Ο τάφος του Ανδρέα Βεζάλ

Όποιος έπαιξε ποτέ ποδόσφαιρο μπορεί να με καταλάβει. Φαντάσου να περνάς από ένα γήπεδο και να παίζει η ομάδα του χωριού σου. Δεν θα θες να μπεις μέσα και να παίξεις αν μπορείς; Και αν δεν μπορείς να παίξεις, δεν θα σταθείς να παρακολουθήσεις και, αν δεν πηγαίνει καλά ο αγώνας, να τα βάλεις με το διαιτητή, τον προπονητή, τους παίχτες, τη διοίκηση, την τύχη, ή οτιδήποτε άλλο πιστεύεις ότι φταίει; Πόσο μάλλον όταν το χωριό σου δεν παίζει αυτή τη φορά με το Βαρθολομιό αλλά κόντρα σε ένα από τα Κάτου Χωριά, και πιο συγκεκριμένα το Βέλγιο. Όχι πως οι Βέλγοι παίζουνε καμιά μεγάλη μπάλα – σκορποχώρι είναι, δεν βρίσκονται, ούτε μιλιούνται μεταξύ τους, και οι μισοί είναι πέρα βρέχει. Έλα όμως που η ομάδα μας μπήκε στο γήπεδο τρακαρισμένη και βρεθήκαμε να χάνουμε 1 – 0 με αυτογκόλ μετά από σύγχυση στην άμυνα σε στημένη φάση ...  Σου ’ρχεται να φας το καπέλο σου! Θες να φωνάξεις στον προπονητή να στήσει την ομάδα διαφορετικά, να αλλάξει τακτική – πάντα, όποιος είναι έξω απ’ το χορό πολλά τραγούδια ξέρει. Η εικόνα του φωνασκούντος εξωφυλαρούχα δεν συνάδει όμως με την αντίληψη μου περί προσωπικής αξιοπρέπειας και έτσι αποφάσισα να κάτσω στα αυγά μου.

Αυτά ώσπου σε μια απαντητική επιστολή στο Φίλιππο Συνετό της εφημερίδας Ερμής εξέθεσα την άποψη μου για το που είναι θαμμένος ο Βεζάλ. Για όσους δεν έχουν ακούσει για το Βεζάλ να πω ότι είναι ο πατέρας της σύγχρονης ανατομίας, ο άνθρωπος που έφερε τα πάνω κάτω στην ιατρική παρά τις αντιδράσεις του επιστημονικού κατεστημένου της εποχής του, ενός κατεστημένου που στηριζόταν ακόμα στις διδαχές των αρχαίων Ελλήνων και ιδιαίτερα του Γαληνού. Ήταν Φλαμανδός, γεννημένος στις Βρυξέλλες, και το πραγματικό του όνομα ήταν Andries van Wesel, αν και είναι περισσότερο γνωστός με τη Λατινική εκδοχή του ονόματος του σαν Andreas Vesalius. Διδάχτηκε και δίδαξε στο Πανεπιστήμιο της Πάδουας και ήταν για χρόνια χειρούργος στην Αυλή του Αψβούργου αυτοκράτορα Κάρολου Ε΄ – o οποίος του παραχώρησε τον τίτλο του κόμη και γενναία σύνταξη – και του γιού του Φίλιππου Β΄ της Ισπανίας. Το 1564 έκανε ένα προσκύνημα στους Αγίους Τόπους. Στο γυρισμό, μετά από ένα δύσκολο ταξίδι, το πλοίο του έφτασε στη Ζάκυνθο και εκεί ξεψύχησε, κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες, σε ηλικία 50 χρονών.

Πιστεύεται ότι στη Ζάκυνθο αποβιβάστηκε σε ένα σημείο του κόλπου του Λαγανά, και κατά μία άποψη πέθανε και θάφτηκε εκεί. Κατά μία άλλη ο τάφος του βρισκόταν στην παλιά καθολική εκκλησία της Santa Maria delle Grazie στην πόλη. Τη δεκαετία του 1950 μπήκε μια αναθηματική πλάκα στην παραλία του Λαγανά – τότε που σε ολόκληρα χιλιόμετρα υπέροχης αμμουδιάς υπήρχαν μόνο δύο-τρία ‘κέντρα διασκεδάσεως’ – και έμεινε εκεί παραμελημένη ανάμεσα στις αχιβάδες και τις χελωνοφωλιές, να θυμίζει στους λουόμενους και τους περιπατητές την υποτιθέμενη τελευταία κατοικία του μεγάλου ανατόμου.  

Πέρασαν τα χρόνια και ο Λαγανάς συμπεριελήφθη στους πιο κακόφημους τουριστικούς προορισμούς της Μεσογείου, μαζί με τα Μάλια, το Φαληράκι και τον Κάβο. Σταμάτησαν να γεννάνε σε εκείνο το σημείο οι χελώνες, ούτε αχιβάδες δεν βρίσκεις πια εύκολα, σε λίγο θα σταματήσουν να περνάνε από πάνω και τα χελιδόνια. Κάποια χειμωνιάτικη νύχτα εξαφανίστηκε και η επιγραφή. Λέγεται πως πετάχτηκε γιατί εμπόδιζε την επέκταση παρακείμενης τουριστικής επιχείρησης. Ω φιλτάτη πατρίς, ω θαυμασία νήσος, Ζάκυνθε, συ μου έδωκας την πνοήν κι εγώ σε φτύνω στα μούτρα – κλασσική περίπτωση! Αν ο σερβιτόρος αυτού του blog όμως πίστευε πως εκεί βρισκόταν θαμμένος ο μεγάλος Βέλγος, τότε θα θεωρούσε ακόμη πιθανότερο να είχε πάρει την πλάκα ο ίδιος ο Βεζάλ για να πάει να αναπαυθεί εν ειρήνη οπουδήποτε αλλού.

Αυτό είπα στον Φίλιππο Συνετό όταν με ρώτησε, ότι δεν είχε θαφτεί στο Λαγανά ο θεμελιωτής της σύγχρονης ανατομίας, και αυτός είχε την καλοσύνη να με ενημερώσει ότι μου έκανε την τιμή να δημοσιεύσει την Παρασκευή 17 Φεβρουαρίου το μεγαλύτερο μέρος της απάντησης μου. Με αυτή τη ‘μποσία’ βρέθηκα, εκών άκων, στον αγωνιστικό χώρο. Για να ενημερώσω λοιπόν όσους άνοιξαν μόλις τώρα την τηλεόραση τους – ναι, μέχρι και η ΕΡΤ αναμεταδίδει στιγμιότυπα – το 2014 συμπληρώνονται 500 χρόνια από τη γέννηση του Βεζάλ και 450 από το θάνατο του. Σε κάτι τέτοιες επετείους, κάθε 50 ή 100 χρόνια, θυμούνται οι Κατωχωρίτες το διάσημο συμπατριώτη τους και διοργανώνουν με αυτή την αφορμή κάποιο πανηγύρι. Στείλανε λοιπόν μια ομάδα στο Τζάντε, σφύριγμα του διαιτητή, έναρξη του αγώνα.

Έκανε κάποιος μια πολύ βαθειά σέντρα, δεν ξέρω από ποιά ομάδα, αυτό το στιγμιότυπο το έχασα κι εγώ, ήγουν, εκτός από μουσικές εκδηλώσεις, να γίνει και ένα πανευρωπαϊκό ιατρικό συνέδριο στη Ζάκυνθο προς τιμήν του Βεζάλ. Δεκτή με ενθουσιασμό από όλους η πρόταση αλλά δεν πρόλαβαν να τρίψουν τα χέρια τους τρις οι ξενοδόχοι και οι Βέλγοι ανακάλυψαν πως η πλάκα του Λαγανά είχε γίνει άφαντη. Θέλουμε τον τάφο, είπαν, πως θα κάνουμε εκδηλώσεις χωρίς τάφο. Οι δικοί μας, αντί να αντιτάξουν την περιώνυμη νεοελληνική αναισθησία και να πουν ‘Τι να τον κάνετε τον τάφο ρε παιδιά, ιατρικό συνέδριο είπαμε να κάνουμε, όχι τρισάγιο’, πληγώθηκαν στο φιλότιμο. Έχουμε λοιπόν το μοναδικό στον αιώνα μας φαινόμενο να έχουν ξαμοληθεί ψάχνοντας οι σύνδικοι, η σκόλα των μέντικων, η μανίφικα κομμουνιτά του Πισινόντα, το τσέρνιδο τώρα τελευταία, και πολλοί άλλοι. Εγώ θα συνιστούσα ψυχραιμία στη ομάδα επειδή:

Α) Ο τάφος του Βεζάλ δεν είναι στο Λαγανά. Ήταν στον περίβολο της Santa Maria delle Grazie και έχει καταστραφεί ή θαφτεί από μπάζα σεισμών αιώνες τώρα. Αν θέλουν οι Βέλγοι να προσπαθήσουμε να τον βρούμε θα πρέπει να πληρώσουν, γιατί θα χρειαστεί να ανασκάψουμε μεθοδικά κάνα δύο οικοδομικά τετράγωνα. Η εκκλησία, και το παρακείμενο μοναστήρι, ήταν κοντά στην Αγία Τριάδα. Το μοναστήρι, που αργότερα έγινε νοσοκομείο και μετά στρατώνας, ήταν πάνω στο κύμα, η εκκλησία λίγο πιο μέσα. Επειδή δεν γνωρίζουμε που ακριβώς ήταν ο τάφος σε σχέση με αυτά τα κτίρια θα πρέπει να ψαχτεί όλη η περιοχή, η οποία είναι κατά το μεγαλύτερο μέρος οικοδομημένη. Αν τυχόν δεν μας πιστεύουν δεν πειράζει. Ας πιστέψουν το συντοπίτη τους, το Johannes Schwallart, πιο γνωστό σαν Giovanni Zuallardo, που πέρασε από τη Ζάκυνθο το 1586, το ίδιο κάνει.

