Στου Ρωμανού τη βρύση

Είναι ζηλευτός τόπος Καλβικής ‘ιερής ανάπαυσης’ – πανέμορφος, γαλήνιος, σκιερός, κάτω από το Κάστρο, και απέναντι, πέρα από τη ζαφειρένια θάλασσα του Τζάντε, το κάστρο της Γλαρέντζας, το Χλεμούτσι. Πάνω από το Αργάσι ο Σκοπός φυλάει αιώνια ακοίμητος όσους έγειραν πάνω στο άπειρο να ξαποστάσουν. Είχα πεθυμήσει το Εβραϊκό Νεκροταφείο, όπως και το Κάστρο αποπάνω του.

Ζεστό, ανοιξιάτικο απομεσήμερο ανηφόρισα τη Σαρτζάδα. Περασμένες δύο έφτασα στην πύλη του Κάστρου. Χρειαζόσουνα πολιορκητική μηχανή για να μπεις μέσα. Όλα κι όλα, τι κάστρο είναι αν μπαίνει μέσα όποιος θέλει, όποτε θέλει. Πάνε τα χρόνια που σκαρφαλώναμε την Κοντή για γανιό (σκασιαρχείο) και περνάγαμε λίγες ανέμελες ώρες ανάμεσα στα ερείπια της Ιστορίας μας. Τώρα, λένε, δεν υπάρχουν λεφτά να πληρώνεται ο φύλακας, μπορεί να μείνει και μόνιμα κλειστό. Ο εθελοντισμός δεν υπάρχει ούτε σαν σπόρος ιδέας στο μυαλό των Ζακυνθινών. Ποιός άνεργος, ή συνταξιούχος, θα καθότανε μια φορά τη βδομάδα να κόψει δέκα εισιτήρια; Μεγάλος ο κίνδυνος να μπλέξει σε καμιά συζήτηση – Θεός φυλάξοι – για την Ιστορία του νησιού του. Εξ άλλου η τηλεόραση και τα καφενεία δουλεύουνε και τις εφτά μέρες της εβδομάδας.

Κατηφόρισα από το δρόμο προς το Ψήλωμα και μπήκα στον Αϊ Γιώργη των Φιλικών. Άναψα ένα κερί συμβολικά στη μνήμη των γενναίων και αφελών ονειροπόλων, χωρίς τους οποίους δεν θα είχε σήμερα η Ελλάδα περισσότερους γενίτσαρους από όσους είχε σε ολόκληρη την Τουρκοκρατία. Όπως και ο Αϊ Γιώργης, το Εβραϊκό Νεκροταφείο δίπλα ήταν ανοιχτό, πάντα ανοιχτό. Προσωπικό, κατά κάποιο τρόπο, το καλωσόρισμα της ξεκλείδωτης μπασίας. Ο μοναχικός επισκέπτης, ή προσκυνητής, είναι πάντα μόνος εδώ – με τις σκέψεις ή τις προσευχές του.

Αμέσως μόλις μπεις μια μαρμάρινη πλάκα σε πληροφορεί πως ιδρύθηκε το 1281.

Αν και η επιγραφή αυτή φαίνεται να έχει ηλικία δεκαετιών και όχι αιώνων, είναι άγνωστη η πηγή της πληροφορίας. Το βέβαιο είναι πως το νεκροταφείο υπάρχει σε αυτό το σημείο – που λεγότανε ‘Του Ρωμανού η βρύση’ – τουλάχιστον από το 1656. Τότε, κατόπιν αιτήματος των Ζακυνθινών Εβραίων, τους παραχωρήθηκε το οικόπεδο και περιφράχτηκε (1). Αυτό δεν σημαίνει ότι το Εβραϊκό Νεκροταφείο στου Ρωμανού τη βρύση δεν προϋπήρχε. Η απόφαση της 25^ης Φεβρουαρίου του 1656 μπορεί να ήταν απλώς η επισημοποίηση της χρήσης του οικοπέδου ή η επανέγκριση της. Παραχωρήσεις, αφαιρέσεις, επαναπαραχωρήσεις, επαναβεβαιώσεις προνομίων και τίτλων ιδιοκτησίας, ήταν συνηθισμένα στη Βενετοκρατία. Αποφάσεις παίρνονταν, και τροποποιούνταν ή αναιρούνταν, ανάλογα με τις συνθήκες, αλλά και τις ισορροπίες, τα διαπλεκόμενα συμφέροντα, τις πιέσεις, και συχνότατα τις δωροδοκίες. Ειδικά για τους Εβραίους, που δεν είχαν καθόλου πολιτικά δικαιώματα και πολύ περιορισμένα θρησκευτικά και ιδιοκτησιακά, δεν αποκλείεται να έθαβαν μέχρι τότε τους νεκρούς τους σε κάποιο χώρο χωρίς την παραμικρή νομική κατοχύρωση.

