Καρναβάλι στη Ζάκυνθο γύρω στα 1840 – μέρος Α΄

Ζακυνθινή γύρω στα 1787

Στο δεύτερο τεύχος του Βρετανικού στρατιωτικού περιοδικού ‘United Services Magazine’ του 1843 δημοσιεύτηκε ένα ανώνυμο άρθρο με τίτλο ‘The Carnival’ (Το Καρναβάλι). Αν και ο συγγραφέας φαίνεται από τον τίτλο και την πρώτη μιάμιση σελίδα πως ασχολείται με τα καρναβάλια γενικότερα – το πως και γιατί δεν γίνονται στη χώρα του και το πως τα βλέπουν οι συμπατριώτες του – συνεχίζει γράφοντας αποκλειστικά για τη Ζάκυνθο και τους Ζακυνθινούς του καιρού του. Πολλά από αυτά είναι βέβαια τελείως υποκειμενικά – χωρίς αυτό να σημαίνει ότι στερούνται ενδιαφέροντος – αλλά περιέχονται επίσης πολλά στοιχεία και πληροφορίες που κάνουν το άρθρο αυτό ένα πολύτιμο ιστορικό ντοκουμέντο.

Ο συγγραφέας, πιθανότατα αξιωματικός του Βρετανικού στρατού, έζησε αρκετούς μήνες στη Ζάκυνθο και δίνει μια εικόνα της Ζακυνθινής κοινωνίας γύρω στα 1840, τέτοια που δεν μας έχουν συνηθίσει οι σύγχρονοι του Βρετανοί. Έτσι λοιπόν, παραλείποντας τις γενικότητες, σας μεταφέρω εδώ, σε μετάφραση δική μου, όσα αφορούν τη Ζάκυνθο.

Δεν πάνε πολλά χρόνια, γράφει, που ξεχειμώνιασα στο ‘Άνθος της Ανατολής’ – όπως αρέσκονται να καυχιούνται για τη Ζάκυνθο οι κάτοικοι της – και, κατά την ταπεινή μου κρίση, υπάρχουν πολύ χειρότερα μέρη για να κατασκηνώσει κανείς, ιδιαίτερα τα Καρναβάλια. Οι καλοί αυτοί άνθρωποι προσμένουν αυτή την περίοδο  με όχι μικρή ανυπομονησία. Και πολύ καλά κάνουν, επειδή τους αρέσει και ξέρουν να διασκεδάζουν. Στη Ζάκυνθο κανείς δεν πεινάει, ούτε ζητιανεύει, ενώ παράλληλα κανένας δεν σκοτώνεται στη δουλειά. Ο εργάτης ξεπλένει τα ψωμί και τον ταραμά του με μεγάλες γουλιές καλού ντόπιου κρασιού και εναλλάσσει τον ύπνο με τη δουλειά σε πολύ πρέπουσες αναλογίες. Ο κομψός βαρκάρης, με τη μέση του ζωσμένη με ένα ζωηρόχρωμο μεταξωτό ζωνάρι από τα Γιάννενα και το κόκκινο φέσι του φορεμένο με γούστο, σφυρίζει την αγαπημένη του άρια από την τελευταία όπερα. Από κάθε καφενείο και κρασοπουλειό βγαίνουν ήχοι ευθυμίας από τις ευάριθμες παρέες χαρτοπαιχτών που έχουν μαζευτεί εκεί. Αυτοί είναι οι πραγματικοί φιλόσοφοι. Οι έγνοιες δεν τους πνίγουν. Όσο για τα καλύτερα στρώματα – τα πλουσιότερα στρώματα θα έπρεπε να πω – χαλαρώνουν μετά τις δυσκολότερες δουλειές τους καθισμένοι στην Πλατεία με τσιμπούκι και καφέ.