Β) Οι Βέλγοι δεν καίγονται και πολύ, ούτε για τον τάφο του Βεζάλ ούτε για τις τελευταίες του ώρες. Δεν νομίζω πως γίνομαι άδικος. Αν πραγματικά πίστευαν πως ο τάφος ήταν στο Λαγανά γιατί δεν έψαξαν να τον βρούν τόσα χρόνια; Γιατί εγκατέλειψαν την περιοχή στην ανύπαρκτη φροντίδα της μικρούλας και αναρχοκυματοειδώς αναπτυσσόμενης Ζακύνθου; Και αν δεν ήταν σίγουροι γιατί δεν φρόντισαν να σιγουρευτούν; Πόσο ανέλυσαν και αξιολόγησαν τις υπάρχουσες πληροφορίες για να δουν αν μπορούν να κατασταλάξουν στο τι έγινε εκείνο το φθινόπωρο του 1564; Αφήστε να σας πω εγώ – καθόλου! Δεν θα σας πω τώρα που το στηρίζω αυτό, μην το περιμένετε σε αυτή την ανάρτηση, θα σας προϊδεάσω όμως. Αν υποθέσουμε πως ένας υγιής γνωστός σας πέθαινε στην Ανταρκτική, δεν θα αναρωτιόσαστε μήπως πέθανε από το κρύο, ειδικά αν υπήρχε μάρτυρας που υποστήριζε ότι είχε παρουσιάσει φαινόμενα υποθερμίας; Ή μήπως θα δεχόσαστε μια άλλη μαρτυρία, ότι τον έφαγε πολική αρκούδα, τη στιγμή που είναι γνωστό πως αυτά τα ζώα δεν διαβιούν στην Ανταρκτική;

Γ) Αν οι Βέλγοι είχαν κάνει το καθήκον τους, αν είχαν δείξει ενδιαφέρον, δεν θα εξαφανιζόταν η πλάκα. Θα είχε διαμορφωθεί και ο χώρος και ... και ... και ... Φυσικά θα βοηθούσαν και οι Ζακυνθινοί αντί να προτιμούν να ξεχνάνε το Βεζάλ και την ιστορία του. Εννοώ πως τα μισά σχεδόν βιβλία και άρθρα που αναφέρουν το θάνατο του Βεζάλ λένε πως οι Ζακυνθινοί τον άφησαν να πεθάνει από την πείνα! Τα πιο πολλά από τα υπόλοιπα αποφεύγουν να πάρουν θέση. Ο θάνατος του Βεζάλ, διαχρονικά, μόνο διαφήμιση δεν ήταν για το νησί.

Δ) Εμείς τώρα καιγόμαστε. Γενιές ολόκληρες δεν δίναμε σημασία στην άδικη ρετσινιά που μας κόλλησε ένας ψευταράς χρυσοχόος, γιατί γνωρίζαμε στο είναι μας πως, ότι ελαττώματα κι αν έχουν από παλιά οι κάτοικοι του νησιού μας, άρρωστο άνθρωπο να πεθάνει από την πείνα δεν θα αφήνανε. Τώρα όμως νιώθουμε ενοχή και ντρεπόμαστε γιατί η αλήθεια είναι πως αφήσαμε και χάθηκε η ρημάδα η πλάκα. Γι αυτό και προσπαθούμε, και η προσπάθεια ανταμείβεται. Μπορεί το Βέλγιο να είναι τρανό κεφαλοχώρι στην καρδιά της Φραγκιάς και η Ζάκυνθος μια κουτσουλιά τόπος στα ανοιχτά του Κατάκολου, όμως θα τους πούμε όχι μόνο που θάφτηκε ο Βεζάλ αλλά και πως πέθανε – και τα ακριβή αίτια θανάτου από πάνω! Με αυτή την προοπτική το ιστολόγιο σχεδιάζει μια άσκηση ανατομίας, ανατομίας πληροφοριών, που καθυστερεί λίγο λόγω έλλειψης κάποιων ‘χειρουργικών εργαλείων’. Βρίσκονται όμως υπό παραγγελία, κάνετε λίγο υπομονή και θα την κάνουμε τη μπαλιά. Ελπίζω μόνο να υπάρχει σε κείνη την επιτροπή που σκαρώνει ο Δήμος και ένας ντετόρος μέντικος με καλό κεφάλι, γιατί για να σκοράρουμε πρέπει να είμαστε καλοί στο ψηλό παιχνίδι. Ότι και να γίνει πάντως πρέπει στο τέλος να τους κεράσουμε τους Βέλγους. Αναγκάσανε την ομάδα μας να παίξει και αυτό είναι μεγάλη υπόθεση.

Όσο να στρώσουμε τη μπάλα για να γίνει καλή η ψηλοκρεμαστή πάσα μπροστά σε κενή εστία – κάτι λεπτομέρειες μείνανε, μην ανησυχείτε – όποιος θέλει μπορεί να διαβάσει πιο κάτω το τμήμα της επιστολής που δημοσίευσε ο Ερμής.

***

Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες βρέθηκε στη Ζάκυνθο και άφησε την τελευταία του πνοή ο Βεζάλ είναι πολύ δύσκολο να προσδιοριστούν, γιατί όλες οι αναφορές που υπάρχουν είναι πολύ μεταγενέστερες και αλληλοσυγκρουόμενες. Ποικίλουν, από το ότι ο Βεζάλ εγκαταλείφθηκε από το πλοίο του επειδή είχε πανούκλα και φοβήθηκαν τη μετάδοση της, στο ότι ναυάγησε το πλοίο και πνίγηκε, και μέχρι ότι ήταν τελείως καλά όταν αποβιβάστηκε και κάτι έπαθε στη Ζάκυνθο. Υπάρχουν όμως δύο πολύ αξιόλογες μαρτυρίες περιηγητών για τον τάφο του όταν ο θάνατος του ήταν ακόμα σχετικά πρόσφατος. Και οι δύο λένε ότι βρισκόταν στην Παναγία των Χαρίτων.

 Ο πρώτος που αναφέρει τον τάφο είναι ο Γερμανός Christoph Furer von Haimendorff (1541-1610), ο οποίος πέρασε από το νησί το 1565, μόλις ένα χρόνο μετά το θάνατο του Βεζάλ. Το βιβλίο εκδόθηκε πολύ αργότερα, το 1620, και λέγεται Itinerarium Aegypti, Arabiae, Palaestinae, Syriae, aliarumque regionum orientalium, αλλά το ταξίδι έγινε στα έτη 1565 – 66. Δεν αναφέρεται στις συνθήκες του θανάτου του, και είναι κρίμα γιατί πιθανόν να είχε πληροφορίες από πρώτο χέρι, μας λέει όμως στη σελίδα 2 πως ήταν στη μονή Mariae de Gratia, και προφανώς τον είδε, γιατί δίνει και την επιγραφή: ANDREAE VESALII BRUXELLENSIS TUMULUS, QUI OBIIT ANNO DOMINI M. D. LXIV. ID. OCTOBRIS, CUMEX HIEROSOLYMA REDIISSET, Anno Aetatis suae LVIII. H Mariae de Gratia δεν μπορεί να είναι άλλη από τη Santa Maria delle Grazie, και σωστά αναφέρεται σε μονή γιατί ακριβώς δίπλα στην εκκλησία υπήρχε μοναστήρι. Η ηλικία του Βεζάλ στην επιγραφή δεν ήταν σωστή, μάλλον ήταν 50 χρονών και όχι 58, αλλά μην ξεχνάμε ότι η επιγραφή μπήκε από ανθρώπους που δεν τον γνώριζαν καλά, ή που δεν τον γνώριζαν καθόλου. Επισυνάπτω τη σχετική σελίδα όπως και τις άλλες που αναφέρω.

