Τρίχες

Ο εικονιζόμενος είναι ο Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής, στο λιγότερο κολακευτικό αλλά πιστότερο πορτραίτο του, φτιαγμένο όπως πιστεύεται από τον Costanzo da Ferrara. Ο Gentile Bellini, που εφτιαξε την πιο γνωστή απεικόνιση του, δεν τόλμησε να τον δείξει στις πραγματικές του διαστάσεις και τον έκανε λεπτούλη.  Έχει ράμφος παπαγάλου για μύτη, λαιμό ελέφαντα, γένια κοντά και περιποιημένα. Στην Ιταλία αναφέρονταν σε αυτόν σαν il Gran Turco, ο Μεγάλος Τούρκος, αλλά δεν είχε σχέση με την παχυσαρκία του. Αναφέρονταν έτσι στους Τούρκους σουλτάνους γενικά. Οι Χριστιανοί τον φοβόντουσαν και τον μισούσαν, όμως στη συντριπτική τους πλειοψηφία δεν είχαν ιδέα για το παρουσιαστικό του. Η γνώσεις τους για το πως έμοιαζαν οι Τούρκοι ήταν τουλάχιστον συγκεχυμένες.

Στο παρακάτω σχέδιο ο Πορθητής παραδίνει την ψυχή του στο Διάβολο, σε ένα χαρακτικό από το βιβλίο του Guillaume Caoursin ‘Rhodiorum historia’, τυπωμένο το 1496. Είναι τριγυρισμένος από διάφορους αξιωματούχους. Η απεικόνιση τους, όπως και του θνήσκοντος σουλτάνου, δεν έχει ιδιαίτερα μεγάλη σχέση με την πραγματικότητα. Μοιάζουν περισσότερο με ύστερους Βυζαντινούς παρά με βεζίρηδες και πασάδες.

Η πιο χτυπητή ίσως ανακρίβεια είναι τα μακριά μαλλιά. Οι Τούρκοι ξύριζαν το κεφάλι τους, αφήνοντας μόνο μια τούφα στη κορυφή. Ήταν μια συνήθεια που μάλλον είχαν φέρει από τις στέπες της Ασίας και που διαδόθηκε σε άλλους λαούς της Ανατολής ντυμένη με Ισλαμικό μανδύα. Μια προσφερόμενη εξήγηση ήταν πως την ημέρα της Κρίσεως ένας άγγελος, ή ο Προφήτης, θα τους άρπαζε από αυτή την τούφα για να τους βάλει στον παράδεισο. Για χάρη των άτυχων καραφλών Μουσουλμάνων και τη σωτηρία της ψυχής τους προκρίνω μια άλλη εξήγηση. Ότι δηλαδή την τούφα την άφηναν για την περίπτωση που κάποιος Χριστιανός τους σκότωνε και τους έπαιρνε το κεφάλι. Θα μπορούσε έτσι να τη χρησιμοποιήσει σαν λαβή για το τρόπαιο του και να μη βεβηλώσει με τα μιαρά του δάχτυλα το στόμα τους, ή – Θεός φυλάξοι – τα γένια τους. Η γενειάδα ήταν μεγάλη υπόθεση. Αν ήθελες να κάνεις ένα Τούρκο ... Τούρκο αρκούσε η προσβολή της γενειάδας του, ή, ακόμα χειρότερα, αυτής  του Προφήτη.

Δεν είχαν όμως δικαίωμα να αφήσουν γενειάδα όλοι οι Τούρκοι. Στους γενίτσαρους δεν επιτρεπόταν γιατί ήταν προνόμιο των ελεύθερων. Αυτοί, παρά τα όποια προνόμια, ήταν σκλάβοι του σουλτάνου. Άφηναν λοιπόν μόνο μουστάκι. Εδώ γενίτσαροι στην πολιορκία της Ρόδου το 1522.

Ακόμα και οι γιοί του σουλτάνου δεν συνήθιζαν να αφήνουν γένια όσο ζούσε ο πατέρας τους.

Πριν συνεχίσω θα ήθελα να υπενθυμίσω τον τίτλο, τον οποίο θεωρώ αρκούντως προειδοποιητικό. Η σημερινή ανάρτηση ασχολείται με τρίχες – κυρίως. Τώρα νομίζω ότι μπορούμε να πούμε μερικά πράγματα παραπάνω για αυτό το σημαντικότατο ζήτημα που απασχόλησε γενεές γενεών σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας.

