Οι χάρτες της νήσου των Ιεροσολύμων

Η Αγία Βερενίκη του Γκρέκο

Όταν οι ναυτικοί του Μεσαίωνα παράπλεαν τις ακτές του Μοριά κουβαλώντας εμπορεύματα, σταυροφόρους και προσκυνητές προς την ανατολική Μεσόγειο, βλέπανε στα δεξιά τους ένα νησί, που στα παράλια του είχε ένα μικρό βουνό με ένα μοναστήρι στην κορυφή. Ήταν αφιερωμένο στην Αγία Ιερουσαλήμ, έτσι λέγανε αυτοί που ξέρανε, και το καθολικό του είχε ένα τρούλο δυτικότροπο, ασυνήθιστο σε εκείνα τα μέρη. Το νησί είχε όνομα – ή πες καλύτερα ονόματα, ανάλογα με το ποιόν ρώταγες. Ήταν όμως πιο εύκολο για τα καραβίσια τσούρμα να το θυμούνται σαν το νησί της Ιερουσαλήμ. Έτσι το ονοματίζανε συχνά-πυκνά.

Στο δρόμο για τους Άγιους Τόπους οι γραμματιζούμενοι και οι φλάρηδες ιστορούσανε – σε όσους ήταν ικανοί να καταλάβουν τα αλλόκοτα Λατινικά τους – το πως το νησί ετούτο είχε ασπαστεί το Χριστιανισμό. Μια καλή γυναίκα της Ιερουσαλήμ, έλεγαν, συμπονώντας το Χριστό στην ανηφόρα του Γολγοθά, του έδωσε το πέπλο της για να σκουπίσει το μέτωπο του. Η γυναίκα είχε το όνομα πριγκίπισσας της Μακεδονίας – ήταν της μόδας τότε – τη λέγανε Βερενίκη. Εκείνος, αφού σκούπισε τον ιδρώτα και το αίμα, της το επέστρεψε. Πάνω του είχε αποτυπωθεί θαυματουργικά το θεϊκό πρόσωπο τρεις φορές, γιατί το πέπλο, γνωστό από τότε σαν σουδάριον, ήταν διπλωμένο στα τρία.

Αυτοκράτορας εκείνα τα χρόνια ήταν στη Ρώμη ο Τιβέριος. Έπασχε από λέπρα και είχε πληροφορηθεί τα θαύματα του Ιησού στην Παλαιστίνη. Μην έχοντας άλλη ελπίδα, έστειλε έναν έμπιστο του, το Βολουσιανό, να τον φέρει στη Ρώμη. Όταν έφτασε ο Βολουσιανός στην Ιερουσαλήμ ο Ιησούς είχε ήδη σταυρωθεί. Συνάντησε όμως τη Βερενίκη και εκείνη τον ακολούθησε στη Ρώμη, όπου ο αυτοκράτορας γιατρεύτηκε μόλις άγγιξε το μανδήλιον.

Το ένα τρίτο του σουδαρίου όμως δεν έφτασε ποτέ στην Ιταλία. Στο δρόμο η Αγία Βερενίκη είχε σταματήσει στη Ζάκυνθο – έτσι λέγανε στα Ελληνικά το νησί της Ιερουσαλήμ – όπου είχε κηρύξει το Χριστιανισμό και αφήσει το πρώτο κομμάτι. Το άλλο το έδωσε στον Κλήμεντα Α΄, τέταρτο κατά σειρά επίσκοπο Ρώμης, και το τρίτο στον Άγιο Ευφράσιο, έναν από τους εφτά κληρικούς που στάλθηκαν για να κηρύξουν το Ευαγγέλιο στην Ισπανία (1).

Χωρίστηκε η Εκκλησία, χωρίστηκαν και οι παραδόσεις. Ετούτη η παράδοση, που φαίνεται πως άρχισε να διαδίδεται τον 7^ο αιώνα, έπεσε στη μεριά της Δύσης. Παραμερίστηκε στο νησί, σχετικά εύκολα, από μια άλλη, ντόπια. Αυτή που θέλει τη Μαρία τη Μαγδαληνή να εκχριστιανίζει τη Ζάκυνθο. Καθ’ οδόν και αυτή προς στη Ρώμη βγήκε στις Μαριές ενώ η Βερενίκη είχε αποβιβαστεί σε άλλο ορεινό χωριό, στις Βολίμες (2)(3). Αιώνια πανέμορφη η Ζάκυνθος θα μπορούσε να είναι το μήλο της Έριδος ανάμεσα σε αρχαίες θεές. Προκειμένου όμως περί αθλητριών του Χριστού το ζήτημα δεν μπαίνει ανταγωνιστικά. Καμία αγία δεν ξεγράφεται. Έτσι το ιστολόγιο αυτό, πιστό στη δική του παράδοση του ανασκαλέματος ξεχασμένων γεγονότων και θρύλων, θυμίζει πως η μνήμη της Αγίας Βερενίκης γιορτάζεται στις 12 Ιουλίου, ένα δεκαήμερο πριν της Μαρίας της Μαγδαληνής.

