άλλη ορατή αιτία θανάτου κατά τη νεκροψία εκτός του ότι οι αδυνατισμένοι κόλποι της καρδιάς τους είναι μεγεθυμένοι και φουσκωμένοι με αίμα. Έχουν παρατηρηθεί να ασθμαίνουν ή να λαχανιάζουν για περίπου μισό λεπτό πριν καταλήξουν.

Ο Lind, αλλά και άλλοι, όπως ο χειρούργος του πλοίου America, συνδέουν τους ξαφνικούς θανάτους με αλλαγές στις συνθήκες. Πολλοί ασθενείς πέθαναν στις βάρκες που τους μετέφεραν στην ξηρά ή κατά τη διάρκεια προσπάθειας. Για τον Βεζάλιο ο Metellus αναφέρει ότι έπεσε νεκρός κοντά στην πύλη της πόλης. Ίσως αυτό σημαίνει ότι κουράστηκε στην προσπάθεια του να προσεγγίσει την πόλη. Δεν γνωρίζουμε πόσο μακριά από εκείνο το σημείο είχε αποβιβαστεί  αλλά για κάποιον που υποφέρει από σκορβούτο ακόμη και λίγα μέτρα μπορούν να αποβούν μοιραία.

Σύμφωνα με την παράδοση το πλοίο του Βεζάλιου προσέγγισε σε ένα σημείο του κόλπου του Λαγανά, στα νότια του νησιού. Σαν σημείο απόβασης είναι πολύ πιθανό για ένα πλοίο με ζημιές, με εξαντλημένες προμήθειες και πολλούς σοβαρά ασθενείς επιβάτες, ενώ ταιριάζει με μια πορεία από νότια ή νοτιοδυτικά. Η απόσταση από την πόλη είναι περίπου οκτώ χιλιόμετρα, δηλαδή πολύ μεγάλη για κάποιον ασθενή, ακόμη και αν δεν υπέφερε από πόνους στις αρθρώσεις ή πρήξιμο των ποδιών, όπως πολλά θύματα του σκορβούτου. Δεν αποκλείεται όμως να είχαν βρεθεί υποζύγια που να μετέφεραν μερικούς από τους επιβάτες. Σε αυτή την περίπτωση το σημείο όπου άφησε την τελευταία του πνοή ο πατέρας της Ανατομίας θα ήταν το, ξύλινο ακόμη τότε, γεφύρι του Αγίου Λαζάρου, το σημείο δηλαδή από το οποίο ξεκινούσε ο μουλαρόδρομος για τα χωριά του νησιού.

Εναλλακτικά, αν είχε πάει κατευθείαν για να συναντήσει τις αρχές του τόπου, το σημείο θα ήταν μία από τις δύο πύλες του κάστρου στις οποίες κατέληγαν οι διακλαδώσεις της Strada Giustiniana. Είναι αμφίβολο όμως αν στην κατάσταση του θα του είχε επιτραπεί να περάσει μέσα από το Borgo della Marina, παρόλο που δεν είχε κατασκευαστεί ακόμη στη Ζάκυνθο λοιμοκαθαρτήριο. Υποψηφιότητα θέτει και το γεφύρι της Επισκοπιανής αν το πλοίο είχε αράξει κάπου μεταξύ του σημερινού Αγίου Χαραλάμπη και των Λαζαρέτων. Όσο όμως δεν υπάρχει κανένα σχετικό στοιχείο το μόνο που μπορεί να ειπωθεί είναι πως, με βάση την περιγραφή του Metellus, ο Βεζάλιος εξέπνευσε πλησιέστατα, ή και πιθανότατα μέσα στα σημερινά όρια, της πόλης της Ζακύνθου.

***

Ανακεφαλαιώνοντας μπορούν να εκτεθούν τα ακόλουθα συμπεράσματα:

