Αρχές του 15ου αιώνα στον περίγυρο των Στροφάδων

Η σημερινή ανάρτηση δεν παρουσιάζει κανένα νέο στοιχείο. Αποκλειστικός σκοπός της είναι να περιγράψει το πως, και πότε ακριβώς, πέρασε στα χέρια των Βυζαντινών η Βαρονία της Πάτρας – και μαζί της και τα Στροφάδια . Θα συνιστούσα πάντως σε όποιον σκοπεύει να συνεχίσει την ανάγνωση αυτής της σειράς αναρτήσεων να τη διαβάσει, ακόμα και αν είναι άριστος γνώστης της Ιστορίας εκείνων των χρόνων.

Στις αρχές του 15ου αιώνα η Ελλάδα ήταν όχι μόνο κατακερματισμένη σε κράτη και κρατίδια, αλλά και πεδίο συνεχών πολεμικών συγκρούσεων και εδαφικών ανακατατάξεων. Ο παραπάνω χάρτης δίνει μια εικόνα της εδαφικής διαίρεσης σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, στα 1422, και ελπίζω ότι θα βοηθήσει τον αναγνώστη να παρακολουθήσει την περιληπτική εξιστόρηση των γεγονότων στη νοτιοδυτική Ελλάδα.

Η Ζάκυνθος ανήκε στον Κάρολο Α΄ Τόκκο, Δούκα της Αγίας Μαύρας (Λευκάδας), ένα δραστήριο και δυναμικό ηγεμόνα, αν και τοπικά την εξουσία εξασκούσε ο αδελφός του Λεονάρδος Β΄, Κόμης της Ζακύνθου. Ο Κάρουλος, όπως συνήθως αποκαλούνταν στα Ρωμαίικα, είχε διεκδικήσει με επιτυχία την κληρονομιά του στην Ήπειρο και διώξει τους Αρβανίτες πολέμαρχους που είχαν κυριαρχήσει για ένα διάστημα εκεί. Σαν κύριος της Άρτας, των Ιωαννίνων, και του μεγαλύτερου μέρους της δυτικής Ελλάδας, είχε πάρει τον τίτλο του δεσπότη από το Βυζαντινό αυτοκράτορα το 1415.    Ταυτόχρονα, από το 1404 και μετά, είχε εμπλακεί σε πόλεμο με τον Πρίγκιπα της Αχαΐας Κεντυρίωνα Ζακκαρία – που ήταν άντρας της ανιψιάς του, κόρης του Λεονάρδου – και κυριεύσει τη Γλαρέντζα (Κυλλήνη), για να τη χάσει ξανά μερικά χρόνια αργότερα. Της κατάστασης επωφελήθηκαν οι Βυζαντινοί, πού επιτέθηκαν στον Κεντυρίωνα παίρνοντας τον κάμπο της Μεσσηνίας και ένα μέρος της Ηλείας. Το Πριγκιπάτο της Αχαΐας είχε οδηγηθεί σε επιθανάτια παρακμή.

Το 1418 ένας Γενουάτης μισθοφόρος του Κεντυρίωνα αποκαλούμενος Λιβέρης (Oliveiro Franco), αποφάσισε να αυτοαπασχοληθεί. Κατέλαβε λοιπόν την Γλαρέντζα, της οποίας μάλλον ήταν φρούραρχος, αιχμαλωτίζοντας την οικογένεια του Κεντυρίωνα. Χωρίς να έχει άλλη επιλογή ο πρίγκιπας τον πάντρεψε με την εξώγαμη κόρη του και του έδωσε τη Γλαρέντζα προίκα. Ο Λιβέρης όμως, που δεν φαίνεται να είχε κίνητρα ερωτικά, πούλησε τη Γλαρέντζα στον Κάρολο Τόκκο μετά από τρία χρόνια και έφυγε από την Ελλάδα. Έτσι ο ‘φτωχός’ πρίγκιπας – που εκτός από τους συμπεθέρους του δεν είχε καλές σχέσεις ούτε με τον αδελφό του τον Αρχιεπίσκοπο Πατρών – βρέθηκε να εξουσιάζει μόνο τη Χαλανδρίτσα – νότια της Πάτρας – και την Αρκαδιά (Κυπαρισσία), ενώ το Ναβαρίνο το πούλησε στους Βενετούς (1) θέλοντας και μη (αφού το είχαν ήδη καταλάβει το 1417).

