Ο Πόε, ο Σατωβριάνδος, και η Ζάκυνθος

Αν βάλει κάποιος σε μια διαδικτυακή μηχανή έρευνας τις λέξεις ‘Isola d’ oro Fior di Levante Zakynthos’ θα βρει αρκετές Ζακυνθινές ιστοσελίδες που διαφημίζουν το τουριστικό μας προϊόν ή εκφράζουν την υπερηφάνεια και τη λατρεία των Ζακυνθινών για το νησί τους. Παραθέτουν όλες το σονέτο ‘To Zante’, γραμμένο από έναν σημαντικό εκπρόσωπο της παγκόσμιας λογοτεχνίας, τον Edgar Allan Poe (1), που, αν και γραμμένο στα Αγγλικά, τελειώνει με δύο σύντομες φράσεις στα Ιταλικά. Δυστυχώς μόνο μία από αυτές τις ιστοσελίδες αναφέρει κάτι για να εξηγήσει τη σχέση του ποιητή με τη Ζάκυνθο. Αυτό το ‘δυστυχώς’ μετρείστε το διπλά – επειδή η έλλειψη εξήγησης δημιουργεί την εντύπωση πως ο Poe είχε επισκεφτεί τη Ζάκυνθο, αλλά και επειδή η εξήγηση, εκεί που δίνεται, δεν έχει καμία σχέση με την πραγματικότητα. Πιο συγκεκριμένα λέει ότι το σονέτο γράφτηκε από το Φόσκολο και μεταφράστηκε από τον Πόε.

Σήμερα ξύπνησα με διάθεση ηρωική. Γι’ αυτό θα προσπαθήσω να σώσω την τιμή των Ζακυνθινών ιστοσελίδων και, ίσως, κάποιους από στιγμές αμηχανίας. Όχι πως έχω να πω τίποτα καινούργιο, απλώς θα μαζέψω εδώ τα υπάρχοντα στοιχεία και τα πράγματα θα μπουν στη θέση τους από μόνα τους. Ξεκινάμε με το ίδιο το ποίημα:

TO ZANTE

Fair isle, that from the fairest of all flowers,
Thy gentlest of all gentle names dost take!
How many memories of what radiant hours
At sight of thee and thine at once awake!
How many scenes of what departed bliss!
How many thoughts of what entombed hopes!
How many visions of a maiden that is
No more–no more upon thy verdant slopes!
No more! alas, that magical sad sound
Transforming all! Thy charms shall please no more-
Thy memory no more! Accursed ground
Henceforth I hold thy flower-enamelled shore,
O hyacinthine isle! O purple Zante!
"Isola d'oro! Fior di Levante!"

Και μια αρκετά πιστή μετάφραση του Νίκου Σημηριώτη:

ΣΤΗ ΖΑΚΥΝΘΟ

Ωραίο νησί, που απ' το πιο ωραίο λουλούδι

Τ' ολόγλυκο γεννήθηκε όνομά σου,

Πόσες στιγμές πανώριες σαν τραγούδι

Δε φέρνει η θύμηση στ' αντίκρυσμά σου!

Τι ελπίδων στοχασμούς, πόχουν χαθεί!

Ποιας ευτυχίας, που θάφτηκε, τα μάγια!

Ποια οράματα της νιάς, που δε θα 'ρθεί

Ποτέ-ποτέ πια στα χλοερά σου πλάγια!

Ποτέ πια! ω, η μαγεύτρα ηχώ η θλιμμένη!

Δε με μεθά η γητιά σου ποτέ πια-

Ποτέ πια η μνήμη! Γη καταραμένη

Κράζω την άνθινή σου ακρογιαλιά,

Ω, υακίνθινο νησί! Φλογάτο Τζάντε!

"Isola d' oro! Fior di Levante!"

Παρακάτω το ίδιο σονέτο, γραμμένο από το χέρι του Πόε, σε ένα γράμμα του 1840.

Όμως αυτό δεν είναι το μοναδικό ποίημα στο οποίο ο Πόε αναφέρει τη Ζάκυνθο. Τουλάχιστον εφτά χρόνια πριν, το 1829, σε ηλικία μόλις 20 ετών ή και ακόμη νωρίτερα, στο μακρύ ποίημα του Al Aaraaf, μιλώντας για άνθη, είχε γράψει:

And thy most lovely purple perfume, Zante!
Isola d'oro!-Fior di Levante!