Η περιγραφή των γεγονότων από τον ανώνυμο Βενετό χρυσοχόο, την οποία μετέφερε ο Pietro Bizzari, κρίνεται ως αναξιόπιστη, φανταστική και κατασκευασμένη από την αρχή μέχρι το τέλος. Οι λόγοι είναι αρκετοί, και εκτέθηκαν αναλυτικά, με κυριότερο τη σύγκρουση της με δύο μαρτυρίες περί ύπαρξης επιγεγραμμένου τάφου στην εκκλησία Santa Maria delle Grazie. Οι δύο αυτές μαρτυρίες, των Christoph Furer von Haimendorff και Giovanni Zuallardo, είναι ανεξάρτητες, αλληλοϋποστηρίζονται, δεν υπάρχει πίσω τους κανένα ιδιοτελές κίνητρο, προέρχονται από γνωστούς περιηγητές που πέρασαν από το νησί, και είναι μοναδικές, με την έννοια ότι εκτός της περιγραφής του Bizzari δεν υπάρχει κανένα αντίθετο στοιχείο. Αυτό πρέπει ίσως να τονιστεί και πάλι, επειδή αρκετοί έχουν κατά το παρελθόν αποπειραθεί να παρουσιάσουν αστήρικτες υποθέσεις, δικές τους ή άλλων, σαν στοιχεία.

Αντίθετα με αυτήν του χρυσοχόου, η περιγραφή του Georg Boucher, έτσι όπως διασώθηκε από τον Johannes Metellus, κρίνεται ειλικρινής, ακριβής και αξιόπιστη. Οι αμφιβολίες τις οποίες έχει προκαλέσει, για αιώνες ολόκληρους, έχουν σε μεγάλο βαθμό την πηγή τους στο ξεπέρασμα της ανθρώπινης φαντασίας από την πραγματικότητα για μια ακόμη φορά. Πιο συγκεκριμένα, βρίσκεται σε πλήρη αρμονία με τις μαρτυρίες των von Haimendorff και Zuallardo, όσον αφορά τον τόπο, το χρόνο και την περιγραφή του τάφου. Δεν παρουσιάζει καμία αντίφαση, δεν την διακρίνει προσπάθεια αυτοπροβολής, ή κάποια άλλη υστεροβουλία, και δεν δίνει την εντύπωση ότι κάποια από τις αναπόφευκτες ασάφειες και παραλείψεις είναι σκόπιμη.

Το σημαντικότερο στην αξιολόγηση της είναι η απόλυτη συμβατότητα των συνθηκών που περιγράφει, και αυτών στις οποίες παραπέμπει, με την εκδήλωση σκορβούτου στον Βεζάλιο, ενώ παράλληλα περιγράφει δύο από τα λιγότερο γνωστά αλλά πολύ χαρακτηριστικά συμπτώματα της ασθένειας στο πρώιμο στάδιο και στην κατάληξη. Επειδή η ασθένεια αυτή ήταν εκείνη την εποχή ελάχιστα γνωστή και μελετημένη μπορεί να θεωρηθεί ότι σκοπιμότητα σε αυτό το συνδυασμό από τον Boucher είναι εντελώς αδύνατη. Σκοπιμότητα στην παρουσίαση της από τον Metellus, ο οποίος πρέπει να γνώριζε κάποια πράγματα για το σκορβούτο, μπορεί να χαρακτηριστεί σαν απίθανη. Θα χρειαζόταν η συνέργεια του γιατρού Johannes Echtius, παρόντα στη συζήτηση, τη μαρτυρία του οποίου επικαλείται ο Metellus.  Η πιθανότητα σύμπτωσης τέλος, ήδη αμελητέα, μηδενίζεται από την εκτίμηση του γνωστού χαρτογράφου ότι ο Βεζάλιος απεβίωσε μετά από ασθένεια που προκάλεσε η μακρά  παραμονή του πάνω σε πλοίο με ελλιπείς προμήθειες. Στην εποχή του αυτό σήμαινε σκορβούτο, έστω και αν η ασθένεια αυτή δεν είχε ακόμη όνομα. Εμείς δεν μπορούμε παρά να συμφωνήσουμε με τη διάγνωση.

--------------------------------------------------------------------------- 

(1)  Itinerarium Aegypti, Arabiae, Palaestinae, Syriae, aliarumque regionum orientalium, Νυρεμβέργη 1621. Η αναφορά στον τάφο του Βεζάλιου βρίσκεται στη σελίδα 2.

(2)  Στην πραγματικότητα η Santa Maria, κοντά στη θάλασσα και περίπου 600 μέτρα βορείως του λιμανιού, δεν ήταν μοναστήρι. Υπήρχε όμως μοναστήρι πολύ κοντά, τόσο που τα δύο να συγχέονται ή να παρουσιάζονται σαν ένα και το αυτό σύμπλεγμα.

(3)  Andreas Vesalius of Brussels 1514 – 1564, University of California Press, 1964. Η επιγραφή αναφέρεται στη σ. 312.