Το ότι τέτοιος χώρος προϋπήρχε του 1656 είναι σίγουρο, και όχι μόνο επειδή το λέει ο Λεωνίδας  Ζώης. Οι Χριστιανοί μέχρι το 19^ο αιώνα έθαβαν τους νεκρούς τους γύρω και μέσα σε εκκλησίες, οικογενειακές και μή. Καθολικοί μάλιστα μπορούσαν να θαφτούν σε Ορθόδοξες εκκλησίες και το αντίθετο, λόγω των μικτών γάμων που ήταν συνηθισμένοι στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Δεν υπάρχει όμως περίπτωση να θαβόταν Εβραίος εκεί, και οι Εβραίοι δεν έθαβαν νεκρούς στις συναγωγές. Άρα πρέπει να υπήρχε, έστω ντε φάκτο μόνο, κάποιο νεκροταφείο από την αρχή της εγκατάστασης τους στο νησί – όχι αναγκαστικά όμως στου Ρωμανού τη βρύση.

Ο χρόνος της επίσημης παραχώρησης έχει νομίζω τη σημασία του. Στο πρώτο ήμισυ του 16^ου αιώνα οι Εβραίοι της Ζακύνθου ήταν κυρίως πλανόδιοι έμποροι και προοδευτικά κάποιοι άρχισαν να ασχολούνται με τοκογλυφίες (2). Στο τελευταίο τέταρτο του αιώνα, όταν πια άνθιζε το εμπόριο της σταφίδας, μερικοί ξανοίχτηκαν και πλούτισαν. Ο σημαντικότερος από αυτούς ήταν ο Μοϊζέ Κόπιος και αργότερα ο γιός του Σίμων (3). Ήταν μεσάζοντες σε συμφωνίες των Σουμάκηδων και των Σιγούρων, οι οποίοι αναφέρθηκαν στην προηγούμενη ανάρτηση. Είχαν μεγάλες αποθήκες στη Ζάκυνθο και ασχολήθηκαν και με την ασφάλιση πλοίων. Ο Λ. Ζώης διέσωσε τη διαθήκη της ‘αρχόντισσας κυράτζας Ρεφηάς’, χήρας του Σίμωνα, που γράφτηκε στις 30 Ιουλίου 1661 (4) και στην οποία αφήνει δεκάδες χιλιάδες δουκάτα – κυρίως στα ανίψια τους γιατί φαίνεται δεν άφησαν κατευθείαν απογόνους. Οι Εβραίοι τις Ζακύνθου συνέδεαν τους Ζακυνθινούς και τους Άγγλους ή Φλαμανδούς εμπόρους με Εβραίους Πορτογαλικής καταγωγής εγκατεστημένους στη Βενετία και με τους Εβραίους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Σαν σημαντικός κόμβος ενός εκτεταμένου και προσοδοφόρου εμπορικού δικτύου δεν πλούτισαν μόνο αλλά και αυξήθηκαν σημαντικά σε αριθμό. Από 300-400 άτομα στα μισά του 16^ου αιώνα έφτασαν τα 800 στα μισά του 17^ου.