 

Εδώ η Ζάκυνθος εκτός από ‘χρυσό νησί’ και ‘Άνθος της Ανατολής’ είναι και ‘το πιο αξιαγάπητο πορφυρό άρωμα’. Για τον Πόε η γυναίκα – Ianthe ή Zanthe στο Al Aaraaf – το όνομα, ο τόπος, το άνθος – ο υάκινθος εν προκειμένω – το χρώμα, το άρωμα, γίνονται ένα. Γίνονται συναίσθημα – στο σονέτο ο χαμένος πια έρωτας του. Δεν μετάφρασε λοιπόν ο μεγάλος Αμερικανός το μεγάλο Ζακυνθινό. Το σονέτο του είναι ποίημα ερωτικό ενώ του Φόσκολου είναι νοσταλγικό για τη μητρική γη, ο πόθος του Οδυσσέα, δοσμένος από τον περιπλανώμενο ανατρεπτικό όταν βρισκόταν στο Μιλάνο. Ούτε καν επηρεάστηκε. Επειδή όμως το ζήτημα του υποτιθέμενου επηρεασμού του Πόε από το Φόσκολο φαίνεται πως δεν έχει ολότελα ξεψυχήσει (2), παραθέτω εδώ και το σονέτο του Νικολάκη μας, μαζί με την πιστή και εμπνευσμένη μετάφραση του Στέφανου Μαρτζώκη, για να μπορεί να δει ο καθένας πως δεν έχουν τίποτα κοινό εκτός από τον τίτλο.

A ZACINTO

Né più mai toccherò le sacre sponde
ove il mio corpo fanciulletto giacque,
Zacinto mia, che te specchi nell'onde
del greco mar da cui vergine nacque

Venere, e fea quelle isole feconde
col suo primo sorriso, onde non tacque
le tue limpide nubi e le tue fronde
l'inclito verso di colui che l'acque

cantò fatali, ed il diverso esiglio
per cui bello di fama e di sventura
baciò la sua petrosa Itaca Ulisse.

Tu non altro che il canto avrai del figlio,
o materna mia terra; a noi prescrisse
il fato illacrimata sepoltura.

ΣΤΗ ΖΑΚΥΝΘΟ

Πλιά στη ζωή δεν θα πατή το δύστυχο ποδάρι

Τις άγιες όχθες που άγγιζα στα χρόνια τα χρυσά,

Ω ποθητή μου Ζάκυνθο, που πάντοτε με χάρη

Στο κύμα καθρεφτίζεσαι, στα Ελληνικά νερά.

Η Αφροδίτη ολόλαμπρη από κει μέσα βγήκε

Κ’ έκαμε με το γέλιο της γόνιμα τα νησιά,

Οπού απερίγραφτα ο λαμπρός ο στίχος δεν αφήκε

Τα νέφη σου τα διάφανα, τα δένδρα τα πυκνά,

Του ποιητή που έψαλλε τη διάφορη εξορία,

Της μοίρας τ’ άγρια κύματα, που το μικρό νησί

Ο Οδυσσέας εφίλησε τρανός στη δυστυχία.

Απ’ το παιδί σου το άχαρο, ω μητρική μου γη,

Μονάχα το τραγούδι του θάχης για συντροφιά.

Σ’ εμένα η Μοίρα μου έγραψε αδάκρυτη ταφή.

Διαβάζοντας τα βιογραφικά στοιχεία του Πόε βλέπει κανείς ότι μονάχα μια φορά πέρασε τον Ατλαντικό. Έζησε πέντε χρόνια στην Αγγλία (1815 – 1820) και δεν υπάρχει η παραμικρή ένδειξη ότι εκείνη την εποχή επισκέφτηκε την Ελλάδα. Ήταν ένας πιτσιρίκος που απλώς πήγαινε σχολείο. Στην Αμερική επέστρεψε σε ηλικία 11 χρονών και δεν ξαναγύρισε ποτέ στην Ευρώπη. Ήταν δηλαδή εντελώς απίθανο να είχε γνωρίσει κάποιο μεγάλο έρωτα στη Ζάκυνθο – και μάλιστα να είχε ερωτευτεί κάποια Ζακυνθινή όπως είχα διαβάσει πριν πολλά χρόνια, δεν θυμάμαι πια που.

Γιατί λοιπόν αφιέρωσε σονέτο σε ένα άγνωστο του νησί; Από που επηρεάστηκε; Η απάντηση είναι γνωστή ήδη από το 1895, όταν αναφέρθηκε στο έργο των Edmund Clarence Stedman and George E. Woodberry ‘The Works of Edgar Allan Poe’. Εδώ η συγκεκριμένη αναφορά, τόμος 10^ος, σελ. 176 – 177.