Εξαιρουμένης της γενειάδας, της τούφας, και των φρυδιών, οι Τούρκοι επιμελώς απομάκρυναν όλες ανεξαιρέτως τις τρίχες από το σώμα τους. Δεν τολμούσε κανείς τους να μπει σε δημόσιο χαμάμ, ή μάλλον να βγει από κει, αν οι γάμπες του δεν είχαν τη στιλπνότητα αρχαίου αγάλματος. Οι άνδρες έπρεπε να απομακρύνουν όλες τις ανεπιθύμητες επιδερμικές αποφύσεις, κατσαρές και μη, από όλες τις επιφάνειες, κοιλότητες, και πτυχώσεις, τουλάχιστον κάθε σαράντα μέρες. Οι γυναίκες, που κρατούσαν ολόκληρη την κόμη, έπρεπε να ξεφορτωθούν όλες τις υπόλοιπες τρίχες του σώματος τους κάθε είκοσι.

Δεν είναι σίγουρο ότι όλοι οι φουκαράδες της υπαίθρου που είτε αναγκάστηκαν είτε επέλεξαν να αλλαξοπιστήσουν ακολουθούσαν αυτές τις πρακτικές με την ίδια θρησκευτική ευλάβεια. Αρκετοί δεν είχαν κάνει καν περιτομή. Ειδικά σε περιπτώσεις που ολόκληρες περιοχές αλλαξοπιστούσαν, με επικεφαλείς τους προύχοντες και τους παπάδες, υπήρχαν σημαντικές πρακτικές δυσκολίες, τόσο στην περίτμηση, όσο και στην κατήχηση και επιμόρφωση τους.

Όπως καταλαβαίνετε, θεωρώ ενδιαφέρουσα ιστορική λεπτομέρεια, και αρκετά κωμική, το ότι οι πολεμιστές που για αιώνες αποτέλεσαν το φόβητρο της Ευρώπης ξύριζαν τακτικά τα γεννητικά τους όργανα και έκαναν ... χαλάουα. Για να κάνουν χαλάουα χρησιμοποιούσαν ένα πολτό από χυμό λεμονιού και ζάχαρη που λεγόταν agda. Ακόμα πιο συνηθισμένος ήταν ένας άλλος πολτός, με βάση το αρσενικό, που λεγόταν rusma. Χρειαζόταν όμως προσοχή και άμεσο ξέπλυμα γιατί ήταν καυστικός. Για όποιον ενδιαφέρεται για περισσότερες λεπτομέρειες προτείνω το άρθρο Hairy politics: hair rituals in Ottoman and Turkish society της Susan Aykut.

Ο Πορθητής, όπως συμβαίνει συχνά σε ανθρώπους που διαθέτουν χαρέμι, είχε αρκετά παιδιά. Το ζήτημα της διαδοχής στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν περίπλοκο αφού δεν θεωρούνταν αυτόματα διάδοχος ο πρωτότοκος γιός. Όποιος από τους γιούς του σουλτάνου κατάφερνε να φτάσει πρώτος στην Κωνσταντινούπολη μετά το θάνατο του πατέρα του είχε αποφασιστικό πλεονέκτημα. Γι αυτό πολλές φορές οι αυλικοί κρατούσαν μυστικό το θάνατο του αφέντη τους μέχρι να φτάσει στην Πόλη ο γιός της προτίμησης τους. Οι γενίτσαροι επίσης φιλοδοξούσαν πάντα να παίζουν το ρόλο πραιτοριανών.

Όταν πέθανε ο Μωάμεθ Β΄ το 1481, δύο ήταν οι επικρατέστεροι πρίγκιπες: Ο Βαγιαζήτ (Bayezid) και ο Τζεμ (Cem). Με το πτώμα του Μωάμεθ να κοντεύει να σκουληκιάσει, ο Τζεμ έφτασε πρώτος αλλά οι γενίτσαροι είχαν πάρει μυρωδιά – δε θα ήταν δα και δύσκολο – το θάνατο του αφέντη τους. Δεν άφησαν το Τζεμ να μπει στην Πόλη, σκότωσαν το Μεγάλο Βεζίρη, και σουλτάνος ανακηρύχτηκε ο Βαγιαζήτ. Ακολούθησε εμφύλιος πόλεμος και ο Τζεμ, ηττημένος, κατέφυγε στην Αίγυπτο, μετά στη Ρόδο των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη, στη Γαλλία, και τελικά στην Ιταλία. Εκεί, σε αντιδιαστολή με τον Βαγιαζήτ, ο οποίος ήταν πλέον ο Gran Turco, ο Τζεμ απόκτησε το παρατσούκλι il Turchetto, δηλαδή ο Τουρκάκος. Αν κοιτάξετε το άρθρο της Wikipedia για το Τζεμ θα δείτε αυτή την εικόνα.