Η ονομασία Ιερουσαλήμ παραμερίστηκε κι αυτή. Εσφαλμένη τη χαρακτήρισε ο Λεωνίδας Ζώης (4). Όμως δεν μπορεί να λογαριάζεται εσφαλμένη μια ονομασία όταν έχει τύχει χρήσης. Ιδιαίτερα αν πίσω της κρύβεται κάποια αιτία – και η αιτία είναι φανερή στα παράγωγα του χάρτη του Cristoforo Buondelmonti, από το έργο του Liber insularum Archipelagi, γραμμένο το 1420 *.

Εδώ βλέπουμε μια εκδοχή του 1466, μία από τις παλιότερες που υπάρχουν. Ο χάρτης είναι εκπληκτικά ακριβής για την εποχή του και πάνω στην κορυφή του Σκοπού βλέπουμε μια θολοσκέπαστη εκκλησία, ακριβώς στο σημείο που θα σημειωνόταν η Παναγία η Σκοπιώτισσα πάνω σε ένα σύγχρονο χάρτη. Το όνομα της είναι Sancta Hierusalem, Αγία Ιερουσαλήμ.

Στην παρακάτω εκδοχή, επίσης του 15^ου αιώνα, από χειρόγραφο του Πανεπιστημίου του Düsseldorf, υπάρχει μόνο μια (φανταστική) απεικόνιση του κάστρου. Η θέση όμως της Αγίας Ιερουσαλήμ σημειώνεται πάνω σε ένα βουνό (Mons).

Αυτή η παραλλαγή, του τέλους του 15^ου αιώνα, επιμένει σε θολοσκέπαστη Αγία Ιερουσαλήμ.

Το ίδιο και αυτή του 2^ου μισού του ίδιου αιώνα.

Και αυτή του 15^ου ή 16^ου .

Είναι ενδεικτικό πως όλες οι άλλες εκκλησίες – ο Άγιος Νικόλαος στο λιμάνι, που ίσως είναι ο Άγιος Νικόλαος των Ξένων ή ο των Γερόντων, ο Άγιος Νικόλαος στο Σκινάρι και ο Άγιος Βλάσσιος, πιθανότατα αυτός που υπήρχε κάποτε στο Μπανάτο – παρουσιάζονται σαν μονόκλιτες βασιλικές χωρίς τρούλο, που είναι και ο πιο συνηθισμένος τύπος ναού στο νησί αιώνες τώρα. Τρούλο όμως, και μάλιστα οκτάγωνο, που θυμίζει την αρχιτεκτονική του Brunelleschi, διαθέτει σήμερα η Παναγία η Σκοπιώτισσα, ακριβώς εκεί που στεκόταν η Αγία Ιερουσαλήμ, και όπου παλιότερα πιστεύεται ότι στεκόταν ιερό της Άρτεμης.

Είναι σύμπτωση; Τι ιδιοτροπία και αυτή των κτητόρων της μονής να βάλουν σε ορθόδοξη εκκλησία τρούλο που θύμιζε ιταλική! Και μάλιστα σε ένα νησί όπου οι σεισμοί είναι συχνότεροι από τις μπόρες. Τους άρεσαν τα ρίσκα; Ή μήπως, όταν ανοικοδομήθηκε η εκκλησία το 1534 και το 1624, διατηρήθηκαν κάποια σχεδιαστικά χαρακτηριστικά του προηγούμενου κτιρίου, της Αγίας Ιερουσαλήμ; Και πόσο εύκολο ήταν άραγε να προχωρήσουν σε αυτή την πράξη νοσταλγίας; Να βρουν δηλαδή πρωτομάστορα να εγγυηθεί την ευστάθεια του ασυνήθιστου τρούλου; Δεν θα έφερναν βέβαια κάποιον από την Ιταλία μόνο για ένα τρούλο, αλλά ούτε θα εμπιστεύονταν τον πρώτο περαστικό χωρίς έχουν δει δείγμα της δουλειάς του. Όποιος τον έφτιαξε όμως ήξερε την τέχνη του. Στέκεται ακόμα, μετά από τόσους αιώνες, σε ένα νησί που οι σεισμοί δεν άφησαν εντελώς αλώβητο κανένα κτίσμα εκείνης της εποχής!

