Παμπάλαια: Μαρτίου 2013

Τουρκική γαλιότα

Κανίστρι μυριοπλούμιστο, γαρούφαλα γιομάτο,

που μοσκοβόλαες τη γη, τσι στράτες που επροβάτειες,

σε ποία χέρια θα βρεθείς, σε τι πόρτο θ’ αράξεις,

για να ’ρθει η μανούλα σου να σε ξαναγοράσει;

Ας ήτανε το βολετό το αίμα μου να χύσω

τα μάτια μου τα έδινα να σε ξαναγυρίσω.

Τα μάτια μου εγινήκανε δύο βρύσες, δύο ποτάμια,

και όσο ζω θα τρέχουνε, κ’ έχω πνοή στο στόμα

θα δέουμαι τση Δέσποινας και του Εσταυρωμένου

να σου χαρίσει λευτεριά, τσ’ άλυσες να σου λύσει.

Ορπίδα εχώ στην Παναγιά γλήγορα να γυρίσεις

στην αγκαλιά τση μάνας σου να σε γλυκοφιλήσει.

Έτσι μοιρολογούσανε ζωντανούς τους σκλαβωμένους γιούς τους οι Ζακυνθινές μανάδες, τότε που οι πειρατικές επιδρομές ήτανε πληγή πραγματική και όχι μισοξεχασμένες ιστορίες του παλιού καιρού (1). Για αιώνες, η απειλή μιας ξαφνικής επίθεσης δεν ήταν ποτέ πολύ μακριά. Όταν η αντιπαράθεση Βενετίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έπαιρνε διαστάσεις ανοιχτού πολέμου οι επιθέσεις πολλαπλασιάζονταν και μεγεθύνονταν. Τέτοια ήταν και η περίοδος του Κρητικού πολέμου 1645 – 1669. Σαν να μην έφτανε η επιδημία της πανούκλας που είχε ξεσπάσει, εκείνα τα μαύρα χρόνια πολλά από τα καλύτερα παλληκάρια του νησιού είχαν πάει να πολεμήσουν για την Κάντια – 800 νοματαίοι πήγανε και μόνο 80 γυρίσανε ζωντανοί (2).

Από εκείνο τον καιρό υπάρχουνε δύο μαρτυρίες για μεγάλες Τουρκικές επιδρομές στη Ζάκυνθο. Η πρώτη είναι από ένα σημείωμα ανωνύμου, το οποίο ενσωματώθηκε στο Χρονικό του Μάτεση (3).

1658, Φλεβαρίου 17, επάτησε ο Τουράμπεης το χωριό της Λιθακιάς και επήρε σκλάβους άντρες, γυναίκες, και παιδιά, τρακόσιους, και ήτανε γαλιόταις δώδεκα.

Ένας Άγγλος έμπορος, ο Bernard Randolph, που πέρασε αρκετά χρόνια στην Ελλάδα στη δεκαετία του 1670, περιγράφοντας τη Ναύπακτο, την οποία χαρακτηρίζει φωλιά πειρατών, λέει (4):

Τον καιρό του πολέμου με τους Βενετούς τα μπριγκαντίνια αυτού του μέρους ήταν συνεχής μάστιγα για τους κατοίκους της Ζακύνθου και της Κεφαλονιάς. Ένας φημισμένος κουρσάρος αυτού του μέρους, ονόματι Durach Μπέης, πήγε με έντεκα μπριγκαντίνια και τη νύχτα αποβιβάστηκε στο Κερί, στο νότιο τμήμα του νησιού της Ζακύνθου, παίρνοντας πάνω από 200 σκλάβους, και τα χαράματα εμφανίστηκε μπροστά στο λιμάνι της Ζακύνθου, με αναρτημένες σημαίες και κανονιοβολισμούς, καθορίζοντας το ποσό των λύτρων, σχεδόν αμέσως μόλις είχαν πάρει τα νέα δια ξηράς – έτσι επέστρεψε ασφαλής στο λιμάνι του με τη μεγάλη αυτή επιτυχία. Την προηγούμενη μέρα είχε μεγάλη γιορτή στο Κερί, και πολλοί άνθρωποι είχαν πάει από την πόλη της Ζακύνθου για να προσκυνήσουν την Παναγία. Από τότε που έγινε ειρήνη με τους Βενετούς πάνε προς την ακτή της Απουλίας, και αρπάζουν φτωχούς χωρικούς, ρίχνοντας τους στη δυστυχισμένη σκλαβιά.