Η δεύτερη μαρτυρία, το 1586, είναι του Giovanni Zuallardo, ενός περιηγητή που θεωρείται ιδιαίτερα έγκυρος, και που ακόμα και το σχετικά απροσδόκητο που είπε για το δουλεμπόριο στη Ζάκυνθο έχει επιβεβαιωθεί από τον Pedro Teixeira – ίσως το έχεις δει στα Παμπάλαια. Επιπλέον ο Zuallardo δεν ήταν απλώς Βέλγος όπως ο Βεζάλ, ήταν και αυτός Φλαμανδός, παρά το Ιταλοποιημένο όνομα του. Νομίζω είναι λογικό να πιστέψουμε πως έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον τάφο του διάσημου συμπατριώτη του. Το βιβλίο του λέγεται Il devotissimo Viaggio Di Gierusalemme. Στη σελίδα 85 λέει πως οι Τσοκαροφόροι Φραγκισκανοί αδελφοί έχουν ένα μοναστηράκι που το λένε Annuntiata (Ευαγγελίστρια), όπου λειτουργούνται οι Καθολικοί, και θάβουνε του νεκρούς τους, όπως και τους ξένους (ταξιδιώτες), και εκεί είναι θαμμένος ο φημισμένος γιατρός και ανατόμος Andrea Vesalio. Δεν αφήνει καμιά αμφιβολία ότι η Ευαγγελίστρια είναι η Παναγία των Χαρίτων, γιατί αναφέρει ότι εκεί είναι και ο τάφος του Κικέρωνα.

Για τον τάφο του Κικέρωνα δίνει πολλές πληροφορίες ο Άγγλος John Locke στο σύντομο έργο The voyage of Master John Locke to Jerusalem. Ο Locke ήταν στη Ζάκυνθο πριν το Βεζάλ, το 1553, και λέει πως ο τάφος του Κικέρωνα ήταν σε ένα μοναστήρι με μόνο δύο μοναχούς, που λεγόταν Sancta Maria de la Croce. Δεν τα πήγαιναν από τότε καλά με τις ξένες γλώσσες οι Άγγλοι και μπέρδεψε το Grazie με το Croce, γιατί μοιάζουνε ηχητικά. Στον Άγιο Ηλία της Μπόχαλης υπήρχε μόνο ένας μοναχός μας λέει. Μαζί με αυτήν του Κάστρου δίνει τρεις μόνο Καθολικές εκκλησίες που λειτουργούνταν. Όταν ο Zuallardo έγραφε, τριάντα χρόνια αργότερα, ότι εκτός από την Annuntiata όλες οι άλλες εκκλησίες ήταν Ορθόδοξες μπορεί να μην είχε άδικο. Με τη λειψανδρία που μάστιζε την Καθολική Εκκλησία στη Ζάκυνθο θα ήταν εξαιρετικά απίθανο να υπήρχε Καθολικό μοναστήρι εν λειτουργία, απομονωμένο πάνω στην παραλία του Λαγανά. Θα κουρσευόταν κάθε λίγο και λιγάκι.

Ένας άλλος Άγγλος, ο George Sandys, στο  A relation of a journey begun anno domini 1610, χωρίς να αναφέρει το Βεζάλ, λέει πως ο τάφος του Κικέρωνα ήταν σε ένα μοναστήρι που λεγόταν Annuntiata.  Ήταν ενάμισι μίλι από το Κάστρο, δίπλα στο λόφο και κοντά στην πόλη. Μας λέει ακόμα πως τους νεκρούς οι Έλληνες και οι Λατίνοι τους θάβανε στις εκκλησίες αλλά δεν επιτρέπανε στους Άγγλους να θαφτούν εκεί και γι αυτό αγοράζανε ένα κομμάτι σε κάποιο περιβόλι για την ταφή. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η Ευαγγελίστρια/Annuntiata και η Παναγία των Χαρίτων/Santa Maria delle Grazie ταυτίζονται. Μάλλον το ένα ήταν το όνομα της εκκλησίας και το άλλο του διπλανού μοναστηριού. Το ότι δεν βρέθηκε ο τάφος εκεί όταν τον έψαξαν, αιώνες αργότερα, δεν σημαίνει ότι δεν ήταν εκεί, δεν έκαναν και ανασκαφή.

Για το μνημείο στο Λαγανά δεν μπορώ να βοηθήσω αλλά για τη θέση της Santa Maria delle Grazie μπορώ. Βλέπεις το μοναστήρι στην Αγγλοκρατία ήταν στρατώνας. Το αναφέρει ο Ντίνος Κονόμος στον Καστρόλοφο και Αιγιαλό, σελίδα 134. Σε αυτή τη διεύθυνση http://collections.rmg.co.uk/collections/objects/540946.html θα βρεις ένα χάρτη του Βρετανικού Ναυτικού από το 1844. Είναι φτιαγμένος από ένα εξαιρετικό επαγγελματία του είδους, τον Ιρλανδό Henry Moriarty. Πληροφορίες για την ποιότητα της δουλειάς του μπορείς να βρεις στα σχόλια του κειμένου για τον Εξηνταβελόνη που έγραψα στις 19 Ιουνίου. Πιστεύω λοιπόν ότι ο χάρτης είναι ακριβέστατος. Στο χάρτη έχει σημειώσει τους στρατώνες αυτούς με τη λέξη barrack. Α, η ειρωνεία της Ιστορίας! Τον τάφο ενός ανθρώπου, ο οποίος είναι γνωστό πως έκλεβε πτώματα από τις κρεμάλες, τον υποδεικνύει ένας χάρτης που επίσης υποδεικνύει τον τόπο που βρίσκονταν στημένες οι κρεμάλες στη Ζάκυνθο! Επειδή η μεγέθυνση που σου επιτρέπει το μουσείο να πετύχεις δεν είναι ικανοποιητική σου στέλνω ένα τμήμα του χάρτη σε πολύ μεγαλύτερη. Έχω σημειώσει το στρατώνα με Χ. Το άλλο Χ είναι η εκκλησία των Αγίων Πάντων, δίπλα στην οποία γράφει cathedral, και ήταν, αν δεν κάνω λάθος εκεί που είναι σήμερα ο ΟΤΕ. Ίσως κάποιος παλιότερος που γνώριζε την προσεισμική Ζάκυνθο να με διορθώσει στο συγκεκριμένο.

Πιστεύω λοιπόν ότι, αν ενδιαφέρεται κανείς, ένας καλός τοπογράφος μπορεί να πει με ικανοποιητική ακρίβεια που στεκόταν η Παναγία των Χαρίτων. Εγώ, με το μάτι, τη βγάζω περίπου 0,27 του ναυτικού μιλίου (500 μέτρα) από τον ΟΤΕ, προς βορράν και με ελάχιστη απόκλιση από τον άξονα του γεωγραφικού βορρά. Μιας και δεν έχω τη δυνατότητα ούτε μια βόλτα να κάνω προς τα εκεί, με τη φαντασία μου τη βγάζω να πέφτει λίγο πιο πέρα από το Καραμπίνειο, δίπλα στο δρόμο, και βασικά μέσα στον ΕΟΤ. Μπορεί να πέφτω πολύ έξω, ένας μηχανικός όμως επί τόπου δεν μπορεί να πέσει έξω. Ίσως κάποιος να ενδιαφερθεί και να μπει κάποτε μια επιγραφή, τι λιγότερο μπορεί να περιμένει κανείς;

Και μιας και είπα επιγραφή, δεν θα ήταν καλό να μαζευτεί μια παρέα από παλιούς, όσο υπάρχουνε ακόμη και το επιτρέπει η υγεία τους, να κάνουν μερικές βόλτες και να επισημάνουν όσα θυμούνται από την προσεισμική Ζάκυνθο, πχ σε αυτό το σημείο ήταν η τάδε εκκλησία, εδώ το καφενείο του Πωστονλένε κλπ; Ο καιρός δεν περιμένει κανέναν. Ας γινόταν αυτό τώρα και, όταν με το καλό πλουτίσει ο Δήμος, βάζει και τίποτα καλαίσθητα πινακίδια.

Για οτιδήποτε διευκρινήσεις πάνω σε αυτά, ή για οτιδήποτε περνάει από το χέρι μου, είμαι στη διάθεση σου. Σε παρακαλώ μη διστάσεις καθόλου.

Με φιλικούς χαιρετισμούς

Παύλος

The exotic horsemen of Augsburg

This is a Greek language blog. However, certain entries have attracted attention from individuals who do not understand Greek.  Most have been interested in the pictures but a considerable number have attempted to translate texts using the service provided by Google.  The subject that has drawn most of this international audience is, by far, the stradiots (1). It is interesting, and flattering, to see my posts translated to Spanish, Serbo-Croatian or Russian. Having used Google translation myself many times, and knowing how imperfect it can be or how machine translations in general are still incapable of dealing with the idiosyncrasies of languages, I feel their pain. In addition, I have seen my writings commented on in discussion boards, mainly by militaria enthusiasts, when the participants have understood little or nothing of the points I have made. As this entry may invite more controversy – and I welcome it as long as it contributes to the subject – I have taken the step to write it in English, and then translate it to Greek, for those of the usual readers who would have otherwise found it difficult to follow.