Ο αρχιεπίσκοπος, που είχε για πολλά χρόνια αποφύγει τους πονοκεφάλους αφήνοντας τους Βενετούς να διοικούν την Πάτρα, τελικά γλύτωσε από τις εγκόσμιες σκοτούρες το 1424. Οι Βενετοί ζήτησαν από τον πάπα να ορίσει Βενετό αρχιεπίσκοπο (2). Ήταν οι μόνοι, όπως αποδείχτηκε, που θα μπορούσαν να κρατήσουν τη βαρονία σε καθολικά χέρια. Ο Μαρτίνος Ε΄, που όπως είπαμε στην προηγούμενη ανάρτηση δεν εμπιστευόταν τους Βενετούς στις υποθέσεις της Πάτρας, προτίμησε να διορίσει τον Pandolfo Malatesta. Ο Παντόλφο ήταν ανιψιός του αλλά πιο σημαντικό είναι πως ήταν κουνιάδος του Δεσπότη Θεοδώρου Β΄ Παλαιολόγου. Είχε έτσι την ελπίδα ότι θα απέφευγε μία επίθεση των Βυζαντινών εναντίον της Πάτρας.

Στο μεταξύ ο Κάρουλος της Αγίας Μαύρας είχε επεκτείνει την περιοχή που έλεγχε γύρω από την Γλαρέντζα στο μεγαλύτερο μέρος της Ηλείας. Επικεφαλείς των δυνάμεων του ήταν δύο από τους πέντε νόθους γιούς του, ο Ηρακλής (Ercole) και ο Τούρνος (Turno). Η σύγκρουση με τους Βυζαντινούς ήταν αναπόφευκτη καθώς οι Παλαιολόγοι ήθελαν να αποβάλλουν όλους τους Φράγκους από το Μοριά – εξαιρουμένων των ισχυρών Βενετών τους οποίους έβλεπαν και σαν πιθανούς συμμάχους εναντίον των Τούρκων.

Ο Θεόδωρος Α΄ Παλαιολόγος, θείος και προκάτοχος του Θεόδωρου Β΄, είχε από χρόνια εγκαταστήσει στο Δεσποτάτο μεγάλο αριθμό Αρβανιτών με αντάλλαγμα τις στρατιωτικές τους υπηρεσίες. Οι Αρβανίτες ήταν νομάδες κτηνοτρόφοι από την Αλβανία και την Ήπειρο που είχαν μετακινηθεί νότια πριν από αρκετές γενιές, συμπαρασύροντας και πολλούς ντόπιους του ίδιου πολιτιστικού επιπέδου και τρόπου ζωής. Οι άντρες, όπως γίνεται συχνά στους νομαδικούς πληθυσμούς (3), περνούσαν τη ζωή τους πάνω στη σέλα και με τα όπλα στα χέρια, ενώ τις περισσότερες δουλειές τις έκαναν οι γυναίκες και τα παιδιά. Έτσι είχε ενισχυθεί σημαντικά ο στρατός των Παλαιολόγων με μικρό κόστος. Στο Μοριά οι Αρβανίτες συνέχισαν τον παραδοσιακό τους τρόπο ζωής, και κάθε χειμώνα κατέβαζαν τα κοπάδια τους από τα ορεινά στον κάμπο της Ηλείας. Οι άνθρωποι του Καρόλου θεώρησαν καλό να τους ληστέψουν στα τέλη του 1426, παίρνοντας τους πολλά ζώα. Οι Αρβανίτες ήταν υπήκοοι του Δεσποτάτου, που είχε ήδη δεχθεί επιθέσεις από κουρσάρους της Αγίας Μαύρας στη Βοστίτσα (Αίγιο) και αλλού. Όχι μόνο ο Θεόδωρος Β΄ κήρυξε τον πόλεμο στον Κάρολο αλλά και ο ίδιος ο Αυτοκράτορας των Ρωμαίων Ιωάννης Η΄, που ήταν ο μεγαλύτερος αδελφός του δεσπότη, κατέβηκε στο Μοριά από την Κωνσταντινούπολη με το νεότερο αδελφό τους Κωνσταντίνο.