 Ίσως πάλι να πρέπει να γεννηθεί σε μια γωνία του μυαλού μας ένα ερώτημα πιο τολμηρό. Μήπως δεν στέκεται ο τρούλος εκεί τέσσερεις αιώνες αλλά έξι; Μήπως δεν κατασκευάστηκε το 1624 αλλά στέκεται ακλόνητος, με μερικά μερεμέτια μόνο, από πολύ παλιότερα; Μήπως οι γνωστές ανοικοδομήσεις της μονής δεν περιλάμβαναν τον πυρήνα του καθολικού και περιορίστηκαν σε επισκευές και περιφερειακές αλλαγές; Αυτός ο τύπος τρούλου ήταν πολύ γνωστός στις αρχές του 15ου αιώνα. Συμπτωματικά, ο μεγαλοπρεπέστατος αλλά παρόμοιος τρούλος του μητροπολιτικού ναού της Φλωρεντίας άρχισε να κατασκευάζεται ακριβώς την εποχή που ο Φλωρεντινός μοναχός Buondelmonti φιλοτεχνούσε το χάρτη της Ζακύνθου.

Η Σκοπιώτισσα, κτίσμα αταίριαστο με τη ντόπια αρχιτεκτονική, σε φωτογραφία του 1968 από το βιβλίο του Δ. Ζήβα Η Αρχιτεκτονική της Ζακύνθου από το ΙΣΤ’ μέχρι το ΙΘ΄ αιώνα. Η εκκλησία έχει σχήμα ελεύθερου σταυρού και σε κάθε γωνία του υπήρχε παλιότερα από ένα παρεκκλήσι.

Πόσο μπορεί να βασιστεί κανείς σε ένα χάρτη που απεικονίζει ψάρια εκεί που σήμερα βρίσκεται ο διάδρομος αποπροσγειώσεων του αεροδρομίου; Αρκετά, όταν διαθέτει και κείμενο του χαρτογράφου που τον βοηθάει να διακρίνει κάποιες παραναγνώσεις, παρανοήσεις και παραλείψεις των αντιγραφέων. Έγραψε λοιπόν ο Buondelmonti:

 

Είπαμε αρκετά για την Κεφαλονιά. Να πούμε τώρα και για τη Ζάκυνθο. Η οποία Ζάκυνθος πήρε το όνομα της από έναν παλιό άρχοντα ή ένα λουλούδι, μιας και είναι ανθηρή και ευχάριστη. Βρίσκεται απέναντι από τον Κορινθιακό Κόλπο – από αυτήν λέγεται ότι κάποιοι πήγαν στην Ισπανία όπου ίδρυσαν το Saguntum, πόλη ευγενική, στενή σύμμαχο των Ρωμαίων, την οποία κατέλαβε εξ εφόδου ο Αννίβας και την κατέστρεψε. Αυτή (η Ζάκυνθος) λεγόταν παλιά και Ιερουσαλήμ. Ο Robert Guiscard, Δούκας της Απουλίας, θέλοντας να μεταβεί στον Πανάγιο Τάφο, είδε σε όνειρο πως θα πεθάνει στην Ιερουσαλήμ. Ήρθε όμως στην Κεφαλονιά, όπως ειπώθηκε πιο πάνω (5), κοντά σε αυτό το νησί και, αρρωσταίνοντας σε αυτό το μέρος, αφού άκουσε πως λεγόταν επίσης Ιερουσαλήμ ξεψύχησε μετά από λίγες μέρες. Προς το βορρά (6) φαίνονται πλούσια βοσκοτόπια. Στα ανατολικά όμως υπάρχει ένα λιμάνι που λέγεται Nacte (7), όπου σε ένα κοντινό κάμπο υπάρχει μία λίμνη υγρής πίσσας (8), στην οποία έπεσε ένα βόδι όταν το τσίμπησε μία μύγα και αμέσως πνίγηκε. Εκεί κοντά μια σκοτεινή νύχτα ένα πλοίο φορτωμένο Μαλβασία (9), με ευνοϊκό άνεμο, με φουσκωμένα τα πανιά, επειδή το πλήρωμα δεν γνώριζε ναυσιπλοΐα, εξόκειλε και ακινητοποιήθηκε στην ίδια αμμουδιά χωρίς να πάθει ζημιά. Η Βερενίκη επίσης, ακούγοντας πως το όνομα του νησιού ήταν Ιερουσαλήμ, από ευλάβεια το επισκέφτηκε, όπως λέγεται, επέδειξε το σουδάριον του Χριστού και κήρυξε το θυσία του Σωτήρος, προσηλυτίζοντας τους στην ευσεβή πίστη. Στα ανατολικά, σε μια παραλία, όπως λέγεται, έχει ανακαλυφθεί φλέβα μεταλλεύματος, και σε ολόκληρη τη νότια πλευρά, ανάμεσα στα σκιερά δέντρα, υψώνονται βουνά (10). Προς τα δυτικά είναι τα άριστα περίκλειστα λιμάνια Pilosus (μαλλιαρός ή χνουδωτός) και Άγιος Νικόλαος (11), και κοντά τους εκτείνονται αλυκές. Προς βορράν τέλος, περίπου στη μέση, υψώνεται η καστρόπολη, η οποία έχει καταστραφεί συχνά από σεισμούς. Εκεί βρίσκεται θαμμένη μια δούκισσα από την οικογένεια μου (12). Έχει περίμετρο πάνω από 60 μίλια και όλοι οι κάτοικοι απολαμβάνουν με ευχαρίστηση το υγιεινό της κλίμα.