Το ιστολόγιο αυτό είναι ελληνόφωνο. Κάποιες αναρτήσεις όμως έχουν τραβήξει την προσοχή ατόμων που δεν καταλαβαίνουν Ελληνικά. Οι περισσότεροι ενδιαφέρονταν για εικόνες αλλά ένας σημαντικός αριθμός προσπάθησαν να μεταφράσουν κείμενα με τη βοήθεια του λογιστικού που προσφέρει το Google. Το θέμα που έχει τραβήξει το κατά πολύ μεγαλύτερο μέρος αυτού του διεθνούς ακροατηρίου είναι οι Στρατιώτες. Είναι ενδιαφέρον, και κολακευτικό, να βλέπω τις αναρτήσεις μου μεταφρασμένες στα Ισπανικά, τα Σερβο-Κροατικά ή τα Ρωσικά. Έχοντας και ο ίδιος χρησιμοποιήσει μετάφραση Google πολλές φορές, και γνωρίζοντας πόσο ατελής είναι ή πόσο οι μεταφράσεις μηχανής γενικά αδυνατούν ακόμη να αντιμετωπίσουν τους ιδιωματισμούς των γλωσσών, καταλαβαίνω τον πόνο τους. Επιπλέον, έχω δει τα γραφτά μου να σχολιάζονται σε φόρα συζητήσεων, κυρίως από θιασώτες της στρατιωτικής ιστορίας, ενώ οι συμμετέχοντες είχαν καταλάβει ελάχιστα, ή και καθόλου, τα επιχειρήματα μου. Επειδή αυτή η ανάρτηση μπορεί να προσελκύσει αμφισβητήσεις – τις οποίες καλωσορίζω στο μέτρο που συνεισφέρουν στο θέμα – αποφάσισα να τη γράψω στα Αγγλικά, και μετά να τη μεταφράσω στα Ελληνικά, για όσους από τους τακτικούς αναγνώστες παρουσιάζει δυσκολία.

Some readers may remember I have posted the above picture before. It is one of a series of ten woodcuts depicting the arrival of the Holy Roman Emperor Charles V at the Diet of Augsburg in 1530. The initial drawings were made by Jörg Breu the Elder and the assistants of his workshop. You can have a distant view below but the groups are not in the actual order as intended, assuming there ever was one, and the correct sequence, as indeed the identification of groups and individuals, is a disputed matter. I have marked the emperor with a red arrow though, dressed quite simply in comparison with various princes and officials.

Μερικοί αναγνώστες ίσως θυμούνται ότι έχω ξαναβάλει την παραπάνω εικόνα. Είναι από μια σειρά δέκα ξυλογραφιών που αναπαριστούν την άφιξη του Καρόλου Ε΄, Αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στη Δίαιτα του Augsburg το 1530. Τα αρχικά σχέδια είχαν γίνει από το Jörg Breu τον Πρεσβύτερο και τους βοηθούς του εργαστηρίου του. Μπορείτε να τα δείτε από απόσταση παρακάτω αλλά οι ομάδες δεν είναι στην προκαθορισμένη σειρά, αν ποτέ υπήρχε τέτοια, και η σωστή αλληλουχία, όπως και η ταυτοποίηση των ομάδων και των προσώπων, είναι ζήτημα αμφισβητούμενο. Έχω πάντως σημειώσει τον αυτοκράτορα με ένα κόκκινο βέλος, ντυμένο πολύ απλά σε σύγκριση με τους διάφορους πρίγκιπες και αξιωματούχους.

The woodcut with the ten light cavalrymen has not until now been an object of dispute. It is described as ‘Ten Hungarian lancers’, or something similar, in every source I have seen. They never fail to mention the word Hungarian. For a long time I assumed there must be a note by the artist in existence, or some other solid evidence, behind this unanimity of description. As a matter of fact there is no such evidence, not a shred of it, as I have since found out. It is one of those cases where one expert lays down his opinion, not necessarily well researched, and every other expert coming along treads on the same conveniently laid path.

Η ξυλογραφία με τους δέκα ελαφρούς ιππείς δεν έχει μέχρι τώρα γίνει αντικείμενο αμφισβήτησης. Περιγράφεται σαν ‘Δέκα Ούγγροι λογχοφόροι’, ή κάτι παρόμοιο, σε όσες πηγές έχω δει. Ποτέ δεν παραλείπουν τη λέξη Ούγγροι. Για πολύ καιρό υπέθετα ότι πρέπει να υπάρχει κάποια σημείωση του καλλιτέχνη, ή κάποιο άλλο στιβαρό στοιχείο, πίσω από αυτή την ομοφωνία. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει τέτοιο στοιχείο, ούτε ίχνος, όπως έχω πλέον ανακαλύψει. Είναι μια από αυτές τις περιπτώσεις όπου ένας ειδικός καταθέτει τη γνώμη του, όχι αναγκαστικά καλά τεκμηριωμένη, και κάθε επόμενος ειδικός βαδίζει στο ίδιο βολικά χαραγμένο μονοπάτι.

My objection is three-pronged. First, these riders do not look like ethnic Hungarians. Second, the presence of Hungarian light cavalry in the imperial procession in Augsburg is not easily justifiable. Finally, these men look too much like stradiots to be anything else, especially as the presence of stradiots in that procession is not simply justifiable but almost natural. You can better understand the first leg of my objection by looking at some depictions of Hungarians from the 16^th century.

Η αντίρρηση μου είναι τριπλή. Πρώτον, αυτοί οι καβαλάρηδες δεν μοιάζουν με Ούγγρους την εθνικότητα. Δεύτερον, η παρουσία Ουγγρικού ελαφρού ιππικού στην αυτοκρατορική πομπή δεν είναι εύκολα δικαιολογήσιμη. Και τελικά, αυτοί οι άνθρωποι μοιάζουν υπερβολικά με Στρατιώτες για να είναι οτιδήποτε άλλο, ειδικά όταν η παρουσία Στρατιωτών στην πομπή δεν είναι απλώς δικαιολογημένη αλλά σχεδόν φυσιολογική. Το πρώτο σκέλος της αντίρρησης μου θα το κατανοήσετε καλύτερα κοιτάζοντας κάποιες απεικονίσεις Ούγγρων από το 16^ο αιώνα.

Five men with Pavese (2) shields and Hungarian maces, plate 39 from ‘The Triumph of Maximilian I’.

Πέντε άνδρες με Παβέζικες ασπίδες και Ουγγρικούς κεφαλοθραύστες.

Three Hungarians from the ‘Kostüme der Männer und Frauen in Augsburg und Nürnberg, Deutschland, Europa, Orient und Afrika’.

Τρεις άλλοι τύποι Ούγγρων.

The costume of Hungarian and Croatian nobles from Cesare Vecellio’s ‘Costumes anciens et modernes’, volume 2, plate 414. Note the war-hammer, a weapon they made much use of.

Η φορεσιά Ούγγρων και Κροατών ευγενών. Προσέξτε την πολεμική σφύρα που χρησιμοποιούσαν κατά κόρον.

Since we are dealing with horsemen, here is some Hungarian cavalry being decimated by the Ottomans in the battle of Krbava Field. The battle took place in 1493 and the horsemen were actually mainly Croats. However, the drawing, from Weisskunig, was made in the early 16^th century and was meant to depict men of the Green King, the King of Hungary.

Μιας και αναφερόμαστε σε ιππείς, εδώ Ουγγρικό ιππικό αποδεκατίζεται από τους Οθωμανούς στη μάχη του πεδίου της Κρμπάβα. Η μάχη έγινε το 1493 και οι καβαλάρηδες ήταν στην πραγματικότητα κυρίως Κροάτες. Το σχέδιο όμως, από το Weisskunig, έγινε στις αρχές του 16^ου αιώνα και απεικόνιζε άνδρες του Πράσινου Βασιλιά, του Βασιλιά της Ουγγαρίας.

Looking at 16^th century pictures one cannot but notice there were few differences in dress between the nations of Eastern Europe. The most conspicuous was headgear. The Turks, for example, were distinguishable by their turbans. Not all Turks wore turbans but it would be highly unusual to see a group of them depicted and the turbans being absent. In the same way the people of Central-Eastern Europe – Croats, Hungarians or Poles – were usually shown in relatively low and flat hats, often adorned by feathers, and it would have been strange to see a group of ten in Augsburg without a single one of those hats in sight.

Κοιτάζοντας απεικονίσεις του 16^ου αιώνα δεν μπορεί να μην παρατηρήσει κανείς ότι υπήρχαν πολύ λίγες διαφορές στην ενδυμασία των διαφόρων εθνικών ομάδων της Ανατολικής Ευρώπης. Η πιο εμφανής ήταν το κάλυμμα της κεφαλής. Οι Τούρκοι, για παράδειγμα, ξεχωρίζουν από τα τουρμπάνια τους. Δεν φορούσαν τουρμπάνι όλοι οι Τούρκοι αλλά θα ήταν πολύ ασυνήθιστο να δεις μια ομάδα από αυτούς και να λείπουν τελείως τα τουρμπάνια. Κατά τον ίδιο τρόπο οι λαοί της Κεντροανατολικής Ευρώπης – Κροάτες, Ούγγροι ή Πολωνοί – συνήθως παρουσιάζονται με σχετικά χαμηλά και επίπεδα καπέλα, συχνά στολισμένα με φτερά, και θα ήταν παράξενο να δεις μια δεκαμελή ομάδα χωρίς ούτε ένα από αυτά τα καπέλα.