(4)  Il devotissimo Viaggio Di Gierusalemme, Ρώμη 1595, σσ. 85 – 86.

(5)  Το 1571, λίγο πρίν τη συντριβή του Οθωμανικού στόλου στη ναυμαχία της Ναυπάκτου, μια ισχυρότατη μοίρα με διοικητή τον Ουλούτζαλη (Uluç Ali) είχε αποβιβάσει 12,000 άνδρες στη Ζάκυνθο. Οι ντόπιοι αποσύρθηκαν στο κάστρο, και σε άλλα οχυρά σημεία όπως στην περιοχή του Καλιπάδου, εγκαταλείποντας το λιμάνι στους Τούρκους και τους Βορειοαφρικανούς. Ο Γιαλός, ή Borgo della Marina, δηλαδή η σημερινή πόλη, λεηλατήθηκε και κάηκε. Η Santa Maria, όπως και οι άλλες εκκλησίες, θα ήταν σίγουροι στόχοι των λεηλασιών.

(6)  The voyage of M. John Locke to Jerusalem, The Principal Navigations, Voyages, Traffiques and Discoveries of the English Nation του Richard Hakluyt, τόμος 5, έκδοση 1904, σελ. 82.

(7)  A relation of a journey begun Anno Domini 1610, έκδοση του 1621, σελ. 8.

(8)  Η περίπτωση του Νικολάου Βαρβιάνη είναι χαρακτηριστική. Στην ανακοίνωση του στην Ακαδημία Αθηνών το 1952 (μέσω του μέλους Σ. Δοντά) αναφέρει σαν δήθεν στοιχεία ένα επίγραμμα του Justus Rycquius Gandensis, ο οποίος δεν είχε καν γεννηθεί όταν απεβίωσε ο Βεζάλιος, και τις έρευνες για τον τάφο στην περιοχή του Λαγανά από Μαλτέζους ιερείς και Άγγλους στα τέλη του 19^ου αιώνα ή στις αρχές του 20^ου. Συνεδρία της 3^ης Απριλίου 1952, τόμος 27, σσ. 193 – 196, Αθήνα 1952.

(9)  The Death and Burial of Vesalius, and, incidentally, of Cicero, Isis, τόμος 45, The University of Chicago Press, Ιούλιος 1954, σσ. 131 – 137.

(10)  Andreas Vesalius’ Pilgrimage, Isis, τόμος 45, The University of Chicago Press, Ιούλιος 1954, σσ. 138 – 144.

(11)  Πρόκειται πιθανότατα για τον Giacomo Malatesta, κοντοτιέρο της εποχής στην υπηρεσία της Βενετίας.

(12)  Tullio Vidoni, The journal of Roberto Da Sanseverino: A Study of Navigation and Seafaring in the Fifteenth Century, Διδακτορική διατριβή, University of British Columbia 1993, σ. 109.

(13)  Κατερίνα Κωνσταντινίδου, Το κακό οδεύει έρποντας: Οι λοιμοί της πανώλης στα Ιόνια Νησιά (17^ος – 18^ος αι.), Istituto Ellenico, Βενετία 2007, σ. 104.

(14)  Βλέπε σημ. 6. Η συγκεκριμένη αναφορά στη σ. 81.

(15)  I Diarii di Marino Sanuto, τόμος LVI (26), 104.

(16)  Όπως σημ. 3, σσ. 310-311.

(17)  Max H. Fisch, Vesalius in English State Papers, Bull Medical Library Association, Απρίλιος 1945, 33 (2), σσ. 231 – 253.

(18)  Η πληροφορία αυτή του Bizzari δεν προερχόταν από τον ανώνυμο χρυσοχόο και δεν υπάρχει λόγος αμφισβήτησης της.

(19)  Χρησιμοποιήθηκε το βιβλίο Once to Sinai: The further pilgrimage of Friar Felix Fabri, του H.F.M. Prescott, Νέα Υόρκη 1958.

(20)  Η λέξη πρωτοεμφανίστηκε ακριβώς εκείνη την εποχή με πιθανή προέλευση την Ολλανδία ή τη Γερμανία.

(21)  James Lind, A Treatise on the Scurvy, έκδοση του 1772, σσ. 279 -282.

(22)  J.V. Hirschmann και Gregory J. Raugi, Scurvy in Adults, Journal of the American Academy of Dermatology, τόμος 41, σσ. 900-901.

(23)  Βλέπε σημ. 21, σ. 250.