Όταν επιτέλους η εποχή του ξεφαντώματος είχε μπει για τα καλά, οι άνθρωποι μου φαίνονταν μισότρελοι από ευχαρίστηση, και οι γυναίκες ήταν σίγουρα. Γιατί ήταν πραγματική γιορτή γι αυτές, που ήταν κλεισμένες μέσα τον υπόλοιπο χρόνο, είτε να σπάσουν τις αλυσίδες τους είτε να έχουν ένα είδος άδειας σε αυτές τις τρεις βδομάδες της ελευθερίας. Κάθε μέρα κατά το μεσημέρι οι δρόμοι και οι λεωφόροι που οδηγούν στην πόλη ζωντανεύουν από παρέες κατοίκων της υπαίθρου που έρχονται για γλέντι. Το κέντρο των εκδηλώσεων είναι η Πλατεία, η οποία, μαζί με τους δρόμους, είναι γεμάτη κυρίως θηλυκά, όλες μασκοφορεμένες και φορώντας ντόμινο ή μεταμφίεση, κατά το μεγαλύτερο μέρος πλάσματα μη-ελκυστικά πρέπει να ομολογηθεί – ένας άμορφος μπόγος από ρούχα που σέρνεται άχαρα. Γιατί είναι συνήθεια που επικρατεί εδώ οι γυναίκες να χώνουν τα πόδια τους σε στιβάνια, χωρίς να τις ενδιαφέρει το σχήμα ή το μέγεθος. Οι μάσκες επίσης είναι πράγματα πολύ αποκρουστικά – καμία σχέση με τα κομμάτια μαύρου μεταξιού ή βελούδου με άσπρη δαντέλα, αλλά χαρτονένιες προσωπίδες, βαμμένες μαύρες μέχρι την άκρη της μύτης και από κει και κάτω μια αδέξια απομίμηση προσώπου. Αυτή η παραμόρφωση αντισταθμίζεται μόνο από δύο αρκετά μεγάλα ανοίγματα, πίσω από τα οποία αστράφτει ένα ζευγάρι μάτια πού, όσον αφορά τη λάμψη, προκαλούν σε σύγκριση ολόκληρη την υφήλιο. Άνθρωποι ανώτεροι κοινωνικά προσπαθούν να αποφύγουν την αναγνώριση με το να ντύνονται με τα πιο κουρελιασμένα ρούχα ή την πιο αποκρουστική μεταμφίεση. Αν και η φωνή αλλοιώνεται σημαντικά όταν μιλάς πίσω από μάσκα, πολλοί δεν διακινδυνεύουν τη χρήση αυτού του ευλογημένου οργάνου, του τόσο ευνοημένου από το φύλο, έτσι που μόνο τα χέρια μπορεί να δώσουν μια ιδέα για την κατάσταση και ταυτότητα του ατόμου.

Το πιο συνηθισμένο ένδυμα είναι ένα μεγάλο άσπρο σεντόνι, ή άλλο περιτύλιγμα, που περιβάλλει ολόκληρο το σώμα, με ένα μαύρο δαντελένιο πέπλο ριγμένο πάνω από το κεφάλι. Το περιτύλιγμα επίσης περνάει πάνω από την κορυφή του κεφαλιού και δένεται κάτω από το σαγόνι εφαρμόζοντας στη μάσκα. Υπάρχουν μερικές που αφήνουν εκτεθειμένα τα μαλλιά τους (και είναι αλήθεια αμαρτία να αποκρύπτονται τέτοιες μεγαλειώδεις κόμες), ή που έχουν μόνο το πέπλο πάνω από το κεφάλι τους. Άλλες, που διαθέτουν συμμετρικό σώμα και λεπτή μέση, φοράνε κάποια εξεζητημένη ενδυμασία και πετάνε τα άβολα στιβάνια για να βάλουν σανδάλια ή καλοφτιαγμένα πάνινα μποτάκια. Αλλά μια τέτοια μπορεί συνήθως να καταγραφεί σαν ‘κοκέτα’, ‘εύκολη’ ή ‘του δρόμου’.  Σε καμία δεν λείπει ένα μπουκέτο, συνήθως διπλές βιολέτες και λεβάντα αλλά και η μυρτιά και τα τριαντάφυλλα είναι επίσης πολύ δημοφιλή. Πολλές κρατάνε μια βεντάλια και ένα σακουλάκι, ή μπομπονιέρα, με κουφέτα, τα οποία τρώγονται πολύ αυτή την εποχή. Απαιτείται ουκ ολίγη ικανότητα και εμπειρία για να αναγνωρίσει κανείς μια νεαρή γνωστή κάτω από κάποια τερατώδη περιβολή ή από την μορφή μιας απαίσια μασκοφορεμένης γριάς, που προχωράει κουτσαίνοντας με τη βοήθεια ενός μακριού ραβδιού με κεράτινη άκρη. Είναι επίσης πολύ διασκεδαστικό να παρατηρεί κανείς την τέχνη και την επιμονή της μιας πλευράς να αποκαλύψει κάποιο στοιχείο ταυτότητας, ενώ η άλλη πλευρά διατηρεί προκλητική αδιαφορία ή επιφυλακτικότητα. Το ωραίο φύλο, πρέπει να ομολογηθεί, διαθέτει διπλό πλεονέκτημα, στην ανωνυμία του αφενός, ενώ οι κύριοι είναι πάντα χωρίς μάσκα, και αφετέρου επειδή διαθέτουν μια θηλυκή σύντροφο για να μοιραστεί τα γέλια τους απέναντι σε έναν μπερδεμένο κύριο.