It is true that the dress code of certain groups and military units deviated from the norm. Monks for example wore hoods (cowls) and janissaries wore strange headdresses and not turbans. Similarly, the early formations of hussars showed a strong preference to hats that resembled the brimmed hats of the stradiots. With that in mind, I tried to compromise with the visual discrepancy by speculating these horsemen could represent mercenaries from the central or southern Balkans in the service of a Hungarian lord. One of the most prevalent theories for the birth of the hussars is that they sprang up from Serb refugees in the border areas of the Hungarian kingdom. I was miles, or rather decades, off a realistic approach. This drawing was made in 1530, not 1480. The hussars had, by then, been around for a long time and had spread to Poland-Lithuania. They already had their own distinctive look, and it differed from that of the stradiots and the lancers of Augsburg. Let’s illustrate the point with some Polish hussars from the battle of Orsha in 1514. The painting of the battle is considered contemporary, and so very accurate that the artist is thought to have witnessed it.

Η αλήθεια είναι ότι το ντύσιμο κάποιων ομάδων και στρατιωτικών μονάδων παρέκκλινε από τον κανόνα. Οι μοναχοί, για παράδειγμα, φορούσαν κουκούλες και οι γενίτσαροι παράξενα καπέλα και όχι τουρμπάνια. Κατά τον ίδιο τρόπο, οι πρώτοι σχηματισμοί ουσάρων έδειχναν ισχυρή προτίμηση σε καπέλα που θύμιζαν τα καπέλα με γείσο των Στρατιωτών. Έχοντας αυτό υπόψη μου, προσπάθησα να συμβιβαστώ με την οπτική ασυνέπεια υποθέτοντας ότι αυτοί οι ιππείς μπορεί να αντιπροσώπευαν μισθοφόρους από τα κεντρικά ή νότια Βαλκάνια στην υπηρεσία κάποιου Ούγγρου άρχοντα. Μια από τις επικρατέστερες θεωρίες για τη γέννηση των ουσάρων είναι ότι ξεπήδησαν από Σέρβους πρόσφυγες στις συνοριακές περιοχές του Ουγγρικού βασιλείου. Έπεσα πολλά μίλια εκτός ρεαλιστικής προσέγγισης, ή μάλλον πολλές δεκαετίες. Το σχέδιο είχε γίνει το 1530 και όχι το 1480. Οι ουσάροι είχαν υπάρξει, ως τότε, για πολύ καιρό και απλωθεί στην Πολωνία/Λιθουανία. Είχαν ήδη δική τους χαρακτηριστική εμφάνιση, που διέφερε από αυτή των Στρατιωτών και των λογχοφόρων του Augsburg. Ας εικονογραφήσουμε αυτό το επιχείρημα με μερικούς Πολωνούς ουσάρους από τη μάχη της Orsza το 1514. Ο πίνακας της μάχης θεωρείται σύγχρονος της και τόσο πολύ ακριβής που πιστεύεται ότι ο καλλιτέχνης ήταν αυτόπτης μάρτυρας.

The most common hussar hats in the painting look like the cylindrical brimmed hats of the stradiots but the periphery of the top has, in the vast majority of cases, been enlarged and they have wide bands with feathers. We never see widened tops of hats in depictions of stradiots, neither do we see them in the Augsburg drawing. The stradiots occasionally adorned their hats or their horses heads with plumes but it was relatively rare, a custom possibly in line with their well known poverty. In Augsburg only one of the lancers wears a plume. In addition, in Orsha we see flat Central European hats and what looks like a kalpak. We do not see those in Augsburg or in depictions of stradiots. These are not the only differences. Stradiots, and the Augsburg horsemen, were bearded, while several hussars appear clean-shaven or with just a moustache. Most hussars have collars that stand up while the wide collars of the stradiots, and of those in Augsburg, lie flat on their shoulders. The majority of the hussar shields have one of the top corners raised to a sharp point, just like many of the Turks’ later in that century, but I have not seen any stradiots with those and they are not evident in Augsburg.

Τα πιο κοινά καπέλα των ουσάρων στον πίνακα μοιάζουν με τα κυλινδρικά καπέλα με γείσο των Στρατιωτών αλλά η περιφέρεια της κορυφής έχει, στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων, διευρυνθεί και φέρουν φαρδιές λωρίδες με φτερά. Δεν βλέπουμε ποτέ διαπλατυσμένες κορυφές καπέλων στις απεικονίσεις Στρατιωτών, ούτε τις βλέπουμε στο σχέδιο από το Augsburg. Οι Στρατιώτες σποραδικά στόλιζαν τα καπέλα τους ή τα κεφάλια των αλόγων τους με φτερά αλλά ήταν σχετικά σπάνιο, συνήθεια πιθανόν ευθυγραμμισμένη με την πολύ γνωστή τους ένδεια. Στο Augsburg μόνο ένας από τους λογχοφόρους φοράει φτερό. Επιπλέον, στην Orsza βλέπουμε επίπεδα Κεντροευρωπαϊκά καπέλα και ένα που φαίνεται για καλπάκι. Αυτά δεν τα βλέπουμε στο Augsburg ή σε απεικονίσεις Στρατιωτών. Δεν είναι αυτές οι μόνες διαφορές. Οι Στρατιώτες, και οι καβαλάρηδες του Augsburg, ήταν γενειοφόροι ενώ αρκετοί ουσάροι παρουσιάζονται καλοξυρισμένοι ή μόνο με μουστάκι. Οι περισσότεροι ουσάροι έχουν κολάρα που στέκονται όρθια, ενώ τα φαρδιά κολάρα των Στρατιωτών, και αυτών του Augsburg, απλώνονται στους ώμους τους. Η πλειοψηφία των ασπίδων των ουσάρων έχει τη μία από τις πάνω γωνίες εκτεταμένη σε αιχμή, ακριβώς όπως πολλές Τούρκικες ασπίδες αργότερα τον ίδιο αιώνα, αλλά δεν έχω δει κανένα Στρατιώτη με αυτές και ούτε τις βλέπουμε στο Augsburg.

Even if Jörg Breu himself had written underneath the horsemen ‘Hungarian lancers’ and signed it, someone should have wondered what such men were doing in the procession. Charles V did not employ Hungarian cavalry until the second half of the 1540s, considering that Luis de Ávila y Zúñiga – chronicler of the war against the Schmalkaldic League and earlier in Tunis with the emperor – had not seen them before. Ávila y Zúñiga was so impressed by them he thought they were the best cavalry in the world. He described their lances and their shields that ended in a narrow point at the top, their sabres, their straight swords and war-hammers. It has to be noted that none of the last two weapons is in show in Augsburg. Of course, the Spaniard having not previously come across them does not necessarily mean they had not served under imperial banners before. Neither does it mean they could not have come with Charles’ brother Ferdinand I.

Ακόμη και αν ο ίδιος ο Jörg Breu είχε γράψει κάτω από τους καβαλάρηδες ‘Ούγγροι λογχοφόροι’ και το είχε υπογράψει, κάποιος θα έπρεπε να είχε αναρωτηθεί τι δουλειά είχαν αυτοί οι άνθρωποι στην πομπή. Ο Κάρολος Ε΄ δεν προσέλαβε Ουγγρικό ιππικό μέχρι το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1540, αν σκεφτούμε ότι ο Luis de Ávila y Zúñiga – χρονικογράφος του πολέμου εναντίον της Σμαλκαλδικής Λίγκας και νωρίτερα στην Τύνιδα με τον αυτοκράτορα – δεν τους είχε ξαναδεί. Ο Ávila y Zúñiga εντυπωσιάστηκε τόσο πολύ από αυτούς που πίστευε πως ήταν το καλύτερο ιππικό του κόσμου. Περιέγραψε τις λόγχες τους και τις ασπίδες τους που κατέληγαν σε αιχμή στην πάνω γωνία, τις σπάθες τους, τα ευθεία ξίφη και τις πολεμικές τους σφύρες. Πρέπει να επισημανθεί ότι κανένα από τα δύο τελευταία όπλα δεν εμφανίζεται στο Augsburg. Οπωσδήποτε, το να μην τους έχει ξανασυναντήσει ο Ισπανός δεν αποκλείει τελείως το να είχαν υπηρετήσει κάτω από τις αυτοκρατορικές σημαίες νωρίτερα. Ούτε σημαίνει ότι δεν μπορεί να είχαν έλθει με τον αδελφό του Καρόλου Φερδινάνδο Α΄.

Ferdinand was Archduke of Austria and since 1526 King of Hungary. In fact he ruled over very little of Hungary and what he did rule was actually populated by Croats and Slovaks. A very big part of Hungary was under Ottoman control and the rest under a rival King of Hungary, John I Zápolya. The powerbase of John I was Transylvania, of which he was voivode before he was crowned. It is likely then that Ferdinand did command forces from Hungary, even if they were composed of ethnic Slavs. Why bring some of them to Augsburg though? To reinforce his claim to the Hungarian throne in the eyes of the Germans? Very different issues were at stake in this very German Diet. Even if we assume he would have gained from such a display, would a group of magnificent Hungarian lords or knights not have served his aim much better? These horsemen bear fewer ornaments than even ordinary hussars.