Η επιρροή είναι, όπως μας λένε, του François-René de Chateaubriand από το βιβλίο του ‘Itinéraire de Paris à Jérusalem’ του 1811, όπου βρίσκουμε αυτούσιες τις εκφράσεις Isola d'oro και Fior di Levante. Αυτό που είχε διαβάσει ο Πόε δεν ήταν, κατά πάσα πιθανότητα,  το πρωτότυπο, αλλά η μετάφραση του ‘Itinéraire’ από τον Frederic Shoberl στο ‘Travels in Greece, Palestine, Egypt, and Barbary during the years 1806-1807’ του 1812. Βάζω εδώ όλα όσα είχε γράψει ο Chateaubriand για τη Ζάκυνθο, μεταφρασμένα από το Shoberl, γιατί ίσως τα βρείτε ενδιαφέροντα, αλλά μην τα πάρετε τοις μετρητοίς. Κατάφερε, για παράδειγμα, ο Γάλλος συγγραφέας και πολιτικός να μεταφέρει το Φισκάρδο από την Κεφαλονιά στη Ζάκυνθο.

Μεταφράζω μόνο το υπογραμμισμένο κομμάτι γιατί αυτό είναι που μας ενδιαφέρει.

(Οι Ζακυνθινοί) συχνά έδιναν άσυλο σε προγραμμένους Ρωμαίους, και έχει ακόμη υποστηριχτεί πως οι στάχτες του Κικέρωνα έχουν βρεθεί εκεί (3). Αν πραγματικά η Ζάκυνθος είχε υπάρξει καταφύγιο εξόριστων, μετά χαράς θα της απέδιδα οποιαδήποτε τιμή (4), και θα ενέκρινα τις ονομασίες της Isola d’ oro και Fior di Levante. Αυτό το τελευταίο μου θυμίζει ότι ο υάκινθος προήλθε από τη Ζάκυνθο, και ότι αυτό το νησί πήρε το όνομα του από το άνθος του οποίου ήταν πατρίδα.

Από εδώ λοιπόν πήρε ο Πόε τόσο τους Ιταλικούς χαρακτηρισμούς της Ζακύνθου όσο και την ταύτιση του νησιού με το άνθος που αντιπροσώπευε τον έρωτα του. Και έχουμε το παράδοξο όχι μόνο να έχει γράψει ένα σονέτο αφιερωμένο σε ένα μέρος που, όπως και ο Σατωβριάνδος άλλωστε, δεν κατάφερε να επισκεφτεί, αλλά και να το έχει βασίσει σε μια ανακρίβεια. Γιατί βέβαια ο Σατωβριάνδος ξαναέκανε λάθος και ούτε πατρίδα του υάκινθου ήταν η Ζάκυνθος ούτε σχετίζονται τα δύο ονόματα ετυμολογικά.

Προσωπικά ρίχνω το φταίξιμο στους Ιταλούς, γιατί τι Zacinto, τι Jacinto, αλλά δεν έχει σημασία. Και τίποτα από αυτά που είπαμε δε σημαίνει πως πρέπει να απορρίψουμε την τιμή που έκανε στη Ζάκυνθο ένας μεγαλοφυής ποιητής και συγγραφέας, και να αρνηθούμε μια συμβολική στέγη στα συναισθήματα του. Όσο για τον υάκινθο,  λουλούδι της περιοχής μας είναι από εποχές προϊστορικές. Όπως δείχνει η προελληνική κατάληξη '–νθος', οι ίδιοι άνθρωποι, στην ίδια γλώσσα, φαίνεται πως ονομάσανε και το νησί και το λουλούδι. Ας δεχτούμε λοιπόν πως έτσι, από μια ευτυχή παρεξήγηση, απόκτησε ο υάκινθος πατρίδα.

----------------------------------------------------------------      

(1)  Στο λήμμα για τον Poe της Ελληνικής Wikipedia δεν υπάρχει, μέχρι σήμερα, η παραμικρή αναφορά στο γεγονός ότι έγραψε ποίημα αφιερωμένο στη Ζάκυνθο!!!

(2)  Edgar Allan Poe, Complete poems, του Thomas Ollive Mabbott, σελ. 311, έκδοση του 2000 (ο συγγραφέας δεν αποδέχεται επιρροή από το Φόσκολο). Επίσης, στην Ιταλική Wikipedia στο λήμμα για το A Zacinto, αναφέρεται ακόμα και σήμερα πως ήταν η έμπνευση πίσω από το σονέτο To Zante!

(3)  Ένας Ρωμαϊκός τάφος που είχε βρεθεί το 15^ο αιώνα στα θεμέλια του καθολικού μοναστηριού Santa Maria delle Grazie στην παραλία, πιστευόταν ότι ήταν του Κικέρωνα.

(4)  Ήταν και ο ίδιος εξόριστος για κάποια χρόνια στην Αγγλία.