Βιργίλιος:

Τώρα εν μέσω των κυμάτων εμφανίζεται η δασώδης Ζάκυνθος.

Το έργο του Buondelmonti αντιγράφτηκε πολλές φορές και σήμερα σώζονται σε διάφορες βιβλιοθήκες αρκετές δεκάδες χειρόγραφα. Ήταν επιπλέον το έναυσμα για τη δημιουργία άλλων isolarii, συλλογές δηλαδή με χάρτες και περιγραφές νησιών. Πέρασε πάνω από ένας αιώνας μέχρι να ‘χαρτογραφηθεί’ ξανά η Ζάκυνθος. Το Isolario του Benedetto Bordone του 1528 έφερε τα πάνω κάτω:

Το λιμάνι του Αγίου Νικολάου κοίταζε την Ιταλία αντί για τον Πατραϊκό και το Pilosus portus, ιταλοποιημένο σε Porto Peloso, μεταφέρθηκε στο Λαγανά. Ο χάρτης του Bordone πρέπει να είχε πολύ μεγαλύτερη απήχηση από αυτόν του Buondelmonti. Ήταν πια η εποχή της τυπογραφίας. Οι επόμενοι χάρτες όμως, παρόμοιοι ο ένας με τον άλλο, ήταν ακόμη χειρότεροι. Ούτε το σχήμα του νησιού αναγνωρίζεται, ούτε τα ονόματα των περισσότερων τοποθεσιών που σημειώνονται. Με μία μόνο φωτεινή εξαίρεση – τον Antonio da Millo. Έλληνας από τη Μήλο, ήταν ένα διάστημα Armiraglio al Zante (Αρχιπλοηγός του λιμανιού της Ζακύνθου) και τη γνώριζε καλά. Ο χάρτης του είναι πολύ πιο ακριβής και επαναφέρει το όνομα Porto Natta στον κόλπο του Λαγανά. Εκεί όμως είχε μετακομίσει πριν από καιρό και το Porto Peloso. Μόνο που αναγκαστικά περιορίστηκε στο ανατολικό του άκρο, και συγκεκριμένα σε ένα νησάκι, που ακόμα και σήμερα λέγεται Πελούζο.

 

------------------------------------------------------------------------------ 

*  Όλους τους βασισμένους στο Buondelmonti χάρτες, εκτός από το δεύτερο, τους ξετρύπωσε ο Παναγιώτης (από Γαλλικές πηγές).

(1)  Μία από τις πηγές για την παράδοση αυτή είναι ο 3^ος τόμος του έργου A History of Auricular Confession and Indulgences in the Catholic Church του Henry Charles Lea, Φιλαδέλφεια 1896, σσ. 501 – 502.

(2)  Π. Χιώτης, Ιστορικά Απομνημονεύματα, τ. Β΄, σσ. 36 – 40. Ο Χιώτης αναφέρει τους Σέρρα και Κούρτσολα, οι οποίοι είχαν γράψει για την Αγία Βερενίκη στη Ζάκυνθο.