Ο Φερδινάνδος ήταν Αρχιδούκας της Αυστρίας και από το 1526 Βασιλιάς της Ουγγαρίας. Στην πραγματικότητα διαφέντευε πολύ λίγη από την Ουγγαρία και σε αυτό το κομμάτι κατοικούσαν Κροάτες και Σλοβάκοι. Ένα πολύ μεγάλο μέρος της Ουγγαρίας βρισκόταν υπό Οθωμανικό έλεγχο και το υπόλοιπο κάτω από έναν αντίπαλο Βασιλιά της Ουγγαρίας, τον Ιωάννη Α΄ Zápolya. Η πηγή ισχύος του Ιωάννη Α΄ ήταν η Τρανσυλβανία, της οποίας ήταν βοεβόδας πριν τη στέψη του. Είναι πολύ πιθανό ότι ο Φερδινάνδος διέθετε δυνάμεις από την Ουγγαρία, ακόμη και αν αποτελούνταν από Σλάβους φυλετικά. Γιατί όμως να φέρει μερικούς στο Augsburg; Για να ενισχύσει τα δικαιώματα του στον Ουγγρικό θρόνο στα μάτια των Γερμανών; Πολύ διαφορετικά ζητήματα κρίνονταν σε αυτή την πολύ Γερμανική Δίαιτα. Ακόμη και αν υποθέσουμε ότι θα κέρδιζε κάτι από μια τέτοια επίδειξη, δεν θα εξυπηρετούσε το σκοπό του πολύ καλύτερα μια ομάδα μεγαλοπρεπών Ούγγρων αρχόντων ή ιπποτών; Αυτοί οι καβαλάρηδες φέρουν λιγότερα στολίδια και από απλούς ουσάρους.

One could think the lancers had perhaps joined the magnificent and elaborately adorned horses of the emperor as an item of curiosity due to their exotic appearance. Imperial Augsburg though was not the back of beyond, and may be in Bavaria but was not lost in the Black Forest. Hungary was not exactly the end of the world for them either. Many amongst the adult population would have had the chance to see a few Hungarians in their time, even if they had probably not been holding lances. It would have been a rather poor show of the imperial circus, let alone that this parade does not give the impression it was meant very much as entertainment. There was much of the usual monarchic fanfare but it was rather an opportunity for locals to see the emperor and proclaim their obedience and support – and for German lords to do the same, or not, and show off their high status – it was no funfair.

Μπορεί κάποιος να θεωρήσει ότι οι λογχοφόροι είχαν ίσως προσκολληθεί στα μεγαλόπρεπα και καταστόλιστα άλογα του αυτοκράτορα σαν αντικείμενο περιέργειας λόγω της εξωτικής τους εμφάνισης. Όμως η αυτοκρατορική πόλη του Augsburg δεν ήταν στη μέση του πουθενά, και μπορεί να ήταν στη Βαυαρία αλλά δεν ήταν χαμένη στο Μαύρο Δάσος. Η Ουγγαρία πάλι δεν ήταν για αυτούς η άκρη του κόσμου. Πολλοί από τους ενήλικες κατοίκους θα είχαν δει κάποτε μερικούς Ούγγρους, έστω και χωρίς να κρατάνε δόρατα. Θα ήταν μια μάλλον αποτυχημένη παράσταση του αυτοκρατορικού τσίρκου, άσε που αυτή η παρέλαση δεν δίνει την εντύπωση ότι είχε στόχο την ψυχαγωγία. Υπήρχαν αρκετές από τις συνήθεις μοναρχικές φανφάρες αλλά ήταν περισσότερο μια ευκαιρία για τους ντόπιους να δουν τον αυτοκράτορα και να διακηρύξουν την υπακοή και την υποστήριξη τους – και για τους Γερμανούς άρχοντες να κάνουν το ίδιο, ή και όχι, και να επιδείξουν την ιεραρχική τους θέση – δεν ήταν λούνα παρκ.

An altogether different issue that appears to complicate things is the existence of a crescent on one of the pennants of the lances. Unless these lancers were in the service of the Sultan its presence would be difficult to explain. The British Museum exhibits an early print of the lancers, in which the crescent is missing. Therefore, I suggest the crescent was not on the original woodblock and was added later by an engraver who thought it was a representation of Turks and that it was a good way to convey it. 

Ένα τελείως διαφορετικό ζήτημα που φαίνεται να περιπλέκει τα πράγματα είναι η ύπαρξη μιας ημισελήνου σε ένα από τα φλάμπουρα (φλογόσχημα σημαιάκια) των δοράτων. Εκτός αν οι λογχοφόροι ήταν στην υπηρεσία του Σουλτάνου η παρουσία της θα ήταν δύσκολο να εξηγηθεί. Το Βρετανικό Μουσείο εκθέτει ένα πρώιμο αντίτυπο των λογχοφόρων, στο οποίο η ημισέληνος απουσιάζει. Κατά συνέπεια, υποβάλλω τη γνώμη ότι η ημισέληνος δεν βρισκόταν στην αρχική ξυλογραφία και προστέθηκε αργότερα από κάποιο χαράκτη που νόμισε ότι αντιπροσώπευε Τούρκους και ότι ήταν ένας καλός τρόπος να το μεταφέρει στο κοινό.

What remains now is to explain why I think the exotic riders of Augsburg are stradiots. I have previously posted pictures of stradiots several times and you can see them by clicking on the label Στρατιώτες. The ones from the two anonymous drawings, depicting the plundering of the goods of the King of France in the battle of Fornovo, are particularly illuminating and anyone can see the similarity with the riders of Augsburg. I post here one more, of stradiots in French service this time, and, though it is one of the least detailed and accurate ones, it can be useful for comparisons (3). Note that one of the four stradiots is wearing a beehive type hat (pilos) just like three of the horsemen in Augsburg.

Αυτό που απομένει είναι να εξηγήσουμε γιατί θεωρώ ότι οι εξωτικοί καβαλάρηδες του Augsburg είναι Στρατιώτες. Έχω αναρτήσει στο παρελθόν εικόνες Στρατιωτών αρκετές φορές και μπορείτε να τις δείτε πατώντας την ετικέτα Στρατιώτες. Αυτές από τα δύο ανώνυμα σχέδια, τα οποία αναπαριστούν τη λεηλασία των υπαρχόντων του Βασιλιά της Γαλλίας στη μάχη του Fornovo, είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικές και ο καθένας μπορεί να δει την ομοιότητα τους με τους ιππείς του Augsburg. Αναρτώ εδώ ακόμα μία, Στρατιωτών σε Γαλλική υπηρεσία αυτή τη φορά, και, αν και είναι μία από τις λιγότερο λεπτομερείς και ακριβείς, μπορεί να χρησιμεύσει για συγκρίσεις. Παρατηρείστε ότι ένας από τους τέσσερεις Στρατιώτες φοράει κυψελοειδές καπέλο (πῖλος) όπως και τρεις από τους καβαλάρηδες του Augsburg.

There are also well known descriptions of them, and I have contributed with English references to their short stirrups – funnily enough the style of riding called ‘à la estradiota’ has come to mean exactly the opposite – and their beaver hats. I have posted a French source too about the layers of paper inside those hats – a kind of armour based on the same principle as the ancient linothorax. Finally I have posted several depictions of 15^th and 16^th century Greeks that prove the stradiots did not wear some sort of uniform, until they were made to in the middle of the 16^th century, neither had they copied anyone else. They went to war in what were pretty much their everyday clothes.

Υπάρχουν ακόμη πολύ γνωστές περιγραφές τους, και έχω συμβάλλει με Αγγλικές αναφορές στους κοντούς τους αναβατήρες – κατά περίεργο τρόπο ο τρόπος ιππασίας ‘à la estradiota’ σήμερα σημαίνει ακριβώς το αντίθετο – και τα καστόρινα καπέλα τους. Έχω αναρτήσει επίσης μία Γαλλική πηγή σχετικά με τα στρώματα χαρτιού μέσα σε αυτά τα καπέλα – ένα είδος θωράκισης βασιζόμενης στη ίδια αρχή με τον αρχαίο λινοθώρακα. Τέλος, έχω αναρτήσει αρκετές απεικονίσεις Ελλήνων του 15^ου και 16^ου αιώνα που αποδεικνύουν ότι οι Στρατιώτες δεν φορούσαν κανένα είδος στολής, μέχρις ότου τους επιβλήθηκε στα μέσα του 16^ου αιώνα, ούτε είχαν αντιγράψει κανέναν άλλο. Πήγαιναν στη μάχη ουσιαστικά φορώντας τα καθημερινά τους ρούχα.

Greek from the ‘Kostüme der Männer und Frauen in Augsburg und Nürnberg, Deutschland, Europa, Orient und Afrika’.

Έλληνας του 16^ου αιώνα.

The reason stradiots paraded in Augsburg along with the Holy Roman Emperor, important dignitaries and knights in shining armour is simple. Charles V was not only the German emperor but also the King of Spain. Catholic Spain was the powerbase of this staunchly Catholic ruler and the country where he spent most of his life. Spaniards accompanied Charles everywhere. This gentleman below, who took part in the procession, bears on his chest the Cross of St James, an unmistakable sign he is a knight of the Spanish Order of Santiago.

