Ο καπετάν Απερίσκεπτος και ο καπετάν Κακοτυχιάς

Σας άρεσαν, μικροί, τα παραμύθια; Σας γοήτευε η εικονογράφηση τους; Μη μου πείτε όχι. Πανύψηλοι πύργοι, μαγεμένα δάση, πεντάμορφες βασιλοπούλες, λεοντόκαρδοι πρίγκιπες και κακοί μάγοι, σε βασίλεια άγνωστα και μακρινά, είναι της άκριτης και αχαλίνωτης παιδικής φαντασίας υπέροχη τροφή. Πριν από πεντακόσια χρόνια όμως τα παραμύθια ήταν μερικές φορές υπόθεση σοβαρή. Τόσο σοβαρή που ήταν εργαλείο προπαγάνδας και προσωπικής ενασχόλησης πανίσχυρων βασιλιάδων. Ελπίζω λοιπόν πως και σεις αφεντάδες μου θα καταδεχτείτε να ασχοληθείτε για λίγο με την εικονογράφηση ενός παραμυθιού, φερμένη από τον υπηρέτη αυτού του ταπεινού ιστολογίου, που κρυφοκοίταξε στιγμιαία μέσα στο παράλληλο σύμπαν του Μύθου στην προσπάθεια του να βρει σπάνιες απεικονίσεις των ενδόξων ημών προγόνων (και των όχι και τόσο ενδόξων).

Ο πρίγκιπας αυτού του έμμετρου ιπποτικού ρομάντζου είναι πραγματικός, γι αυτό και δεν είναι τέλειος – πιο συγκεκριμένα, είναι αρκετά ... μυταράς. Δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά, αφού ο πρίγκιπας είναι ο νεαρός Μαξιμιλιανός, ο μετέπειτα Μαξιμιλιανός Α΄, Αρχιδούκας της Αυστρίας, Βασιλιάς της Γερμανίας, και Αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Το παραμύθι εξιστορεί τις περιπέτειες του το 1477, στο δρόμο για τις Κάτω Χώρες και την καλή του, τη Μαρία της Βουργουνδίας. Το έγραψε ο ίδιος, μεταξύ 1505 και 1512, και οι κακές γλώσσες των φιλολόγων και των ιστορικών λένε πως βοηθήθηκε στο έργο του σημαντικά, παρόλο που δεν είναι αριστούργημα και που του πήρε εφτά ολόκληρα χρόνια. Η προετοιμασία για έκδοση πήρε άλλα πέντε και για την εικονογράφηση – 118 σχέδια συνολικά – δούλεψαν μερικοί από τους σπουδαιότερους καλλιτέχνες της εποχής – ο Leonard Beck, ο Hans Schaüfelein και ο Hans Burgkmair. Το αποτέλεσμα ήταν εξαιρετικό και συνετέλεσε στη δημοτικότητα του έργου, που γνώρισε αλλεπάλληλες επανεκδόσεις το 16^ο αιώνα.

Το έργο είναι γνωστό σαν Theuerdank, το συμβολικό όνομα που διάλεξε ο Μαξιμιλιανός για τον εαυτό του (1). Ας το μεταφράσουμε ελεύθερα ‘Ευγενικός’ – στις σκέψεις, στις πράξεις, και στην καταγωγή. Στις προσπάθειες του να φτάσει στην καλή του, και να την παντρευτεί, βρίσκει αντιμέτωπους τρεις καπεταναίους, οι οποίοι ελπίζανε να είναι οι ίδιοι οι τυχεροί γαμπροί – με ότι αυτό συνεπαγόταν – και που ενθαρρυνόμενοι από ένα κακό δαιμόνιο του στήνουν αμέτρητες παγίδες. Έτσι ο γενναίος ιππότης Ευγενικός τα βάζει με άγρια κτήνη και πληρωμένους ιππότες που τον προκαλούν σε γκιόστρες, γλυτώνει στημένες κατολισθήσεις, εκρήξεις κανονιών, πυρκαγιές πλοίων, δηλητηριασμένο φαγητό, και δεκάδες άλλες δόλιες απόπειρες κατά τις ζωής του. Τα ονόματα των κακών καπεταναίων ήταν Fürwittig, Unfallo και Neidelhart. Ας τα μεταφράσουμε και αυτά, κάπως ελεύθερα, σε ‘Απερίσκεπτος’, ‘Κακοτυχιάς’ και ‘Φθονερός’.

Στην παραπάνω απεικόνιση οι τρεις καπεταναίοι, αριστερά, συνωμοτούν εναντίον του γενναίου ιππότη. Όσοι έχουν κάποια εμπειρία από απεικονίσεις Στρατιωτών – των μισθοφόρων περισσότερο γνωστών σαν stradioti – θα παρατηρήσουν ότι δύο από αυτούς – ο Απερίσκεπτος και ο Κακοτυχιάς – τους θυμίζουν έντονα. Δεν κάνουν λάθος! Δείτε μερικές ακόμα από τις πολλές απεικονίσεις.

Ο καπετάν Απερίσκεπτος.

Και ο καπετάν Κακοτυχιάς.