Όπως είναι φυσικό θίχτηκαν συμφέροντα και η ευμεγέθης και εύπορη Εβραϊκή κοινότητα αντιμετωπίστηκε πλέον ανταγωνιστικά από κάποιους Χριστιανούς. Ειδικά όταν μετά το ξέσπασμα του Κρητικού Πολέμου (1645 – 1669) οι Εβραίοι άρχισαν τα απευθείας πάρε-δώσε με τους Άγγλους, ναυλώνοντας καράβια για την ενίσχυση της Κρήτης (5). Υποκινήθηκε λοιπόν ο αντισημιτισμός και έχουμε επιβολή παραπέρα περιορισμών – όπως για παράδειγμα το πόσο κρέας επιτρεπόταν να αγοράσουν οι Εβραίοι, περιορισμός που λίγο αργότερα μετριάστηκε – και φαινόμενα βαρβαρότητας  – όπως η σύληση τάφων και οι επιθέσεις κατά της συναγωγής το 1661. Η Εβραϊκή κοινότητα όμως φαίνεται πως είχε πλέον αρκετά αναπτυγμένα οικονομικά μούσκουλα. Προχώρησε στην ίδρυση όχι μόνο νεκροταφείου αλλά και νέων συναγωγών, και το 1658 και σχολείου.

Στους τελευταίους δύο αιώνες της ύπαρξης της η Εβραϊκή κοινότητα ήταν αριθμητικά και οικονομικά υποβαθμισμένη. Αυτό αντικατοπτρίζεται και στο νεκροταφείο όπου οι περισσότεροι τάφοι είναι πολύ απλοί. Υπάρχουν όμως ακόμη αρκετοί με οικόσημα ή άλλες παραστάσεις.

Ένα από τα πράγματα που μου έμαθε το Εβραϊκό Νεκροταφείο είναι πως ο δικέφαλος είναι και Εβραϊκό σύμβολο.

Υπάρχει ένα ανακάτεμα γλωσσών: Ελληνικά, Ιταλικά, Εβραϊκά.

Κάποιοι, χωμένοι λες στην πλαγιά, φέρνουν στο νου τάφους βιβλικούς.

Τους πιο παράξενους δεν τους είδα αυτή τη φορά. Η παρακάτω φωτογραφία είναι από την προηγούμενη επίσκεψη μου, πριν λίγα χρόνια.

Ήταν σα νάτανε πλασμένοι από πηλό και φαίνονταν πολύ παλιοί. Δεν ξέρω γιατί δεν τους είδα. Είδα όμως πολλούς επισκευασμένους τάφους, καρπό μιας προσπάθειας συντήρησης που γίνεται τα τελευταία χρόνια από τους Ζακυνθινής καταγωγής Εβραίους του Ισραήλ, της Αθήνας, και της Αμερικής.

Δεν ξέρω αν οι ‘κεραμικοί’ τάφοι ανακατασκευάστηκαν και γι αυτό δεν τους εντόπισα. Αν έγινε αυτό, πάλι δεν μπορώ να επικρίνω μερικούς ανθρώπους που κάνουν ότι καλύτερο μπορούν χωρίς βοήθεια από κανένα. Ελπίζω όμως να είναι αποκαταστάσιμοι, και να επανέλθουν στην αρχική τους μορφή, όταν οι Ζακυνθινοί αποκτήσουμε πραγματικά πολιτισμό και είμαστε σε θέση να φροντίσουμε όσα μνημεία μας έχουν απομείνει.

Οι απόγονοι των Εβραίων της Ζακύνθου επισκέπτονται τους τάφους των ανθρώπων τους όποτε μπορούν.

Υπάρχει και η βέβαιη προσφορά της Ζακυνθινής άνοιξης.

Ο τελευταίος χρονολογικά τάφος: Ρεβέκκα Μόρδου, 1876 – 1954. Κανείς δεν θάφτηκε από τότε εδώ. Η κοινότητα δεν υπάρχει πια. Οι περισσότεροι μετανάστευσαν μετά τον πόλεμο. Τη χαριστική βολή την έδωσε η καταστροφή του 1953.