Είναι φανερό πως ο Τουράμπεης του ανώνυμου Ζακυνθινού και ο Durach Μπέης του Randolph είναι το ίδιο πρόσωπο. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός πως ο Randolph άκουσε στη Ναύπακτο μόνο για την μεγάλη επιδρομή στο Κερί. Κουβέντα δεν αναφέρει για την τουλάχιστον εξίσου επιτυχημένη επίθεση στη Λιθακιά. Γεννιέται έτσι η υποψία πως ίσως πρόκειται για την ίδια επιδρομή. Η Λιθακιά και το Κερί είναι χωριά γειτονικά, ο αριθμός των πλοίων ήταν σχεδόν ο ίδιος, ο τύπος τους μάλλον ήταν ο ίδιος – πιθανότατα μεγάλες φούστες, οι οποίες συχνά αναφέρονταν σαν γαλιότες, ενώ ο Randolph με τον όρο μπριγκαντίνια εννοεί απλώς πειρατικά (5) – και ο αριθμός των αιχμαλώτων δεν διαφέρει πολύ.

Ο Randolph δεν μας λέει ποιά χρονιά έγινε η επίθεση του Τουράμπεη. Είναι όμως γνωστό πως ο τρομερός κουρσάρος έκανε την εμφάνιση του γύρω στα 1656 και για πολλά χρόνια τριγύριζε τη Ζάκυνθο σαν καρχαρίας. Στα τελευταία χρόνια του πολέμου της Κάντιας οι επιχειρησιακές ανάγκες του Οθωμανικού στόλου τον τράβηξαν προς το κύριο μέτωπο των επιχειρήσεων και εκεί, κοντά στο ακρωτήριο της Αγίας Πελαγίας το Μάρτη του 1668, τα 12 πλοία του Τουράμπεη συγκρούστηκαν με 5 γαλέες υπό τον Lorenzo Corner. Ο αρχικουρσάρος σκοτώθηκε και ο στολίσκος του καταστράφηκε. Στο χρονικό διάστημα μεταξύ 1656 και 1668 λοιπόν έγινε η επιχείρηση στην οποία αναφέρεται ο Άγγλος έμπορος. Δίνει πάντως την εντύπωση πως έγινε σε γιορτή της Παναγίας, ίσως το Δεκαπενταύγουστο στο πανηγύρι της Κεριώτισσας.

Μόνο που το Κερί δεν πατιόταν με αστραπιαία επιχείρηση μιας νύχτας γιατί βρίσκεται σε εδάφη δύσβατα και οι κοντινές ακτές είναι απρόσιτες. Γι αυτό και έχει υποτεθεί πως οι αιχμάλωτοι πάρθηκαν από την περιοχή ‘του πόρτου του Κεριού’, δηλαδή τη Λίμνη (6). Τι να κάνανε όμως διακόσια τόσα άτομα, συγκεντρωμένα έτσι ώστε να συλληφθούν σε ελάχιστο χρόνο, νυχτιάτικα στην ερημιά της Λίμνης; Παρέα στα κουνούπια; Το κοντινότερο χωριό, πάνω στα υψώματα, ήταν η Άμπελος αλλά ποτέ ο πληθυσμός της δεν φαίνεται να πλησίασε τις 200 ψυχές. Από γύρω στα 150 άτομα το 16^ο αιώνα είχε φτάσει να έχει μόνο 19 κατοίκους στις αρχές του 19^ου, κι αυτοί άρρωστοι από τους πυρετούς της κοντινής Λίμνης. Ακόμα, πως είναι δυνατό να μπήκε ολόκληρος στόλος στον κόλπο του Λαγανά, χωρίς να τον δουν από μίλια μακριά οι βαρδιάνοι αφού το καλοκαίρι η νύχτα διαρκεί λίγο και τα παράλια φυλάγονταν άγρυπνα;

Σε αντίθεση με τη υποτιθέμενη επιδρομή στο Κερί αυτή της Λιθακιάς φανερώνει μια καταδρομική επιχείρηση τολμηρή αλλά άρτια σχεδιασμένη. Έγινε χειμώνα, πριν ξεκινήσουν οι βάρδιες κατά το Μάρτη. Ο Τουράμπεης ρισκάρισε αλλά τον βοήθησε ο καιρός και τα κατάφερε. Ήταν επιδρομή νυχτερινή, και αυτό το προδίνει η προσεκτικά επιλεγμένη ημερομηνία. Στις 17 Φεβρουαρίου δεν ήταν μόνο μακριά η νύχτα, είχε και πανσέληνο (7) – γιατί επιδρομή τελείως στα τυφλά δεν γίνεται. Ενώ στην περιοχή του Κεριού οι μέχρι και χίλιοι πειρατές θα είχαν πρόβλημα συνοχής, και μπορεί ακόμα και να χάνονταν στους λόγγους και στα λαγκάδια, τα δυόμισι χιλιόμετρα από την παραλία ως τη Λιθακιά ήταν πεδινά, και μπορούσαν να προχωρήσουν γρήγορα και απρόσκοπτα μέσα από τα αμπέλια και τα λιόφτα.