Παρουσιάζεται δηλαδή ξυρισμένος. Ο διεκδικητής του Οθωμανικού θρόνου ξυρισμένος; Όσο ζούσε ο πατέρας του – πέθανε όταν ο Τζεμ ήταν 22 χρονών – θα ήταν δικαιολογημένο, αλλά εδώ ο πρίγκιπας παρουσιάζεται σε πιο ώριμη ηλικία. Αν ψάξει κανείς στο Google χρησιμοποιώντας τις διάφορες ορθογραφικές παραλλαγές του Τζέμ – εντυπωσιακός αριθμός για μονοσύλλαβο όνομα – θα βγάλει αυτό το ‘πορτραίτο’ ξανά και ξανά. Και θα βγάλει τον ίδιο άνθρωπο σε άλλα έργα του ίδιου ζωγράφου, του Pinturicchio.

Στην ‘Άφιξη του Πάπα Πίου Β΄ στην Ανκόνα’ (λεπτομέρεια).

Και στο ‘Κήρυγμα της Αγίας Αικατερίνης’.

Δεν μπορώ να ξέρω τι είχε στο μυαλό του ο Pinturicchio αλλά μπορώ να πω ένα πράγμα – ότι οι ειδικοί που παρουσιάζουν τον εικονιζόμενο σαν Τζεμ κάνουν λάθος. Είχα πει σε προηγούμενη ανάρτηση ότι συχνά-πυκνά οι καλλιτέχνες της εποχής βάσιζαν τα έργα τους σε δουλειά άλλων. Ο συγκεκριμένος είναι ένας Τούρκος που σχεδίασε ο Gentile Bellini κατά την επίσκεψη του στην Κωνσταντινούπολη το 1480, μάλλον αξιωματούχος με προέλευση από το Devşirme (παιδομάζωμα).

Όπως βλέπετε ακόμα και η στάση είναι ίδια. Ο Bellini βέβαια τον είχε σχεδιάσει και σε άλλη στάση, η οποία όμως φαίνεται πως είχε χαμηλότερη δημοτικότητα.

Οπωσδήποτε ο άνθρωπος αυτός δεν ήταν ο νεαρός Τζεμ, ο οποίος ούτε στην Κωνσταντινούπολη ήταν όταν ήταν εκεί ο Bellini, ούτε ταίριαζε στην ηλικία. Υπάρχουν βέβαια και άλλοι που διαφωνούν – ο Τζεμ, λένε, είναι ο καβαλάρης στα δεξιά.

Παρ’ όλο που συμφωνώ ότι αυτός είναι αρκετά αυτοκρατορικός δεν μπορώ να δεχτώ ότι είναι ο Τζεμ. Αν δεν το μαντέψατε ήδη, πάλι στις τρίχες κολλήσαμε. Είναι δυνατόν Τούρκος να είχε τέτοιες μπούκλες; Αυτές οι μπούκλες και η μυτερή γενειάδα κάτι θυμίζουν.

Τον Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγο βέβαια. Όχι πως δεν είδαν Παλαιολόγο σε αυτή τη σύνθεση – ο γενίτσαρος στα αριστερά, λένε, είναι ο Ανδρέας Παλαιολόγος, γιός του Θωμά και ανιψιός του Ιωάννη.

Πραγματικά δεν ξέρω πως τους ήρθε. Αληθινός γενίτσαρος βέβαια δεν είναι, αφού έχει μαλλιά, αλλά γιατί ο νόμιμος διάδοχος του Βυζαντινού θρόνου να είναι ξυρισμένος; Είδατε ποτέ εσείς αυτοκράτορα των τελευταίων αιώνων του Βυζαντίου να μην έχει γένια; Οι Βυζαντινές ιδέες περί γενειάδας δεν διέφεραν από των Τούρκων. Ο Ανδρέας βέβαια ζούσε στην Ιταλία, μπορεί να ακολουθούσε τα Ιταλικά πρότυπα, αλλά τότε δεν θα είχε μουστάκι.

Συμπέρασμα στο οποίο ελπίζω να καταλήγετε και σεις: Οι τρίχες στην τέχνη του ύστερου Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, στις απεικονίσεις Ελλήνων και Τούρκων τουλάχιστον, δεν είναι τρίχες.

Α! Και το μόνο Πρωταπριλιάτικο σε αυτό το κείμενο είναι η ημερομηνία. Καλό Μήνα.