Ο Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος

Ο Αυτοκράτωρ Μανουήλ Β΄με την Αυτοκράτειρα Ελένη και τους τρείς μεγαλύτερους γιούς τους, Ιωάννη, Θεόδωρο και Ανδρόνικο

Ίσως πρέπει να θυμίσουμε εδώ ότι ο αυτοκράτορας είχε πέντε αδελφούς (4). Ο ασθενικός Ανδρόνικος, ήταν Δεσπότης Θεσσαλονίκης μέχρι το 1423. Εκείνη τη χρονιά η πόλη του ήταν πολιορκημένη από πολυάριθμο Τουρκικό στρατό και ο Ανδρόνικος, μη έχοντας αρκετούς πολεμιστές για να την κρατήσει, ούτε αρκετά πλοία για να σπάσει τον αποκλεισμό, την είχε παραχωρήσει (5) στους Βενετούς και καρεί μοναχός. Ένας άλλος ήταν ο Δημήτριος, το προβληματικό μέλος της οικογένειας, που όντας ακόμη στην εφηβεία είχε προσπαθήσει να αυτομολήσει στους Τούρκους. Τελικά είχε ζητήσει άσυλο από το Βασιλιά της Ουγγαρίας το 1423, δείχνοντας από τότε πως είχε πολλές πίκρες φυλαγμένες στους αδελφούς του. Είχε επιστρέψει όμως, και βρισκόταν στη Λήμνο που του ανήκε. Ο μικρότερος, ο Θωμάς, δεν είχε μέχρι τότε κάνει κάτι άξιο αναφοράς.

   Ο Ιωάννης και οι αδελφοί του πολιόρκησαν τη Γλαρέντζα ενώ ο στόλος τους την είχε αποκλείσει από τη θάλασσα. Ο Κάρολος Τόκκο μάζεψε στόλο από τις κτήσεις του, ηπειρωτικές και νησιωτικές, και τον ενίσχυσε με μισθοφορικά πλοία από τη Μασσαλία. Κατάφερε να έχει σημαντική αριθμητική υπεροχή και όρισε ναύαρχο το γιό του τον Τούρνο. Βυζαντινός ναύαρχος ήταν ο έμπειρος στρατηγός των Παλαιολόγων Δημήτριος Λάσκαρης Λεοντάριος ή Λεοντάρης. Ένας ανώνυμος πανηγυρικός (6) στον Ιωάννη Η΄ και στον πατέρα του Μανουήλ Β΄ υποστηρίζει ότι ο Λεοντάρης είχε πολύ συγκεκριμένες οδηγίες από τον αυτοκράτορα για το πως να ναυμαχήσει. Οι δύο στόλοι συναντήθηκαν, παραδόξως χειμώνα, το 1427 κοντά στους Κουρτσολάρους, δηλαδή τις Εχινάδες νήσους. Ήταν η ίδια περιοχή όπου ο Μακεδονικός στόλος είχε νικήσει τον Αθηναϊκό το 323 πΧ και το 1571 θα γινόταν η πιο αιματηρή ίσως ναυτική σύγκρουση της παγκόσμιας Ιστορίας, η ναυμαχία της Ναυπάκτου. Και αυτή η ναυμαχία ήταν αιματηρή, τουλάχιστον για τις δυνάμεις του Καρόλου, αφού κατά τον πανηγυρικό, που δίνει δραματικές λεπτομέρειες του αγώνα, οι απώλειες των Βυζαντινών ήταν ελάχιστες.