Ο λόγος που Στρατιώτες παρέλασαν στο Augsburg μαζί με τον αυτοκράτορα, μεγαλοαξιωματούχους και ιππότες με αστραφτερές πανοπλίες είναι απλός. Ο Κάρολος Ε΄ δεν ήταν μόνο ο Γερμανός αυτοκράτορας αλλά επίσης ο Βασιλιάς της Ισπανίας. Η Καθολική Ισπανία ήταν η πηγή ισχύος αυτού του πιστού Καθολικού ηγεμόνα και η χώρα στην οποία πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Ισπανοί τον συνόδευαν παντού. Αυτός ο κύριος παρακάτω, που πήρε μέρος στην πομπή, φέρει το σταυρό του Αγίου Ιακώβου στο στήθος, αλάθητο σημάδι πως είναι ιππότης του Ισπανικού Τάγματος του Santiago.

Ferdinand the Catholic, Charles’ maternal grandfather, had in 1507 transferred from Italy to Spain a group of stradiots. The reason for this transfer was to incorporate them in the royal guard. These estradiotes, as they were known in Spanish service, Charles inherited along with the Spanish crown. They remained in his guard until the end of his long reign. There is nothing more natural than a group of mounted royal guardsmen to ride into a city as part of the monarch’s entourage. What better reason could anyone ask for?

Ο Φερδινάνδος ο Καθολικός, πάππος εκ μητρός του Καρόλου, είχε μεταφέρει το 1507 από την Ιταλία στην Ισπανία μια ομάδα Στρατιωτών. Ο λόγος για τη μεταφορά ήταν η ένταξη τους στη βασιλική φρουρά. Αυτούς τους εstradiotes, όπως ήταν γνωστοί στην υπηρεσία των Ισπανών, τους κληρονόμησε ο Κάρολος μαζί με το Ισπανικό στέμμα. Παρέμειναν στη φρουρά του μέχρι το τέλος της μακράς βασιλείας του. Δεν υπάρχει τίποτα πιο φυσικό από το να μπει στην πόλη μια ομάδα έφιππων βασιλικών φρουρών σαν μέρος της ακολουθίας του μονάρχη. Τι καλύτερο λόγο θα μπορούσε να αναζητήσει κανείς;

--------------------------------------------------------------------------- 

(1)  While writing in English, I opt to describe these men as stradiots, for this is the term mostly used in English texts, even though the Venetian texts that give us most of the relevant information usually call them Stratioti and they are better known universally as stradioti. In Greek I use the term Στρατιώτες (Stratiotes), always with a capital ‘S’ in order to distinguish them from common soldiers, which is what the word stratiotes means. I continue to find difficult to digest the fact so many people who have written about them, including contemporary writers, dither on the etymology of their name. The stradiots themselves referred to a collection of their nuclear units as stratia, army, which is telling. Attempts to link them to the Italian word strada, road, are arbitrary and erroneous.

(2)  Thought of as Bohemian at the time according to The Triumph of Maximilian I: 137 Woodcuts by Hans Burgkmair and others, with a translation of descriptive text, introduction and notes by Stanley Appelbaum, p. 7.

(3)  Detail of miniature from Le Voyage de Gênes by Jean Marot, circa 1508.

Μια σύγκρουση με Μπαρμπερίνους πειρατές στο Ιόνιο

Χριστιανικές γαλέες επιτίθενται σε Τουρκικό καραμοσάλι, μικρογραφία 16^ου αιώνα.

Ο Σκώτος William Lithgow είναι γνωστός περιηγητής των αρχών του 17^ου αιώνα. Στα ταξίδια του πέρασε από πολλές χώρες, ανάμεσα τους και την Ελλάδα, και κατέγραψε τις εντυπώσεις και τις περιπέτειες του στο βιβλίο The rare adventures of William Lithgow (1). Προερχόταν από μια εύπορη αστική οικογένεια και είχε πάρει μια πολύ καλή μόρφωση για την εποχή του. Δεν είναι γνωστό το κίνητρο των περιπλανήσεων του, σύμφωνα όμως με μια οικογενειακή παράδοση οι τέσσερεις αδελφοί μιας νεαρής του κόψανε τα αυτιά όταν μάθανε ότι είχε σχέσεις μαζί της. Ο φόβος για χειρότερα δεν είναι από μόνος του αρκετός για να εξηγήσει τις περιπλανήσεις του, ίσως όμως ήταν η δικαιολογία που αναζητούσε το ανήσυχο πνεύμα του.

Το πρώτο μεγάλο ταξίδι του τον έφερε στη Βενετία την άνοιξη του 1609 –  ήταν τότε γύρω στα 27 – και από εκεί στην Κέρκυρα. Ταξίδευε επιβάτης σε εμπορικά καραμοσάλια, τα οικονομικά του δεν του επέτρεπαν πολυτέλειες. Στις ακτές της Δαλματίας τους είχε ήδη κυνηγήσει ένα μεγάλο πολεμικό από το Τούνεζι, με διπλές σειρές από κανόνια και 200 πειρατές. Γνώριζε τους κινδύνους αλλά ήταν αποφασισμένος να συνεχίσει το ταξίδι του για τους Αγίους Τόπους. Ο δρόμος περνούσε από τη Ζάκυνθο, και για κει μπαρκάρισε σε ένα άλλο καραμοσάλι. Δεν μας λέει από που ήταν, Κορφιάτικο ή Ζακυνθινό, μόνο πως ήταν Ελληνικό. Εκτός από εμπορεύσιμο φορτίο το καραμοσάλι κουβαλούσε και ένα μικρό πλήθος ετερόκλητων επιβατών που είχαν όλοι προορισμό τη Ζάκυνθο. Σαράντα οκτώ τον αριθμό – Έλληνες, Δαλματοί, Ιταλοί, Αρμένιοι και Εβραίοι.

Ο αέρας ήταν ευνοϊκός και δυνατός, και σε ένα μόνο εικοσιτετράωρο βρέθηκαν να αρμενίζουν ανάμεσα στη Μικρή Κεφαλονιά ή Val di Compare (Ιθάκη) και την Αγία Μαύρα (Λευκάδα). Εκεί ο καπετάνιος πρόσεξε ένα πανί στα ανοιχτά και έστειλε ένα ναύτη στο κατάρτι να δει καλύτερα. Ο ναύτης τους πληροφόρησε ότι ήταν μια Τούρκικη γαλέα από τη Μπιζέρτα, ένα λιμάνι κοντά στο Τούνεζι της Μπαρμπαριάς, με πορεία καταπάνω τους. Φοβήθηκαν όλοι και τους έπιασε μαύρη απελπισία. Αυτό ήταν φυσικό, αφού το δικό τους πλοίο θα είχε πλήρωμα το πολύ είκοσι άτομα και η γαλέα μέχρι και τριακόσια. Ακόμη και αν όλοι οι κωπηλάτες ήταν σκλάβοι, και δεν έπαιρναν μέρος στην επίθεση, οι πάνοπλοι πειρατές θα φτάνανε μέχρι και εκατόν πενήντα. Οι γαλέες είχαν συνήθως 3 με 5 κανόνια στο υπερυψωμένο κατάστρωμα της πλώρης – όλα παράλληλα με την καρίνα του πλοίου – από τα οποία τουλάχιστον το ένα, το κεντρικό, ήταν μεγάλου διαμετρήματος. Πλευρικά, και στο υπερυψωμένο κατάστρωμα της πρύμνης, μπορούσαν να έχουν σημαντικό αριθμό από ελαφρά, περιστρεφόμενα φαλκονέτα. Τα φαλκονέτα ήταν πυροβόλα μικρού διαμετρήματος που έριχναν μια μπάλα σε μέγεθος μανταρινιού. Άλλες φορές πάλι τα γεμίζανε με χοντρά σκάγια.

Μπαρμπαρέζικη γαλέα με μονό κατάρτι, 17^ος αιώνας.

Φαίνεται πως περίπτωση να διαφύγουν με ταχύτητα ή ελιγμούς δεν υπήρχε. Ο καπετάνιος ζήτησε τη γνώμη όλων για το αν έπρεπε να πολεμήσουν ή να παραδοθούν. Ήταν απόφαση ζωής και θανάτου και η θέληση του καθενός βάραινε πολύ. Αν ένα σημαντικό μέρος των επιβατών και του πληρώματος αρνούνταν να πολεμήσουν οι περιορισμένες ελπίδες των υπολοίπων εξανεμίζονταν. Η πλειοψηφία των επιβατών έκλινε υπέρ της παράδοσης. Αντίθετα με τους Ευρωπαίους πειρατές, που συνήθως περιορίζονταν στη ληστεία άλλων Χριστιανών, οι Μουσουλμάνοι παίρνανε σκλάβους. Καλύτερα όμως σκλάβοι στη Μπαρμπαριά παρά πεθαμένοι. Υπήρχαν ταμεία για την εξαγορά σκλάβων ακόμα και για αυτούς που οι συγγενείς τους δεν μπορούσαν να πληρώσουν τα λύτρα.