Φαίνεται πως οι πληροφορίες του Randolph περιέχουν αρκετές ανακρίβειες και πρόκειται για μία και την αυτή επιδρομή. Άλλωστε δεν μπορεί να έπιασε ο Τουράμπεης στον ύπνο τους Ζακυνθινούς δύο φορές, στην ίδια περιοχή και με τον ίδιο τρόπο. Όταν ο Άγγλος μιλάει για Κερί εννοείται η ευρύτερη περιοχή της χερσονήσου του Κεριού. Οι κανονιοβολισμοί τα χαράματα στο Πόρτο είναι σε οποιαδήποτε περίπτωση υπερβολή – πρέπει να κόντευε γιόμα και η Χώρα να ήταν ανάστατη από ώρα. Όσο για τη γιορτή της Παναγίας, αυτή ήταν μεν εφεύρεση του Randolph αλλά όχι τελείως αβάσιμη. Ο Τουράμπεης είχε φροντίσει να πιάσει τους Ζακυνθινούς όχι μόνο κοιμισμένους αλλά και όσο γίνεται περισσότερο πιωμένους. Το Πάσχα του 1658 έπεσε στις 21 Απριλίου (8). Στις 17 Φεβρουαρίου ήταν Κυριακή του Ασώτου, που στη Ζάκυνθο λέγεται Γουρουνοκυριακή και ήταν η αρχή του δεκαπενθήμερου αποκριάτικου ξεφαντώματος. Αυτό το Καρναβάλι του 1658 πρέπει να ήταν το χειρότερο στην ιστορία του νησιού.

Βαρκούλες οπού φεύγετε, βαρκούλες σταματήστε·

αυτό το νιό που πήρατε τάχα μην τον πουλείτε;

Χίλια έδινα να τον ιδώ, χίλια να του μιλήσω,

χίλια έδινε η μανούλα του και χίλια η αδρεφή του.

Κι ο νιός απηλογήθηκε με το γλυκό το στόμα:

Έχετε γρόσια; φάτε τα· φλωρία; φυλάξετε τα·

κι όταν ασπρίσει ο κόρακας και γένει περιστέρι

τότε και συ μανούλα μου εμένανε ακαρτέρει.

---------------------------------------------------------------

(1) Διασώθηκε από τον Αρχιεπίσκοπο Νικόλαο Κατραμή στα Φιλολογικά Ανάλεκτα Ζακύνθου, Ζάκυνθος 1880, σσ. 477 – 478.

(2) Παναγιώτης Χιώτης, Ιστορικά Απομνημονεύματα, τ. 3^ος, σ. 222, και William Miller, Essays on the Latin Orient, Κέιμπριτζ 1921, σ. 221. Υπάρχει πάντως κάποιο πρόβλημα με την παραπομπή που δίνει ο Χιώτης αφού δεν υπήρξε προβλεπτής Ζακύνθου με το όνομα Antonio Venier.

(3) Κωνσταντίνος Σάθας, Ελληνικά Ανέκδοτα, τ. 1^ος, Αθήνα 1867, σ. 228. Ο Λεωνίδας Ζώης, στο Λεξικόν του, τ. 1^ος, σ. 354, γράφει πως οι απαχθέντες ήταν 103. Είναι πιθανό η επιδρομή αυτή να σχετίζεται με το θρύλο της Ανθρώπινης Σπηλιάς, σύμφωνα με τον οποίο 150 Λιθακιώτες κρυμμένοι εκεί πέθαναν από ασφυξία όταν πειρατές άναψαν φωτιά στην είσοδο.

(4) Bernard Randolph, The present state of the Morea, έκδοση 3^η, Λονδίνο 1689, σ. 13.

(5) Με τον όρο brigantine οι Άγγλοι περιέγραφαν σχετικά μικρά και ευέλικτα πολεμικά που συνήθιζαν να χρησιμοποιούν οι brigands, δηλαδή οι ληστές ή πειρατές, πριν η λέξη χρησιμοποιηθεί για να δηλώσει συγκεκριμένο τύπο πλοίου.

(6) Ντίνος Κονόμος, Ζάκυνθος Πεντακόσια Χρόνια (1478 -1978), τόμος 3^ος, Πολιτική Ιστορία (Τεύχος Α΄ 1478 – 1800), Αθήνα 1981, σ. 141.

(7) Η πληροφορία προέρχεται από σχετικό πίνακα της NASA: http://eclipse.gsfc.nasa.gov/phase/phases1601.html

(8) Ο αλγόριθμος για την ταύτιση των ημερομηνιών προήλθε από την ιστοσελίδα:

http://www.smart.net/~mmontes/ec-cal.html