Η ναυμαχία κατέληξε σε μάχη σώμα με σώμα και οι Βυζαντινοί κατέλαβαν πολλά πλοία (7) και συνέλαβαν πάνω από 150 αιχμαλώτους. Οι νεκροί όμως ήταν πολλαπλάσιοι, κυρίως κωπηλάτες (8). Πολλοί από τους αιχμαλώτους ήταν ευγενείς (9) και ανάμεσα τους ο ανιψιός και διάδοχος (10) του Καρόλου και άλλοι συγγενείς του. Ο Τούρνος γλύτωσε τελευταία στιγμή, όταν η ναυαρχίδα του κατάφερε να ξεγαντζωθεί από το αντίπαλο πλοίο και με ευνοϊκό άνεμο να ξεφύγει, για να προσαράξει τελικά στη Λευκάδα. Έμελλε να είναι το κύκνειο άσμα του Βυζαντινού ναυτικού, μία περίλαμπρη αλλά τελευταία νίκη.

Η πολιορκία της Γλαρέντζας συνεχίστηκε και ο Κάρολος αναγκάστηκε να δώσει σύζυγο στο νεαρό δεσπότη Κωνσταντίνο την ανιψιά του τη Μαγδαληνή (Maddalena) και μαζί όλες τις κτήσεις του στην Ηλεία. Ο γάμος έγινε τον Ιούλιο του 1428 έξω από την Πάτρα (11). Έγινε εκεί γιατί οι Παλαιολόγοι δεν είχαν χάσει καιρό – η Γλαρέντζα τους είχε παραδοθεί το Μάιο – και, έχοντας καταλάβει τα εδάφη της Πάτρας, πολιορκούσαν την ίδια την πόλη. Ανάμεσα στα εδάφη της Πάτρας ήταν – όπως δείχνουν τα λίγα στοιχεία που υπάρχουν – και τα Στροφάδια. Για τους Παλαιολόγους και τη σχέση τους με τα Στροφάδια όμως θα τα πούμε στο επόμενο.

------------------------------------------------------------------------- 

(1)  Kenneth M. Setton & Harry W. Hazard, A History of the Crusades, τ. 3, The Fourteenth and Fifteenth Centuries, σ. 164

(2)  Βλέπε προηγούμενη παραπομπή.

(3)  Ανακοινώσεις στο Central and Inner Asian Seminar, University of Toronto, 1 May 1998 and 23 April 1999, John Masson Smith Jr., The Nomads’ Armament: Home Made Weaponry, σ. 52.

(4)  Άλλοι δύο πέθαναν σε πολύ μικρή ηλικία.

(5)  Το αν είχε πουληθεί ή παραχωρηθεί η Θεσσαλονίκη είναι ζήτημα αμφισβητούμενο.

(6)  Σπυρίδων Λάμπρος, Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά, τ. Γ’, Ανωνύμου Πανηγυρικός εις Μανουήλ και Ιωάννην Η΄ τους Παλαιολόγους. Η ναυμαχία περιγράφεται στίς σελίδες 195-197.

(7)  Τα πολεμικά της εποχής έφεραν ένα είδος ράμφους στην πλώρη με το οποίο προσπαθούσαν να εμβολίσουν το αντίπαλο σκάφος. Αντίθετα με το έμβολο της αρχαίας τριήρους το ράμφος της γαλέρας ήταν πολύ ψηλότερα από την επιφάνεια της θάλασσας και στόχος ήταν να ακινητοποιηθεί το άλλο πλοίο και όχι να βυθιστεί. Μετά τον εμβολισμό χρησίμευε σαν γέφυρα για ρεσάλτο και κατάληψη του εχθρικού.

(8)  Οι κωπηλάτες δεν έφεραν πανοπλία και έτσι ήταν ευάλωτοι στα βέλη και τα άλλα όπλα του αντιπάλου.

(9)  Οι εξελιγμένες πανοπλίες των ευγενών όχι μόνο τους προφύλασσαν από τα εχθρικά όπλα αλλά και τους ξεχώριζαν σαν πολύτιμους αιχμαλώτους που θα απέφεραν μεγάλα ποσά σε λύτρα.

(10)  Ο Κάρολος Α΄ είχε μόνο νόθους γιούς και γι’ αυτό είχε υιοθετήσει τα παιδιά του αδελφού του Λεονάρδου.

(11)  Σπυρίδων Λάμπρος, Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά, τ. Γ’, Πρόλογος, σ. λα’.