Τα μακριά μαλλιά και γένια, τα καστόρινα καπέλα, τα μακριά κρεμάμενα μανίκια, τα ζωνάρια και τα κυρτά σπαθιά δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία για την προέλευση αυτών των καπεταναίων. Οι Στρατιώτες δεν φορούσαν στολή. Δεν διέφεραν στην εμφάνιση από τους συνηθισμένους ανθρώπους που θα έβλεπες εκείνη την εποχή στις πόλεις και τα χωριά της Τουρκοκρατούμενης ή Βενετοκρατούμενης Ελλάδας. ‘Οι στρατιώται εκείνοι υπό την διοίκησιν Ιταλού Κοντοσταύλου (Contestabile) ενδεδυμένοι μακράς περιβολάς και φέροντες μεγάλους πίλους προσωμοίαζον μάλλον προς τεχνίτας της εποχής εκείνης ή προς στρατιώτας ...’ αναφέρει για τους Στρατιώτες της Ζακύνθου ο Ζώης (2). Αναφερόμενος σε διαταγή της 15^ης Σεπτεμβρίου 1555 του κυβερνήτη της Ζακύνθου Marco Barbarigo συνεχίζει, ‘Ώφειλον επίσης του λοιπού απαντες οι στρατιώται εντός διμηνίας να ενδυθώσιν ομοιομόρφως με βραχείας περισκελίδας και μικρούς πίλους και να αναρτήσωσιν επί στρατιωτικού ζωστήρος σπάθην, ούτως ώστε να παρουσιάζωνται ως αληθείς στρατιώται.’

Δεν έχω βρει καμιά αναφορά στους δύο αυτούς καπεταναίους του παραμυθιού σαν καπεταναίους Στρατιωτών. Δεν είμαι σε θέση να προστρέξω στο έργο κανενός πανεπιστημιακού ερευνητή, κανενός τεχνοκριτικού, Έλληνα ή ξένου, για να υποστηρίξω τα λεγόμενα μου. Μάρτυρες μου καλώ τους ίδιους τους καλλιτέχνες και το μεγάλο Albrecht Dürer, δάσκαλο του Schaüfelein. Οι τρεις καλλιτέχνες που φιλοτέχνησαν τα 118 σχέδια του Theuerdank είναι κατά κύριο λόγο οι ίδιοι που φιλοτέχνησαν τα 237 σχέδια ενός άλλου έργου του Μαξιμιλιανού, του Weisskunig. Παρακάτω, σε σχέδιο από το Weisskunig, απεικονίζονται ελαφροί ιππείς μαχόμενοι στο πλευρό των Βενετών, φορώντας την ίδια ενδυμασία με τους καπεταναίους του Theuerdank. Οι Στρατιώτες ήταν οι γνωστότεροι ελαφροί ιππείς της Βενετίας.

Την ίδια ακριβώς εποχή, το 1515, ο Albrecht Dürer έφτιαξε ένα χάρτη του ουρανού για λογαριασμό του Μαξιμιλιανού. Πάνω του φιλοτέχνησε 4 μεγάλους αστρονόμους. Δύο Έλληνες, ένα Ρωμαίο, και ένα Πέρση, τον Abd al-Rahman al-Sufi. Τον Sufi τον ονομάζει Άραβα (το κράτος στο οποίο έζησε το 10^ο αιώνα περιελάμβανε όχι μόνο την Περσία αλλά και το Ιράκ) και τον παρουσιάζει με τυπική Μουσουλμανική περιβολή.

Ιδού οι Έλληνες, ο Άρατος ο Σολεύς και ο Κλαύδιος Πτολεμαίος, με χαρακτηριστική ενδυμασία.

Ο Πτολεμαίος, κάτω από ένα αρχαιοπρεπές ιμάτιον, φέρει εφαπλωματοποιημένο επενδύτη όπως και οι καπεταναίοι του παραμυθιού μας, κάτι που δείχνει ότι ήταν οι Στρατιώτες που αποτέλεσαν το μοντέλο για την απεικόνιση των διάσημων αυτών ανδρών της αρχαιότητας.

----------------------------------------------------------------------------- 

(1)  Οι έγχρωμες απεικονίσεις των καπεταναίων είναι από το βιβλίο Die geuerlicheiten und eins teils der geschichten des loblichen streytparen vnd hochberümbten helds und Ritters herr Tewrdanncks, Νυρεμβέργη 1517. Οι ασπρόμαυρες είναι από την έκδοση του 1519.

(2)  Λ. Ζώης, Ελληνικός λόχος εν Ζακύνθω κατά τους χρόνους της δουλείας, Ο Ελληνισμός, 14, 1911. Ο Ζώης αναφέρει σαν contestabile των Στρατιωτών της Ζακύνθου το 1555 τον Δομήνικο Μούρμουρη, ο οποίος μας πληροφορεί ότι ήταν από τη Νεάπολη αλλά μίλαγε Ελληνικά. Ο Μούρμουρης δεν ήταν Ιταλός από τη Napoli di Campania αλλά Γραικός από τη Napoli di Romania, δηλαδή το Ναύπλιο. Επίσης ο Ιωάννης Σκορδίλης, ο οποίος ήταν πιθανότατα Ζακυνθινός Κρητικής καταγωγής, αναφέρεται σαν contestabile στην Κύπρο 15 χρόνια νωρίτερα (Σάθας, Μνημεία, τόμος 8ος, σσ. 350 – 351).