Είναι γεγονός πως στις Καρναβαλικές εκδηλώσεις της Ζακύνθου δεν υπάρχουν φανταστικά άρματα που να γεμίζουν τους δρόμους, δεν υπάρχουν πρίγκιπες και μεγάλοι άρχοντες να ενωθούν με το πλήθος, δεν υπάρχουν υπέροχες πομπές, ακριβές επιδείξεις ή δημόσιες γιορτές – γνήσιο κέφι όμως, ευθυμία και καλοσυνάτη σάτιρα υπάρχουν αρκετά για να ικανοποιήσουν τους συμμετέχοντες. Οι άνδρες των κατώτερων τάξεων σχηματίζουν ομάδες από τις πιο γελοίες καρικατούρες, κάνουν ότι σαχλαμάρα φανταστείτε, και παίζουν σάτιρες σχετικές με τα επαγγέλματα και τις τέχνες, όπως τους οδοντίατρους, τους δικηγόρους, τους γιατρούς, τις μαμές, τους στρατιώτες, τους ναύτες, τους ράφτες και τους μπαρμπέρηδες, κοροϊδεύοντας τα πάντα και τους πάντες.

Για τις γυναίκες όμως το μεγάλο θέλγητρο είναι το ‘Cavalchino’ ή χορός μεταμφιεσμένων. Εδώ είναι που διαπρέπουν ιδιαίτερα. Έχουν μια μανία για χορό, στον οποίο όλες οι τάξεις αριστεύουν, χάρη στο καλό τους αυτί και κάποια φυσική χάρη τρόπων και κίνησης. Αυτοί οι χοροί γίνονται δύο ή τρεις φορές την εβδομάδα στη διάρκεια του Καρναβαλιού, στο θέατρο, μεταξύ 2 και 7 μμ. Περίεργη ώρα, για μας, αλλά η πιο βολική από πολλές απόψεις. Δεν εμποδίζει τις βραδινές παραστάσεις της όπερας. Οι ωραίες χωριατοπούλες μπορούν να έρθουν από την εξοχή και να βοηθήσουν να ‘ταρακουνηθεί το πάτωμα’. Τέλος, με το να γίνεται ο χορός στη μέση της μέρας, πεισματάρες και ανένδοτες κυρίες,  που μπορεί να είναι φορτωμένες με παράλογους συζύγους ή καχύποπτους κηδεμόνες, το βρίσκουν πιο εύκολο να παρακάμψουν την απαγόρευση και να παραβρεθούν.

Ακόμα και η προσωποποίηση της Τυραννίας δεν μπορεί να αρνηθεί μια αθώα μεσημεριανή βόλτα ανάμεσα στο πλήθος των μασκών της Πλατείας, και ύστερα η κυρία θα μπορούσε να ρίξει το φταίξιμο μόνο στη δική της αδεξιότητα αν η μεταμφίεση της δεν γινόταν διαβατήριο για το Cavalchino ή όπου αλλού η προτίμηση ή  οι ορέξεις της την οδηγήσουν. Σε αυτούς τους χορούς το αρσενικό φύλο γίνεται δεκτό μόνο χωρίς μάσκα και με εισιτήριο – φτιάχνεται ένας κατάλογος συνδρομητών για την περίοδο, έτσι εξασφαλίζεται ένας βαθμός αποκλειστικότητας, και τα έσοδα από τα εισιτήρια χρησιμοποιούνται για  να νοικιάσουν και να φωτίσουν το κτίριο. Σε όλα τα μασκοφορεμένα θηλυκά όμως επιτρέπεται η είσοδος χωρίς διακρίσεις. Και αυτό, όσο περίεργο και αν φαίνεται, ενθαρρύνει τις ανώτερες τάξεις να προσέλθουν επειδή αυξάνει τη δυσκολία αναγνώρισης. Όσο για το μειονέκτημα του να έρθει κανείς σε επαφή με ανάρμοστους χαρακτήρες, φαίνεται ότι δεν προβληματίζει επειδή η μάσκα είναι καθολικός ισοπεδωτής: εξισώνει όλες τις κοινωνικές θέσεις και υπολήψεις, ενώ, με την προστασία που παρέχει, θεωρείται εξίσου ιερή από ευγενείς και πληβείους.