(3)  Η ανακήρυξη του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου σαν παλιού προστάτη της Ζακύνθου ίσως να μην είναι άσχετη με την Αγία Βερενίκη. Όπως αναφέρει ο Λ. Ζώης υπήρχε μονή στο Σκινάρι αφιερωμένη στην Αγία Βερενίκη, η οποία πιθανόν ενσωματώθηκε με αυτή του Αγίου Ιωάννη στη Λαγκάδα. Λεξικόν, τ. Α΄, σ. 88.

(4)  Λ. Ζώης, Λεξικόν, τ. Α΄, σ. 238.

(5)  Είχε αναφέρει το Guiscard μιλώντας για την Κεφαλονιά, καθώς και το ότι το Φισκάρδο πήρε το όνομα του από αυτόν.

(6)  Από τα λεγόμενα του είναι φανερό ότι βόρεια θεωρούσε τη βορειοανατολική πλευρά του νησιού.

(7)  Απόπειρα μεταφοράς στα Λατινικά του ονόματος Natta, παλιάς ονομασίας της Λίμνης του Κεριού και ολόκληρου του κόλπου του Λαγανά, προερχόμενη από το nafta, δηλαδή τη νάφθα (συστατικό του πετρελαίου).

(8)  Η Λίμνη του Κεριού με την πηγή του Ηροδότου. Ο Buondelmonti έγραψε lacus picis, δηλαδή λίμνη με πίσσα, αλλά κάποιοι το διάβασαν σαν lacus piscis, δηλαδή λίμνη με ψάρια. Έτσι έχουμε στην περιοχή του αεροδρομίου απεικονίσεις είτε ψαριών είτε πίσσας, επειδή κάποιοι άλλοι θεώρησαν πως η απεικονιζόμενη εκεί λίμνη ήταν η λίμνη της πίσσας. Στην πραγματικότητα εκεί υπήρχε άλλος βάλτος, πολύ μεγαλύτερος από αυτόν του Κεριού, η λεγόμενη Λίμνη του Νερούλη και αργότερα του Μακρή, αλλά χωρίς πίσσα και ψάρια. Προφανώς ο Buondelmonti την συμπεριέλαβε στο χάρτη του αλλά δεν την αναφέρει στο κείμενο.

(9)  Περίφημο κρασί της εποχής, κυρίως του Μοριά και της Κρήτης, που πήρε το όνομα του από το Ιταλικό όνομα της Μονεμβασίας.

(10)  Αυτό που θεωρεί νότια πλευρά, κατά μήκος της οροσειράς του Βραχιώνα, είναι σημειωμένο στο χάρτη με τη λέξη meridies (μεσημβρία, νότος).

(11)  Για τον Άγιο Νικόλα στο Σκινάρι δεν μπορεί να υπάρξει αμφιβολία. Το λιμάνι που ονομάζει Pilosus απεικονίζεται στους χάρτες κοντά στον Άγιο Ανδρέα αλλά κατά τη γνώμη μου πρόκειται για τη Βρώμη. Και στα δύο σημεία υπάρχουν βραχονησίδες, όπως σημειώνεται στο χάρτη. Οι Αλυκές απέχουν περίπου το ίδιο από τα τρία σημεία σε ευθεία γραμμή. Μόνο ο Άγιος Νικόλας και το Πόρτο Βρώμη όμως θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν σαν άριστα λιμάνια.

(12)  Η Μαγδαληνή (Maddalena) Μπουοντελμόντι, αδελφή του Ησαύ  Μπουοντελμόντι, Δεσπότη της Ηπείρου, παντρεύτηκε τον Λεονάρδο Α΄ Τόκκο, Κόμη Κεφαλληνίας, Ζακύνθου και αργότερα Δούκα της Αγίας Μαύρας (Λευκάδας). Έγινε μητέρα του Καρόλου Α΄ Τόκκο, Δεσπότη της Ηπείρου και Δούκα της Αγίας Μαύρας, και του Λεονάρδου Β΄, Κόμη της Ζακύνθου. Κόρη του Λεονάρδου Β΄ και εγγονή της Μαγδαληνής ήταν η Θεοδώρα, πρώτη σύζυγος του τελευταίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. Ίσως επειδή δεν είχε τις καλύτερες δυνατές σχέσεις με την ισχυρή προσωπικότητα της νύφης της Φραγκίσκης, συζύγου του Καρόλου Α΄, η Μαγδαληνή αποσύρθηκε στη Ζάκυνθο μέχρι το τέλος της ζωής της το 1401 ή λίγο αργότερα.