Ένας Ζακυνθινός Εβραίος που βρίσκεται εδώ και πάνω από δύο δεκαετίες θαμμένος στο Ισραήλ, ο Ροβέρτος Δαλμέδεγος (6), έγραψε ένα ποίημα υμνώντας τις χαρές περασμένων ζωών στη μάνα γη. Δεν κάτεχε την τέχνη, ούτε διέθετε την ποιητική μεγαλοφυΐα, των μεγάλων Ζακυνθινών ξενιτεμένων. Τα συναισθήματα όμως είναι ίδια, όπως κι αν εκφράζονται, και νομίζω αρκεί να είναι κανείς Ζακυνθινός για να τον αγγίξουν οι στίχοι του – αν τυχόν είναι και ξενιτεμένος ακόμα βαθύτερα.

ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟΣ ΠΕΡΙΠΑΤΟΣ

Μες στα πλατιά μου όνειρα

σε βλέπω κάθε βράδυ,

πρέπει να σβήσει ο καημός

προτού πάω στον Άδη.

Τότε θα σβήσει ο καημός

χρυσό μου μοσχονήσι.

Όταν βρεθώ στην Μπόχαλη

και στην «παλιά τη Βρύση».

Όταν εις τον Πλατύφορο

θα κάμω λίγες βόλτες

ακούγοντας τη μουσική

του Πήλικα τις νότες.

Όταν «στο κρύο το νερό»

θα φάω ριγανάδα

να μου θυμίσει τα παλιά

που πήγαινα βαρκάδα.

Και ευθύς όταν το πόδι μου

στη Ζάκυνθο πατήσω

γονατιστός στο χώμα της

συγγνώμη θα ζητήσω.

Και στην ανοικοδόμηση

δεν βρέθηκα κοντά της

να χύσω τον ιδρώτα μου

σαν όλα τα παιδιά της.

Στη Ζάκυνθο γεννήθηκα

γι αυτό την αγαπάω

και να μ’ αξιώση ο Θεός

μια μέρα κει να πάω.

Να την ιδώ όπως άλλοτε

γεμάτη με λουλούδια

με κέντρα διασκεδάσεως,

καντάδες και τραγούδια.

-------------------------------------------------------------------- 

(1)  Λεωνίδας Ζώης,  , τόμος 1^ος, σ. 175 και σ. 471.

(2)  Σαμουήλ Ε. Μόρδος, Οι Εβραίοι της Ζακύνθου: Χρονικό Πέντε Αιώνων, σσ. 42-43.

(3)  Maria Fusaro, Cooperating mercantile networks in the Early Modern Mediterranean: The English and the Greeks, a Case Study, Commercial Networks in the Early Modern World, European University Institute, Φλωρεντία, 2002 και Coping with transition: Greek merchants and ship owners between Venice and England in the late sixteenth century, Oxford University, 2005, της ιδίας.

(4)  Χρονικά Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου, τεύχος 145, και αναδημοσιευμένη από το Σ.Ε. Μόρδο, βλέπε (2), Παράρτημα 1^ο, σσ. 288-290.

(5)  Maria Fusaro, Cooperating mercantile networks in the Early Modern Mediterranean: The English and the Greeks, a Case Study, Commercial Networks in the Early Modern World, European University Institute, Φλωρεντία, 2002.

(6)  Ο Ροβέρτος Δαλμέδεγος γεννήθηκε στη Ζάκυνθο το 1902. Αναγκάστηκε να την εγκαταλείψει μετά την καταστροφή του 1953. Κατάφερε να την επισκεφτεί μόνο μια φορά, το 1978. Το ποίημα αυτό, γραμμένο αρκετά χρόνια πριν, δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Ελεύθερη Φωνή το 1979. Αναδημοσιεύτηκε πέρυσι από τον Σ. Ε. Μόρδο [βλέπε (2), κεφ. Ι, σσ. 223-224], με την ευγενική άδεια του οποίου το αντέγραψα εδώ.