Σου παρουσιάζεται μια πραγματικά εκθαμβωτική και συναρπαστική σκηνή καθώς περνάς από το φως της μέρας και την απαλή λιακάδα στο ημίφως του προθαλάμου του θεάτρου, και από κει στο λαμπρά φωτισμένο εσωτερικό – ο εκκωφαντικός ήχος της μουσικής εκρήγνυται – το βουητό των φωνών – το πλήθος από μάσκαρες που σχεδόν αποκλείουν την είσοδο, κατακλύζουν το χώρο μπροστά στη σκηνή (τα έδρανα της ορχήστρας είχαν απομακρυνθεί για την ώρα), τη σκηνή σε όλο το βάθος και τα χαμηλότερα θεωρεία. Τα καθίσματα που έχουν τοποθετηθεί κατά μήκος των πλευρών είναι όλα πιασμένα από μάσκαρες. Μέσα σε αυτό τον κύκλο φαίνεται πως έχει εισχωρήσει ένα ρεύμα όρθιων – αέρινα ντόμινα σε άσπρο και μαύρο – καλοντυμένες φιγούρες σε χρυσοκέντητα και μεταξωτά – άλλες σε κουβέρτες και τραπεζομάντηλα – οι ενδυμασίες της Αλβανίας, της Πάργας και της Αγίας Μαύρας ανακατεμένες με τα συνηθισμένα ρούχα των ντόπιων. Ο εσωτερικός χώρος είναι πιασμένος από τους χορευτές, οι οποίοι, πενήντα ή εξήντα τον αριθμό, χορεύουν μετά μανίας καντρίλιες ή βαλς. Όσο για το τελευταίο είναι ατελείωτο, ή θα ήταν αν ήταν ακούραστοι οι μουσικοί. Στην πρώτη περίπτωση μπορεί να ακούσετε ένα καβαλιέρο σε κάθε τετράδα να ανακοινώνει τη φιγούρα (γιατί κάθε μία χορεύει τη δική της) και η ποικιλία περιορίζεται μόνο από το γούστο και την επινοητικότητα του προσωρινού διευθυντή του χορού. Οι πιο απαιτητικές από τις κυρίες είναι σίγουρο πως θα βρουν κάποια γνωριμία και θα εξασφαλίσουν ένα κατάλληλο καβαλιέρο. Πόσες όμως έρχονται όχι για να χορέψουν αλλά για να κουβεντιάσουν, να κανονίσουν δουλειές, ή να κατασκοπεύσουν το σύζυγο, τον εραστή ή την αντίζηλο τους!

Πόσα πράγματα πέφτουν στην αντίληψη ενός ήσυχου, παρατηρητικού θεατή! Οι ανησυχίες και η  ανυπομονησία μερικών, οι φόβοι άλλων. Εδώ μια χαρούμενη αναγνώριση – εκεί μια περιφρονητική απώθηση. Απροκάλυπτες ερωτοτροπίες, κρυφό σφίξιμο των χεριών και πλέξιμο των δαχτύλων, ψίθυροι, διαμαρτυρίες, και παρακλήσεις, στα Ελληνικά, στα Γαλλικά, και στα Ιταλικά. Το πάθος της μιας και η αδιαφορία μιας άλλης. Οι ζήλειες και οι τσακωμοί ανάμεσα στις γυναίκες: εδώ ένα μπουκέτο προσφέρθηκε και έγινε δεκτό, και μέσα σε μία στιγμή μια εξαγριωμένη αντίζηλος το έχει κιόλας αρπάξει και λιώσει κάτω από το τακούνι της. Πόσα τετ α τετ έχουν διακοπεί απότομα; Πόσες εμπιστευτικές συνομιλίες έχουν ακουστεί από αυτιά που δεν έπρεπε; Όλα αυτά, και πολύ περισσότερα, γίνονται, για τα οποία η περιγραφή μόνο μια πολύ αμυδρή ιδέα μπορεί να δώσει. Αλλά τώρα πλησιάζει το τέλος του χορού, το φως της μέρας ξεθωριάζει. Σημάδια αναγνώρισης στο επόμενο Cavalchino υποδεικνύονται και όλοι τραβάνε προς τα σπίτια τους, χαρούμενοι ή στενοχωρημένοι, θυμωμένοι ή θριαμβευτές, με την υποψία σβησμένη ή επιβεβαιωμένη πέρα από κάθε αμφιβολία, ελπίζοντας ή απελπισμένοι.