Τις λιγότερες ελπίδες να ελευθερωθεί κάποτε τις είχε ο νεαρός Σκώτος, του οποίου η πατρίδα και οι φίλοι βρισκόντουσαν πολύ μακριά. Μπροστά στη ζοφερή προοπτική μιας ανέλπιδης σκλαβιάς ο Lithgow ξεσηκώθηκε και πήγε στον καπετάνιο. ‘Το μισό καραμοσάλι είναι δικό σου, και πάνω από το μισό φορτίο, γι αυτό σε συμβουλεύω να ετοιμαστείς για μάχη,’ του είπε. ‘Πήγαινε να ενθαρρύνεις τους επιβάτες σου, υποσχέσου στο πλήρωμα διπλό μισθό, ετοίμασε τα δύο σας κανόνια (2), τα μουσκέτα (3), το μπαρούτι, το μολύβι και τα κοντάρια (4) σας – γιατί ποιός ξέρει, ο Θεός μπορεί να μας γλυτώσει από τη σκλαβιά αυτών των άπιστων.’

Ο Lithgow πίστευε πως η παρέμβαση του ήταν καθοριστική  και έκανε την πλάστιγγα να γείρει προς το μέρος της αντίστασης. Ο καπετάνιος ζωήρεψε πολύ μόλις τον άκουσε, μας λέει, και τον ευχαρίστησε. Μετά μάζεψε επιβάτες και πλήρωμα, τους εμψύχωσε και τους έδωσε μεγάλες υποσχέσεις. Έτσι οι φοβισμένες τους ελπίδες μετατράπηκαν σε γενναία απόφαση. Όλοι συμμετείχαν στην προετοιμασία για μάχη. Μερικοί βρίσκονταν στο χώρο των πυροβολητών, μερικοί ακόμη καθάριζαν τα μουσκέτα, άλλοι ετοίμαζαν μπαρούτι και βόλια, άλλοι πάλι τα σπαθιά και τα άλλα αγχέμαχα όπλα, και κάποιοι αμπάρωναν τις καταπακτές – ο καπετάνιος είχε αποφασίσει να μη δώσουν μάχη πάνω στο κατάστρωμα, για να είναι προστατευμένοι από τα ελαφρά πυρά και επειδή δεν ήταν αρκετοί για να αποκρούσουν ένα ξαφνικό ρεσάλτο. Το θάρρος όμως των αμυνόμενων ήταν τέτοιο που στον Lithgow φαινόταν ότι ήταν τριπλάσιοι από όσοι ήταν στην πραγματικότητα. Καθένας τους στεκόταν έτοιμος να υπερασπίσει τον εαυτό του με το αρκεβούζιο (5) και το κοντάρι του, και έτσι εμπιστεύτηκαν τις τύχες τους στο Μεγαλοδύναμο.

Οι πειρατές ξεκίνησαν την επίθεση άγρια, με μια εκκωφαντική ομοβροντία των κανονιών τους. Το καραμοσάλι έστειλε μια αξιολύπητη απάντηση – φαίνεται πως η διαφορά δυναμικού σε πυροβολικό ήταν μεγάλη – που όμως αντήχησε στα σύννεφα αναπτερώνοντας κάπως το ηθικό των αμυνομένων. Η μάχη κράτησε ώρες, παραμένοντας αμφίρροπη, με εκατέρωθεν κανονιοβολισμούς και ντουφεκίδι. Η νύχτα επέβαλλε προσωρινή ανακωχή αλλά οι επιβαίνοντες στο καραμοσάλι πίστευαν πως οι πειρατές θα τους χτυπούσαν πάλι το πρωί. Ξέσπασε όμως μια καταιγίδα και τα χαράματα κατάφεραν να ξεφύγουν. Βρήκαν καταφύγιο στον κόλπο του Largostolo (Αργοστολιού), με τον καιρό να είναι χάλια και το σακατεμένο πλοίο τους να μπάζει νερά.

Οι απώλειες ήταν σημαντικές – τρεις Ιταλοί, δύο Έλληνες και δύο Εβραίοι είχαν σκοτωθεί στη μάχη. Άλλοι έντεκα είχαν τραυματιστεί ‘θανάσιμα’. Με αυτό τον όρο ο Lithgow μάλλον εννοεί πως είχαν πληγωθεί πολύ σοβαρά, σε σημείο που κινδύνευε η ζωή τους, και όχι ότι κατέληξαν από τα τραύματα τους (6). Ο ίδιος ο Lithgow είχε τραυματιστεί ελαφρά στο δεξί μπράτσο από σφαίρα. Δεν γνώριζαν τι ζημιά είχαν κάνει στους Τυνήσιους γιατί, όπως εξηγεί, οι Έλληνες δεν ήταν έμπειροι κανονιέρηδες και οι ‘αρκεμπουζίες’ δεν είχαν ενοχλήσει πολύ τους άπιστους, επειδή δεν είχαν πλησιάσει και αποπειραθεί να κάνουν ρεσάλτο (7). Είναι ενδεικτικό της σφοδρότητας της σύγκρουσης ότι παρά την απειρία τους οι πυροβολητές είχαν καταφέρει να σπάσουν το μεσιανό κατάρτι και να διαλύσουν το εσωτερικό μέρος του πρυμναίου καταστρώματος της γαλέας (8).

Μόλις βγήκαν στη στεριά ευχαρίστησαν το Θεό για τη σωτηρία τους και έθαψαν τους Χριστιανούς στον περίβολο μιας Ελληνικής εκκλησίας (9). Τους Εβραίους τους έθαψαν στην παραλία. Ο Lithgow συνέχισε δια ξηράς για κάνα δυο μέρες και μετά πλήρωσε δύο ψαράδες να τον πάνε στη Ζάκυνθο με τη βάρκα τους. Εκεί περιποιήθηκε το τραύμα του ένας Έλληνας ‘χειρούργος’ (10). Από τη Ζάκυνθο, μετά από κάποιο απροσδιόριστο χρονικό διάστημα, έφυγε για την Πάτρα συνεχίζοντας τις περιπλανήσεις του.

Ο William Lithgow με Τουρκική ενδυμασία στην Ασία.

--------------------------------------------------------------------------- 

(1)  Ο αρχικός τίτλος ήταν The totall discourse of the rare adventures & painefull peregrinations of long nineteen yeares travayles from Scotland to the most famous kingdomes in Europe, Asia and Affrica.

(2)  Δύο κανόνια φαίνεται πως ήταν ένας αρκετά αντιπροσωπευτικός οπλισμός για ένα Επτανησιακό εμπορικό καραμοσάλι εκείνη την εποχή. Από το καραμοσάλι των Σιγούρων, που κουρσεύτηκε στον Πεταλά το 1603, οι Άγγλοι πειρατές είχαν πάρει δύο κανόνια.

(3)  Το μουσκέτο ήταν φορητό, εμπροσθογεμές όπλο με σχετικά μεγάλο διαμέτρημα και μπορούσε να διατρήσει πανοπλίες.

(4)  Ο Lithgow αναφέρεται σε half-pikes, δηλαδή σε δόρατα με μήκος περίπου δύο μέτρα. Στην ξηρά χρησιμοποιούνταν και πολύ μακρύτερα δόρατα, όχι όμως στις περιορισμένες διαστάσεις ενός πλοίου.

(5)  Φορητό πυροβόλο όπλο μικρού διαμετρήματος.

(6)  Είναι σχεδόν βέβαιο, με βάση τα δεδομένα της εποχής, ότι κάποιοι από αυτούς δεν θα τα έβγαλαν πέρα, κυρίως λόγω μολύνσεων, ενώ άλλοι θα ακρωτηριάστηκαν.

(7)  Ένας αρκεβουζιοφόρος ρίχνοντας πέρα από τα 40 – 50 μέτρα έκανε βολή στο γάμο του Καραγκιόζη και το βλήμα πήγαινε όπου ήθελε.

(8)  Το ταμπερνάκουλο, για όσους έχουν διαβάσει το Σοπρακόμιτο του Διονυσίου Ρώμα, που αρχίζει με το Νταβιτσέντζα να γράφει καθισμένος εκεί. Στο σημείο εκείνο βρισκόταν συνήθως ο κυβερνήτης της γαλέας και πιο πίσω, κάτω από το φανάρι, βρισκόταν ο πηδαλιούχος. Το κατάστρωμα αυτό, συνήθως καλυμμένο με μια τέντα, στέγαζε τις καμπίνες των αξιωματικών αποκάτω.

(9)  Στα Εφτάνησα, όπου δεν υπήρχαν τότε οργανωμένα κοιμητήρια, οι Καθολικοί μπορούσαν να θαφτούν σε Ορθόδοξες εκκλησίες και οι Ορθόδοξοι σε Καθολικές. Αυτό δεν ίσχυε για τους Εβραίους και τους Διαμαρτυρόμενους. Ο George Sandys, στο βιβλίο του A relation of a journey begun An: Dom: 1610, λέει ότι οι Άγγλοι έμποροι που πέθαιναν στη Ζάκυνθο θάβονταν σε κάποια αγορασμένα κομμάτια περιβολιών.

(10)  Οι χειρούργοι εκείνο τον καιρό δεν ήταν γιατροί, ούτε είχαν κάνει σπουδές σε πανεπιστήμιο. Ήταν πρακτικοί, συνήθως μπαρμπέρηδες, με εμπειρία σε απλές επεμβάσεις και τη γενικότερη περιποίηση τραυμάτων.